Suriye’ye Gitmes

Ebu Ubeyde b. Cerrah, Dımeşk’i ele geçirdikten (Zilkade 15/ Aralık 636)664

sonra, Kudüs’e mektup göndererek, onları İslâm’a davet etmiş; kabul etmedik-

* _{Yrd. Doç. Dr., Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi Ana Bilim Dalı Öğretim Üye-}

si.

661 _{W. Montgomery Watt, ‚Abu Bakr‛, EI}2_.

662 _{İbn Kuteybe, el-İmame ve’s-Siyâse, thk. Taha Muhammed Zeynî, Beyrut trz, I, 25.} 663 _{İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, Ter. Ahmet Ağırakça, İstanbul 1986, III, 61.}

664 _{Şam iki kez fethedilmiştir. Fihl ve Mercüssuffer savaşlarının (14/634) ardından, Dımaşk’ın}

leri takdirde, Cizye vermelerini istemişti. Kudüs halkı Hz. Ömer’in gelmesi şartıyla teslim olacaklarını bildirince665_{, durum Halife’ye iletildi. Konuyu ashâb}

ile istişare eden Hz. Ömer, Medine’de Hz. Ali’yi bırakarak666 _{Kudüs’e doğru}

hareket etti.667 _{Medine’de Hz. Osman’ı vekil bıraktığı da rivayet edilir.}668

Geleceğini önceden bildiren Hz. Ömer, komutanlarına kendisini Dı- maşk’ın 80 km. kadar güneybatısında Havran bölgesindeki Cevlân’da kurul- muş bir ordugâh şehir olan Câbiye’de669 _{karşılamalarını emretti.} 670 _Cahiliyye

döneminde Gassânîler’in idarî merkezi olan Câbiye, Dımaşk askerî bölgesinin cünd merkezi idi.671 _{O’nu Câbiye’de Ebû Ubeyde b. Cerrâh, Yezid b. Ebî Süf-}

yan ve Halid b. Velid karşıladılar. 672 _{Hz. Ömer komutanları üzerlerinde ipek}

elbise olduğunu görünce onları eleştirdi. Onlar da silahlı oldukları zaman bu elbiselerin daha rahat hareket etmelerini sağladığını söyleyerek, mazeret beyan ettiler. Bunu üzerine Hz. Ömer onların özrünü kabul etti.673

Bir başka rivayette de, Muaviye b. Ebi Süfyan’ın (ö. 60/680) da ipek kıyafe- tinden dolayı Hz. Ömer tarafından tenkit edildiği nakledilir. Hz. Ömer Şam’a geldiğinde Muaviye O’nu hükümdarların şekil ve kıyafetinde, süs ve zinetler içinde ve muhteşem savaş giysileri içinde karşıladı. Hz. Ömer, Muaviye’nin bu şekil ve kıyafetini beğenmeyerek: ‚Ey Muaviye! Kisralar’a mı özeniyorsun‛ dedi. Muaviye de düşmanın karşısında bir sınırda bulunduklarını, bu yüzden de savaş giysisi ve süsleri ile onlara öğünmek durumunda olduklarını belirtti. Hz. Ömer de, Muaviye’nin haklı ve dini maksatlara dayanan delilini reddet- medi.674

Hz. Ömer ve Ebu Ubeyde, Şam’a gelirken Ezriat halkından675 _{ellerinde kı-}

lıçları ve çiçekleri ile oynayan bazı kimseler O’nu karşıladılar. Bu nevi hareket- leri tasvip etmeyen Hz. Ömer, onlara mani olunmasını istedi. Ancak Ebu

ios’un bölgeye büyük bir ordu göndermesi üzerine Dımaşk’ı boşaltıp Yermük vadisine ge ldi ve Bizans ordusunu bu sefer de hezimete uğrattı (12 Recep 15/20 Ağustos 636). Yermük zafe- rinin ardından da Şam ikinci kez fethedilmiş oldu. Cengiz Tomar, ‚Şam‛, DİA.

665 _{Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, çev. Fikret Işıltan, I, 3.} 666 _{Mustafa Fayda, ‚Câbiye‛, DİA.}

667 _{İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut 1966, VII, 55-56; et-Taberî, Tarihu’r-Rusûl ve’l-Mülûk,}

Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Kahire 1968-69, III, 608-609.

