Türkiye ve Amerika BirleĢik Devletleri Ortak Savunma ve ĠĢbirliği

Türkiye ve BirleĢik Devletler arasında imzalanan 1947 ve 1954 askeri antlaĢmaları, 3 Temmuz 1969‟daki Savunma ĠĢbirliği AntlaĢması‟na zemin hazırlamıĢtır. 12 Temmuz 1947 tarihinde imzalanan askeri antlaĢma, Türkiye‟nin Washington tarafından aldığı çeĢitli askeri malzeme ve teçhizatları Washington hükümetinin onayı olmadan hiçbir Ģekilde kullanılmaması Ģartını içermiĢtir. Aynı Ģekilde 1954 tarihinde Kuzey Atlantik AntlaĢması‟na Taraf Devletler Arasında Kuvvetleri‟nin Statüsüne Dair SözleĢme, iki ülke arasında askeri üslerin kurulumu ve yardımların yapılması hususunda önemli olmuĢtur. Böylece BirleĢik Devletler 1947 ve 1954 AntlaĢmalarını temel alarak Türkiye‟de çok sayıda askeri üslerin kurulumu için çalıĢmalara baĢlamıĢtır. Fakat iki ülke arasında imzalanan anlaĢmalar çoğunlukla meclisten geçirilmemiĢ, DıĢiĢleri yahut Genelkurmay BaĢkanlığı‟nın onayı ile yürürlüğe girmiĢtir. 3 Temmuz 1969 tarihinde imzalanan bu antlaĢma ise gizlenen antlaĢmalar arasındadır. Fakat 1975‟de BirleĢik Devletler tarafından gündemi meĢgul eden Kıbrıs sorunundan dolayı 1969 tarihli Savunma ĠĢbirliği AntlaĢması, Türkiye‟ye silah ambargosu

546 https://www.turkishnews.com/tr (eriĢim tarihi: 5.10.2019). Karamürsel‟de hava üssü bulunan Amerika‟nın burada birçok araĢtırmayı yakından takip ettiği de bilinmektedir. Karamürsel Üssü‟nün bir savaĢ istihbaratı olarak kullanıldığını belirten Kocaeli Müze Müdürlüğü‟nde görevli Rıdvan Gölcük, Amerika‟lıların bu alanda kazı yaptığını ifade etmiĢtir. SavaĢ istihbarat alanı olarak üs bulunduran BirleĢik Devletler böylece çeĢitli arkeolog çalıĢmalarını yürütmüĢtür. Böylece kullanılan hava üssü çok amaçlı araĢtırmalara tanıklık etmiĢtir.

(https://www.kocaelibarisgazetesi.com/guncel/amerika-karamursel-hava-ussunun-sirri-h78753.html (eriĢim tarihi: 07.10.2019)).

