Abdülaziz Dönemi ve Artan Silah Ġthali

Dönemin Osmanlı Devleti PadiĢahı Abdülaziz, yaĢanan ekonomik problemler karĢısında askeri silah ve mühimmat donanımına önem vermiĢ ve bu amaçla çeĢitli silahların borçlanma yoluyla ülkeye getirilmesi taraftarı olmuĢtur. Abdülaziz, savaĢların kazanılmasında asker sayısından ziyade askeri mühimmatların öneminin üzerinde durmuĢtur. Aynı zamanda Abdülaziz, demiryolu yapımına önem vermenin yanı sıra silahların ise satın almakla kalmayıp ülkede üretilebilme imkânına sahip silahların ihraç edilmesi tutumunu benimsemiĢtir.²⁶⁰

Ġki taraf arasında gerçekleĢen silah ticaretinin artmasının birinci nedeni 1862‟de Osmanlı-Amerikan Ticaret AntlaĢması‟nda BirleĢik Devletler‟in “Osmanlı Devleti‟ne ateĢli silahlar ve cephane satıĢını men eden hükmü”²⁶¹ nün kaldırılmasından kaynaklanmıĢtır.

Abdülaziz döneminde Türk Amerikan silah ticaretinin artmasının ikinci nedeni 1865‟de Amerika‟daki iç savaĢın sona ermesiyle 4 bin askerin terhis edilmesi olmuĢtur. Bu askerlerin silahlarını ellerinden çıkarmaları ve savaĢ devam ederken silah üreticilerinin üretimlerini durdurmaları önemli bir sorun haline dönüĢmüĢtür. Bunun ardından Washington hükümeti dıĢ elçiliklerden yardım istemiĢ ve bu sayede Bab-ı Ali yönetiminin Amerikalıların silah satıĢından bilgisi olmuĢtur.²⁶² Bu dönemde Amerika‟dan silah alınmasının en önemli nedeni

258 Özen, 2013: 22. II. Mahmut döneminde yapılan reformlar askeri okulların açılmasını da hızlandırmıĢtır. Bab-ı Ali yönetimi, alanında yetkin komutanlar yetiĢtirmek için açtığı bu okullarla askeri alandaki yeniliklere adım atmıĢtır. Böylece Batı eksenli bir eğitim modelini benimseyen yönetim, deniz ve kara mühendislerinin yetiĢtirilmesi adına Harbiye‟yi açmıĢtır. Eğitim sisteminde gerçekleĢen bu yenilikler, toplum yapısını da ĢekillendirmiĢtir. Hem askeri alanda hem de idari alanda yapılan yenilikler, Türk-Ġslam medeniyetinin oluĢumunu etkileyen unsurlar olmuĢtur. (Gülcü, 2018: 106).

259 Bukarlı ve Nakiboğlu, 2017: 36.

260 Ünal, 2006: 103.

261 Güler, 2005: 235.

262 Halifeoğlu, 2012: 20.

ise 1877‟de gerçekleĢecek olan Osmanlı-Rus Harbi gerçekleĢmiĢtir. YaklaĢan Rus tehlikesi Osmanlı ordusunun modern silahlarla donatılmasını gerekli kılmıĢtır. Bu sebeple Amerika‟nın 1870‟li yıllarda Osmanlı‟ya gerçekleĢtirdiği ihracattaki artıĢ bu savaĢtan kaynaklanmıĢtır.²⁶³

Serasker Hüseyin Avni PaĢa döneminde de BirleĢik Devletler ile olan silah ticareti artmaya baĢlamıĢtır. 9 Ağustos 1872 yılında Henry Martini tüfek modelinden 200 bin adet sipariĢte bulunan Bab-ı Ali yönetimi, Winchester Ģirketine ait olan silahları da kullanmıĢtır.