668 _{el-Yakubî, Tarihu’l-Yakubî, Beyrut trz, II, 147.}

669 _{İbn Hurdazbih, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, nşr. M. J. De Goeje, Leiden 1967, 77.} 670 _{İbnu’l-Esir, II, 460.}

671 _{H. Lammens, ‚Câbiye‛, İA.}

672 _{İbn Kesir, VII, 56-57; İbnu’l-Esir, II, 460.} 673 _{İbnu’l- Esir, II, 460.}

674 _{İbn Haldun, Mukaddime, çev. Z. Kadiri Ugan, İst. 1986, I, 513; İrfan Aycan, ‚Muâviye b. Ebû}

Süfyân‛, DİA.

675 _{Tebûk Gazvesi esnasında Eyle, Ezruh halkı gibi Ezriât halkı da cizye vermişti. Belâzürî,}

Hz. Ömer Sempozyumu • 151 Ubeyde, bunun onların adetlerinden olduğunu, onların bundan menedilmeleri halinde, kendileriyle yapılan anlaşmanın bozulacağını zannettiklerini söyle- yince, Hz. Ömer de onları kendi hallerine bıraktı.676

P. K. Hitti’ye göre, Hz. Ömer’in Şam’a gelişindeki maksat, fethin vakar ve azametini sağlamak, fethedilenlerin hukukî durumlarını tayin ve tespit etmek, 15/536’da Müslümanların galip geldiği677 _{Yermûk savaşından}678 _{sonra göreve}

getirilen Ebû Ubeyde ile istişarede bulunmak ve yeni fethedilen toprakların idaresinde lüzumlu nizam ve akideleri tespit etmekti.679

Hz. Ömer, Cabiye’de 20 gün kalmış ve ganimetleri dağıtmıştır.680 _(Safer

16/Mart 637) Hz. Ömer’in Câbiye’de ashâbın ileri gelenlerinin ve Suriye’deki emirlerin katılmasıyla yaptığı bu önemli toplantı ‚yevmü’l-Câbiye‛, orada oku- duğu fey gelirlerini nasıl dağıtacağını açıkladığı mü’minlere nasihatte bulun- duğu hutbe de ‚hutbetü’l-Câbiye‛ adıyla meşhur olmuştur. 681 _{Divan teşkilatını}

temelinin de buradaki toplantıda atıldığı ileri sürülür.682

Hz. Ömer ve görevlileri Kudüs’e gelerek şehri teslim aldılar. Hz. Ömer, Beytü’l-Makdis’te Hz. Davut’un makamında Tahiyyet’ül-Mescit namazı kıldı ve Kudüs halkı ile vergi vermek sureti ile şehirde oturma ve kendi ibadetlerini yapma müsaadesi verdi.683 _{Bu anlaşmada, Halid b. Velid, Amr b. el-As, Abdur-}

rahman b. Avf, Muaviye b. Ebi Süfyan şahit olarak bulundular.684 _Kaynakları-

mızda tarih olarak 15/636,685 _16/637686 _{rivayetleri verilir.}

Bu ziyaretten sonra Hz. Ömer 17/638’de687 _{ikinci kez Şam’ı ziyaret etmek}

istese de, Serağ’a geldiklerinde, Şam’da veba olduğunu öğrendi. Bunun üzeri- ne Hz. Ömer, beraberindeki Muhacir ve Ensar ile birlikte kendi tabiri ile; ‚Al- lah’ın kaderinden, yine Allah’ın kaderine kaçarak‛ geri döndü.688 _{Daha sonra}

676 _{el- Belazurî, 163.}

677 _{İbn Asâkir, Tarihu Medineti Dımaşk, Beyrut 1995, II, 142-43.}

678 _{Suriye’de Bizans egemenliğini sona erdiren ve Müslümanların bölgeye hâkim olmasını sağ-}

layan savaştır. Bkz. J. Wellhausen, İslâm’ın En Eski Tarihine Giriş, çev. Fikret Işıltan, İstanbul 1960, 46-60.

679 _{P. K. Hitti, İslâm Tarihi, Ter. Salih Tuğ, İst. 1980, I, 233.} 680 _{İbn Sa’d, et-Tabakatü’l-Kübrâ, Beyrut 1968, III, 283.} 681 _{Mustafa Fayda, ‚Câbiye‛, DİA.}

682 _{H. Lammens, ‚Câbiye‛, İA.}

683 _{Taberî, III, 609-611; Yakubî, II, 147; İbn Kesir, VII, 57; R. Mantran, İslâm’ın Yayılış Tarihi (VII.}

XI. Yüzyıllar), Ter. İsmet Kayaoğlu, Ankara 1981, s. 90; Runcıman, I, 3-4; Harold Lamb, Sela-

haddin Eyyubî ve Haçlı Seferleri, çev. Sinem Ceviz, İstanbul 2017, 18.