547 Bölme, 2012: 65.

uygulanmasıyla açığa çıkmıĢ ve gizliliği sona ermiĢtir.⁵⁴⁸ Bu açıdan Kıbrıs sorunu iki ülke arasındaki iliĢkilerin zayıflamasına neden olmuĢ, Johnson Mektubu ise bu geliĢmelerde önemli rol oynamıĢtır. Böylece Türkiye, NATO üyeliğini ve Batı kimliğini sorgular duruma gelmiĢtir. Türk kamuoyunda ise ABD karĢıtlığına dair söylemler artmaya baĢlamıĢtır. Bu durum, ABD‟nin Türkiye‟deki askeri üslerinin niteliğini sorgulattırmıĢ ve konunun üzerinde durulması gerektiğinin altını çizmiĢtir. 1969‟da Savunma ĠĢbirliği AntlaĢması (SĠA) ile Türkiye‟de var olan üslerin geleceği, tek bir antlaĢmayla tekrardan yenilenmiĢtir. Bu antlaĢmayla Türk makamı, ABD‟nin üsler konusundaki manevrasına sınırlayıcı bir set çekmiĢtir. Bu duruma müteakip Türk-Sovyet iliĢkilerini olumsuz etkileyen Amerikan U-2 Casus uçaklarının Ġncirlik‟ten uçmalarına müsaade gösterilmemiĢtir.⁵⁴⁹ Bu uygulama, Türkiye‟nin BirleĢik Devletler‟e karĢı bağımsız bir devlet vurgusunu göstermesi bakımından önemli bir adım olmuĢtur. 1969 Savunma ĠĢbirliği AntlaĢması‟yla askeri üslerin Türkiye‟nin izin vereceği ölçüde aktif hale getirilmesi amaçlanmıĢtır. AntlaĢmanın 2. maddesi BirleĢik Devletler‟in Ortadoğu‟da meydana gelebilecek bir olayda üsleri kendi kararına göre açamayacağını içermiĢtir. Bu maddeye Türkiye‟deki askeri üsler, Türk idarecilerinin ve kamuoyunun bilgisi dıĢında açılma yetkisine sahip olamayacaktı. AntlaĢmanın 3. maddesine göre ise BirleĢik Devletler‟in istihbarat toplama tesisleri, savaĢ sistemleri ve Ģebekeleri, Kargaburun Ġstasyonu, Ġncirlik tesisi gibi alanlarda ABD‟ye savunma faaliyetlerine katılma izni vermiĢtir. Bu tesisler Türkiye‟nin kendi alanı olarak gösterilmiĢ ve Türkiye‟ye de katılma yetkisi verilmiĢtir.⁵⁵⁰ Fakat bu ikili antlaĢmanın ardından 1974‟de Kıbrıs meselesinde Amerika tarafından koyulan silah ambargosu sonrasında Türkiye‟nin Amerika‟ya olan güveni sarsılmıĢ diğer yandan Türk yetkililer, Türk-Amerikan iliĢkilerinin tamamen ortadan kalkmasından da endiĢe duymuĢtur. Öyle ki Türkiye, NATO‟nun savunma kanadı rolünden memnun olmakla birlikte ABD‟nin ise Türkiye‟deki tesisleri elinde tutabilmek, öncelikli hedefi olmuĢtur. Bu nedenle Savunma ĠĢbirliği AntlaĢması, iki taraf arasında yaĢanan gerginliklere rağmen ikili iliĢkileri ayakta tutan bir rol üstlenmiĢtir.⁵⁵¹

Türkiye üye olduğu Kuzey Atlantik Ġttifakı‟nın bir parçası olarak bu antlaĢmanın 3.maddesi gereğince Amerika‟dan savunma araçlarını daha da geliĢtirmek ve ikili iliĢkilerin niteliğini arttırmak adına her NATO üyesi gibi destek almıĢtır. Türkiye‟ye ithal edilecek savunma malzemeleri ve savunmaya dair teknik eğitim araçları ise diğer bütün ülkelere uygulanan Ģekilde iĢlenmesi amaçlanmıĢtır. BirleĢik Devletler bu antlaĢmanın yürürlükte

548 “ABD ile Yapılan Askeri AntlaĢmalar-I (3 Temmuz 1969)”, Ayna Haber Ajansı, 12.12.2013.

549 Güvenç, 2015: 107.

550 Orkunt, 1978:276-277-278.

551FRUS, 1975: File No: RG 59, S/S-I.

kaldığı ilk 4 yıl boyunca bağıĢ, kredi ve ödünç garantisi olarak 10 milyar dolarlık bir savunma amaçlı yardımda bulunmayı taahttüt etmiĢtir. Bu antlaĢmaya göre 2 yıl içinde 70 milyon dolar bağıĢ yardımının yapılması ve 4 yıllık süre zarfında toplam bağıĢ miktarının 200 milyon dolardan az olmaması amaçlanmıĢtır. Washington tarafından lanse edilen krediler ve bağıĢlardaki artıĢ oranları, diğer NATO üyelerine uygulanan faiz modelleriyle aynı olacak Ģekilde yürütülmesi hedeflenmiĢtir. Ayrıca antlaĢmanın devam edeceği süreçte Türkiye‟ye satılan savunma malzemelerinin Ģekli, miktarı ve koĢulları ise iki taraf arasında belirlenmiĢtir.⁵⁵²