Bu ticaretin baĢında Miralay Tevfik Bey bulunmuĢ ve böylece ABD‟den gelen silahların kontrolü gerçekleĢmiĢtir. Bu silahlar Osmanlı ekonomisine 820 bin liralık borç yüklemiĢtir.²⁶⁴

Osmanlı ordusunun askeri silah ve donanımlarını geliĢtirmek isteyen Hüseyin Avni PaĢa ise Karadeniz ve Akdeniz boğazları baĢta olmak üzere Kars, Erzurum ve Tuna gibi sınırları da teknolojiye ayak uydurmuĢ büyük toplarla kuĢatmıĢtır. Ayrıca PaĢa, dönemin son silah teknolojisine uygun Tophane-i Amire‟ye ait fabrikalarda silah ve diğer mühimmatları üretmek için çeĢitli makine ve teçhizatlar getirtmiĢtir. 1869 yılında soğuk havalarda ateĢlemeyen çakmaklı model kaval tüfekler bulunmaktaydı. Bu dönemde BirleĢik Devletler‟den 600 bin Martini tüfeği satın alınarak bu tüfeklerin modernizasyonu sağlanmıĢ ve bunun yanı sıra Alman silah üreticisi Krupp Fabrikası‟ndan da geniĢ çaplı toplar sipariĢ edilmiĢtir.²⁶⁵

2.6.2.1. Osmanlı Devleti ve Amerika BirleĢik Devletleri Arasındaki Ticari ve Siyasi ĠliĢkinin Hız Kazanması: Ulysses S. Grant ve Abdülaziz Dönemi

Osmanlı Devleti 19. yüzyılın ikinci yarısında orduda kullandığı silahların çağa uygun bir Ģekilde eksikliklerini tamamlamaya baĢlamıĢtı. Fakat diğer yandan da Avrupa ve BirleĢik Devletler‟den silah satın almaya devam etmiĢtir. Silahların modernleĢmesine önem veren Sultan Abdülaziz, bu sebeple silah ticaretine de önem vermiĢtir. Bu dönemde bizzat kara ordusundaki yenilenmenin üzerinde durulmuĢtur. Çünkü kara ordusunda artık Avrupa‟dan değil Amerika‟dan alınan silahlar kullanılmaya baĢlanmıĢtır Kara ordusunda kullanılan silahlar genellikle Ġngiltere ve Belçika‟dan alınan ĢeĢhaneli ve kuyruk takımlı tüfeklerdi. Bu tüfeklerin yerini Abdülaziz döneminde Amerika‟dan satın alınmaya baĢlanan Martin Henry tüfekleri almıĢtır. Aynı zamanda Osmanlı Devleti ateĢleme kapasitesi yüksek olan bu

263 Güler, 2005: 235.

264 “Sultan Abdülaziz Devrinde Osmanlı-ABD Arasında Silah Ticareti”, Dünya Bülteni, 06.06.2010.

265 Valandova, 2017: 29. Ahmet Süreyya Emin Bey Zeytinburnu Fabrikasında ilk seri atıĢ kabiliyetine sahip demontabl sahra topunu icat ederek yeni bir ürün ortaya koymuĢtur. Fakat bu dönemde Alman Krupp Fabrikası‟ndan 2 mühendis bu topun üretimine ait resimleri ele almıĢ ve 2 sene sonra ise ilk seri ateĢli Alman topunu hayata geçirmiĢlerdir. Krupp fabrikasıyla sıkı olan iliĢkiler fabrikatörün baĢında bulunan Alfred Krupp‟un ölümünün ardından yerine geçen oğlu Frederie Krupp ile de iliĢiler bağlılığını korumuĢtur. Hatta Krupp‟un babasının ölümünün ardından ilk ziyareti Balkanlar ve Ġstanbul olmuĢtur. (Tunç, 2004: 73).

silahların yanı sıra, Amerika‟da ilk üretildiği zamanda Winchester silahlarını satın alarak kullanmaya baĢlamıĢtır.²⁶⁶

Türk-Amerikan silah ticaretinin ivme kazanmasında Sultan Abdülaziz ve BaĢkan Grant arasındaki iletiĢimin de etkisi vardır. Öyle ki ilk seçilmiĢ parti baĢkanlığını üstlenen Ulysses S. Grant döneminde Türk-Amerikan silah ticareti hız kazanmıĢtır. Ġki ülke arasındaki silah ticaretinin artmasında baĢkanın rolü oldukça önemlidir. BaĢkan Grant öncülüğünde Washington yönetimi, Bab-ı Ali yönetimine 100 bin temiz Springfield tüfeği satmıĢtır. Ayrıca Grant dönemin seçilen ilk parti baĢkanı olduğu için satın aldığı tüfeklerin içinden 50 bin tanesini ayırmıĢ ve kendilerinin dahi kullanmadığı silahları Bab-ı Ali‟ye vermiĢtir. Bunun sonucunda Osmanlı Devleti, 25 bin sterlin kârla bu ticaretten Ģanslı çıkan taraf olmuĢtur.