684 _{Taberî, III, 609; Yakubî, II, 147; İbn Kesir, VII, 57.} 685 _{Taberî, III, 608-609.}

686 _{İbn Sa’d, Tabakât, III, 283; es-Suyutî, Tarihu’l-Hulefâ, Tah. M. Muhyiddin Abdülhamit, Kahire}

1969, s. 132.

687 _{İbn Hibbân, 381 ve Belâzurî, 163’de tarih olarak 18/639 tarihi verilir.}

688 _{İbn Sa’d, III/283; Yakubî, II/149. Mısır fatihi Amr b. As’a yardıma giden Zübeyr b. Avvâm’a}

da Mısır’da veba olduğu söylenmiş, ama o bunu dinlemeyerek, fethi tamamlamıştır. Bkz. Belâzürî, 244.

gönderdiği bir talimatta Ebû Ubeyde’den insanları yüksek bir yere götürmesini tavsiye etmiştir.689 _{Amevâs vebasında pek çok kişi ölmüştür. Başkomutan Ebû}

Ubeyde b. Cerrâh da ölenler arasında idi. O, 58 yaşında690 _{Beysân’a bağlı Amtâ}

köyünde ölmüş ve oraya defnedilmişti.691

Hz. Ömer, salgından sonra Şam’ı tekrar ziyaret ederek, halkın durumunu inceledi ve yeni tayinler yaptı; ölenlerin varislerine miraslarını dağıttı. Daha sonra irâd ettiği hutbede, mü’minlerin işlerinde, onlara Allah’ın buyruğu çer- çevesinde davranmaya çalıştığını, mü’minlerin bildiklerini diğer kardeşlerine de öğretmeleri gerektiğini belirtti. Sözlerinin devamında da, yanlış bir hareke- tini gördüklerinde kendisini uyarmalarını istedi.692

İbnü’l-Esir’e göre Hz. Ömer, Şam bölgesine 4 defa gelmiştir. İlkinde at sır- tında, ikincisinde deve sırtında, Taun salgınının baş göstermesi üzerine geri döndüğü için üçüncü gelişinde katır sırtında, dördüncüsünde de eşek sırtında yolculuğunu yapmıştı.693

Endülüslü seyyâh İbn Cübeyr, Hama’da Asi Nehri üzerinde büyük ke- merli köprünün yakınındaki Rasten adlı yerleşimden bahsederek, burayı Hz. Ömer’in yıktığını bildirir.694 _{Bundan da Hz. Ömer’in Suriye yolculuklarının bi-}

rinde Hama’ya da uğradığını anlarız.

2. Mekke

Hz. Ömer’in Şam bölgesinden sonra gittiği bir başka yer de Mekke’dir.695

İlk ziyaretini 17/638’de gerçekleştirdi.696 _{Medine’de yerine vekil olarak Zeyd b.}

Sabit’i bıraktı.697 _Hac698 _{veya Recep umresi}699 _{yaptı; Makâm’ı genişletti; Mescid-}

i Haram’ı bina ederek içini genişletti. Harem’in çevresindeki evleri insanlardan satın alarak, evleri yıktı. Evlerin değerini Beytü’l-mâl’den karşıladı.700

Hz. Ömer her yıl Hac mevsiminde toplanmaları için valilerine talimatlar gönderir, halktan bazı kimseleri de yanlarında getirmelerini isterdi.701 _Valiler-

689 _{İbn Hibbân, 381.} 690 _{Belâzürî, 163.}

691 _{Mc Graw Donner, The Early Islamic Conquest, New Jersey 1981, 151-52.} 692 _{H. D. Yıldız, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1986, II,95.} 693 _{İbnü’l-Esir, II,459-460.}

694 _{İbn Cübeyr, Endülüs’ten Kutsal Topraklara, çev. İsmail Güler, İstanbul 2003, 188.}

695 _{İbnü’l-Esir, II/459-460; İbn Hibbân, es-Sîretu’n-Nebeviyye ve Ahbaru’l-Hulefâ, Ter. Harun Beki-}

roğlu, Ankara 2017, 380. 696 _{Yakubî, II,149.} 697 _{İbn Hibbân, 380.} 698 _{İbn Hibbân, 380.} 699 _{Yakubî, II,149.} 700 _{Yakubî, II,149.}

Hz. Ömer Sempozyumu • 153 den herhengi bir şikâyeti olan bunu rahatlıkla Hz. Ömer’e ulaştırabilirdi. Hz. Ömer iki tarafı da dinleyip, olayı araştıran Hz. Ömer, haklı olduğu anlaşılırsa, mazlum durumunda olan kimsenin hakkını verirdi. Görevliler, Hac mevsi- minde ayıplarının ortaya çıkmasından çekinirler, bunun için de insanlara zu- lümden kaçınırlardı.702