Amerikan DıĢiĢleri Bakanı Henry Kissinger‟nda Türk-Amerikan askeri iliĢkilerinde Amerika Kongresinde ki tutumu dikkat çekici olmuĢtur Öncelikle Kıbrıs meselesinde Rum lobisinin faaliyetleri Türk-Amerikan askeri iliĢkilerinde önemli yer edinmiĢtir. Öyle ki 29 Mart 1976 tarihli Temsilciler Meclisi Milletlerarası ĠliĢkiler Komisyonu‟nda Türk yanlısı tutum sergileyen Cumhuriyetçi W. Broomfield, DıĢiĢleri Bakanı Henry Kissinger‟a Türkiye‟ye yapılacak kredi yardımlarının kongre tarafından onaylanmasını istediğini ifade ederken Rum tarafının ise bu antlaĢmaya karĢı politikalar yürüteceğini söylemiĢtir. Kissinger ise bu ifadeden sonra Washington yönetiminin amacının yardım değil sadece 4 yılda bir meydana gelecek milyar dolarlık silah satıĢlarının onaylanmasının amaçlandığını ifade etmiĢtir. Bu yardımın kredilerden oluĢtuğunu ifade eden Kissinger, Amerika‟nın bu yardımları hatır için yapmadığını da konuĢmalarına eklemiĢtir. Kissinger bu söylemi Türkiye‟nin Sovyetler karĢısındaki Ortadoğu‟da ve Doğu Akdeniz‟de stratejik öneme sahip olan jeopolitik konumuna dayandırmıĢtır. Öyle ki BirleĢik Devletler‟in Türkiye‟ye koyduğu silah ambargosu Türk-Amerikan iliĢkilerini olumsuz etkilediğini ifade eden Kissinger Türkiye‟ye verilen bu kredilerin BirleĢik Devletler‟in çıkarına yapıldığını da eklemiĢtir.

Verilecek bu kredilerin bir yardım Ģeklinde algılanmamasını söyleyen Kissinger, Kongre‟nin bu durumu göz önünde bulundurarak karar vermesini talep etmiĢtir.⁵⁵³

7 Mayıs 1976‟da Amerikan BaĢkanı Ford, ABD DıĢ Askeri Yardım ve Askeri SatıĢ Kanununu veto etmiĢ ve yılda en fazla 9 milyar dolar silah ve malzeme ihracatının sınırlandırılmasına ve bağıĢ Ģeklindeki yardımların 2 yıl içinde kesilmesine de itiraz etmiĢtir.

Fakat BaĢkan Ford‟un bu istekleri karĢılıksız kalmıĢtır. Amerika‟da 1976‟da gerçekleĢen baĢkanlık seçimlerinde BaĢkanlığa adaylığını koyan Jimmy Carter ve Rum yanlısı politikalara destek veren demokrat adaylar, oy alabilmek için bu sorunu iç politikadan dıĢ politikaya taĢımıĢlardır. Amerikalı bürokratlar için bu kanun tasarısının yürürlüğe girmesi, Türkiye‟nin Kıbrıs‟ta göstereceği tavize bağlı olmuĢtur. Fakat Kissinger‟ın bizzat üzerinde durduğu gibi

552 Orkunt, 1978: 289.

553 Orkunt, 1978: 294.

Türkiye‟deki askerler silah ihtiyacından dolayı hükümete zora sokmadıkları müddetçe Bakan, Türkiye‟nin böyle bir talepte bulunmayacağını ve bu sebeple Kıbrıs‟ta taviz vermeyeceğine dair kongre üyelerini uyarmıĢtır.⁵⁵⁴

Emekli Oramiral Orkunt‟a göre, ekonomisi ve askeri manevrası güçlü olan tarafın istediğini elde edebilme Ģansı bu noktada daha fazladır. Fakat bunu düĢünen bir devletin milli güvenliğini ön planda tutan Ģartlar neticesinde bir alternatif araması da kaçınılmazdır.

Türkiye‟nin Amerikan askeri yardımına ihtiyaç duyması, Amerikan Kongre üyeleri tarafından Türkiye‟nin tek seçeneğinin Batı olması Ģeklinde görülmüĢ ve netice itibariyle bir zaaf olarak değerlendirilmiĢtir. Bu sebeple BirleĢik Devletler‟in Kıbrıs‟ı ön plana sürerek koymuĢ olduğu silah ambargosu, CumhurbaĢkanının giriĢimleriyle satıĢları Ģartlı olarak tekrar serbest bırakılmıĢtır. Washington‟ın bu tutumu, Türkiye‟nin Amerika‟ya olan askeri bağımlılığını anlaması için bir örnek oluĢturmuĢtur. Türkiye bu dönemde Sovyetler Birliği‟nin kıskacına girmemek için nasıl çabalamıĢsa aynı Ģekilde Batı Bloğu‟yla da iliĢkilerinin daha bağımsız bir Ģekilde ilerlemesi için mücadele vermiĢtir. Bu noktada iki ülke arasında imzalanan Ortak Savunma ve ĠĢbirliği AntlaĢması, Türkiye‟nin ileri sürdüğü bağımsızlık ilkesinin temeli ve ikili iliĢkilerin güvenilir bir zeminini oluĢturması için önem arz etmiĢtir.⁵⁵⁵

3.3.12.3. Kıbrıs BarıĢ Harekâtı Sonrasında DeğiĢim Gösteren Türk Savunma Sanayisi