Ġmparatorluk ise bu jesti karĢılıksız bırakmayarak Sultan Abdülaziz tarafından Washington‟a Beyaz Saray‟da kullanılacak Ģekilde sarı ve kırmızı tonlarda dokuma sanatının en eskilerine dayanan bir UĢak Halısı hediye edilmiĢtir. BaĢkan Grant ise Osmanlı‟nın vermiĢ olduğu bu halıdan memnuniyetini gösteren bir teĢekkür mektubu iletmiĢtir.²⁶⁷

1869 yılına gelindiğinde ise Türk Ordusu BirleĢik Devletler‟den 600 bin adet Martini Henry tüfeği satın almıĢtır. Böylelikle ilk defa 1872 yılında ABD tarafından Osmanlı‟ya bir ziyaret gerçekleĢmiĢtir. Ġki taraf arasındaki iliĢkiler Türk tarafının, ABD‟nin bu dönemde Ġspanya‟yla olan savaĢına destek vermesiyle daha da pekiĢmiĢtir. Ġspanya SavaĢı‟ndan galip çıkan BirleĢik Devletler‟in sevincini paylaĢan Osmanlı Devleti, gazetelerinde de bu galibiyeti gündeme getirmiĢtir. Öyle ki Türk gazetelerindeki Amerikan ordusunun baĢında bulunan Amiral Sanpson hakkında savaĢın kazanılmasındaki gurur ve mutluluğun tasvir edilmesine dair yazıların yayınlanması bu durumu açıklar niteliktedir.²⁶⁸ Bu açıdan Abdülaziz döneminde kara ordusunda kullanılmak için satın alınan Amerikan silahları iki ülke arasındaki diyalog gücünü de arttırmıĢtır. Dönemin teknolojisine uygun olarak tasarlanan bu silahların etkisi sadece ticari ve askeri boyutta değerlendirilmemelidir. Öyle ki bu iletiĢimin Türk basınına da yansıması Amerikan silahlarının etkisini açıklar niteliktedir.

1872 yılına gelindiğinde ise Osmanlı askeri kurulu Amerikan silahları hakkındaki geliĢmeleri daha da yakından takip edebilmek adına askeri ataĢeliğini Washington‟a göndermiĢtir. Ordusunu yenilik ve modernizasyonla birleĢtirmek isteyen Bab-ı Ali yönetimi

266 Gencer vd., 2008: 98.

267 Sönmez, 2013: 40.

268 Avcı, 2006: 10. Abdülaziz Bab-ı Ali‟nin baĢına geçince büyük bir borçlanmayla karĢılaĢmıĢtır. Fakat Sultan Abdülaziz çeĢitli reform politikaları, gümrük alanında yenilikler ve ticaret antlaĢmalarıyla Ġstanbul Limanı‟nda ağır kapasiteli gemiler yaptırarak Osmanlı‟nın deniz gücünde geliĢme kaydetmesini sağlamıĢtır. Bu dönemde gelir bütçesinde de ilerleme sağlanmıĢtır. Abdülmecit döneminde 170 milyon olan bütçe Abdülaziz döneminde 400 milyona yükselmiĢtir. Bu sebeple yeniliklere ve geliĢmeye önem veren Abdülaziz, askeri alanda da Washington yönetimi ile iliĢkilerini sıcak tutmaya çalıĢmıĢtır. (Karaer, 2005: 320).

için bu durum olması gereken bir geliĢmeydi. Çünkü Osmanlı‟nın istediği silahları yerinde kontrol etmesi ve denetlemesi zorunlu olarak görülmüĢtür. Artık Amerikan silahları Bab-ı Ali yönetimi için vazgeçilmez bir güvenlik unsuru oluĢturmuĢtur.²⁶⁹