Hac mevsimi geldiğinde Hz. Ömer valileri halka sorardı. Onlara valileri- nin hastaları ziyaret edip, etmediklerini, insanlara haksız davranıp davranma- dıklarını, zayıflara nasıl muamele ettiklerini, kapılarında bekçi bulundurup bu- lundurmadıklarını sorar; onlardan biri olumsuz cevap verirse, hemen o valiyi azlederdi.703 _{Ayrıca fiyatlar konusunu da soruşturur,}704 _{insanların refah ve hu-}

zur içinde yaşamalarına önem verirdi.

Hac mevsiminde, bir de temyiz mahkemelerinin kurulduğunu görüyo- ruz. Burada kadıların kazaî hükümlerine karşı itirazlar olursa, bunlar yeniden gözden geçiriliyordu. Hz. Ömer, temyiz mahkemesi kurduğuna dair vilayet vali ve kadılarına bir genelge gönderiyordu.705

Talha b. Ubeydullah (ö.36/656)706_{, Hac esnasında eski bir kaftanı giyince,}

Hz. Ömer onu tenkid ederek, ‚Cahillerin senin bu hareketine uymalarından korkarım‛ demiştir.707 _{Suriye’de hüküm süren Gassânîler’in son emîri Cebele}

b. Eyhem708_{, Hac esnasında bir bedeviyi dövünce, Hz. Ömer, bedeviden şikaye-}

tini geri aldırmadığı takdirde, aynı şekilde Cebele’ye de kısas yapılacağını bil- dirmiş, İslâm’ın eşitlik prensibinden taviz vermemiştir.709 _{Hz. Ömer bazı bölge-}

lere gidemediği halde, gelen elçilerden bu bölgeler hakkında gerekli bilgileri alarak, ona göre hareket etmiştir. 23/643 yılında, Mükran’ın fethi haberini710 _ge-

tiren Suhar b. Abdî’ye, Mükran hakkında bazı şeyler sormuş, O da: ‚Ey Mü’minlerin Emiri! Mükran’ın en kolay ve düzlük yerleri dağlık, suyu son de- rece az, hurması gayet kötüdür; ama düşmanı gayet kahramandır. Ayrıca ha- yırları çok az, şerleri fazladır. Orada çok bol olan şeyler bile çok az, az olanlar yok denecek kadar az, yerler ise son derece şer ile doludur‛ diye cevap vermiş-

702 _{Muhammed el- Hudari, Tarihu’l-Ümemi’l-İslamiyye, Mısır 1969, I, 12.} 703 _{Hasan İbrahim, Ali İbrahim, en-Nuzumü’l-İslâmiyye, Kahire 1970, 171-172.} 704 _{Mustafa Fayda, ‚Ömer‛, DİA.}

705 _{Fahreddin Atar, İslâm Adliye Teşkilatı (Ortaya Çıkışı ve İşleyişi), Ankara 1979, s. 71; Muham-}

med Hamidullah, İslâm’da Devlet İdaresi, Ter. Kemal Kuşçu, Ankara trz, 62.

706 _{Bkz. W. Madelung, ‚Talha‛, EI}2_{; G. Levi Della Vida, ‚Talha b. Ubeydullah‛, İA.}

707 _{el- Maverdî, el- Ahkamu’s-Sultaniyye, 123.} 708 _{Zehebî, III, 532.}

709 _{el- Belâzürî, 194; Corci Zeydan, Medeniyeti İslâmiye Tarihi, çev. Zeki Meğamiz, Dersaadet}

1328, I, 26; M. Hamidullah, İslâm’da Devlet İdaresi, 225. Cebele cizye ödemeyi küçüklük kabul ederek reddettiği için yanındaki 30.000 kişi ile Bizans’a giderek onlara sığınmış ve orada Hristiyan olarak ölmüştür. Bkz. Mustafa Fayda, ‚Cebele b. Eyhem‛, DİA.

710 _{Mükran’ı Sinan b. Seleme veya Hakim b. Cebele el-Abdî fethetmişlerdi. Bkz. Belâzürî, 496-}

ti. Bunun üzerine Hz. Ömer, o bölgenin komutanları olan Süheyl b. Adiyy ve Hakem b. Amr’a mektup yazarak, Mükran’dan ileriye tek bir askerin dahi git- memesini emretmiştir.711