Halifenin Bizzat Denetimde Bulunması

Hz. Ömer hilafeti esnasında valilerin denetlenmesini iki şekilde gerçekleş- tiriliyordu:

Birinci şekle göre devlet başkanı, valilerini yanına getirtiyor, onları huzu- runda muhasebe ediyordu. İkinci olarak ta halife bizzat vilâyetlere gidiyor, va- lileri yerinde denetime tâbi tutuyordu. Bununla birlikte hac için Mekke’ye gi- den devlet başkanlarının, valilerini burada denetime tâbi tuttukları da vâki oluyordu.

1.2.1. Valilerin Devlet Başkanları Tarafından Merkezde Denetlenmeleri

Valilerin şehirleri idaresiyle ilgili durumlarını öğrenmek isteyen, hakla- rında söylenilenler hususunda onları hesaba çekmek maksadıyla, devlet baş- kanlarının valilerine kendi bulundukları yere gelmelerini emrettikleri görül- mektedir. Devlet işleriyle meşgul olan devlet başkanları, merkezden ayrıla- mamaları durumunda, özellikle bu yöntemle valilerini denetlemeye çalışıyor- lardı. Ayrıca müfettiş tarafından vilâyetlerde gerçekleştirilen denetimlerden bir sonuç çıkmaması halinde de, böylesi bir yönteme başvurularak valinin bu sefer bizzat halife huzurunda denetimi yapılıyordu.801

Valiler, zaman zaman başkent Medine’ye çağırılarak denetleniyorlarsa da802 _{daha ziyade hac mevsimlerinde olmak üzere Mekke’de teftiş ediliyor-}

lardı.803

798 _{Temmâvî, s.258; Akkâd, Abkariyyâtu Ömer, s.115; Mecdelâvî, s.214.}

799 _{Akkâd, Abkariyyâtu Ömer, s.115; Temmâvî, 258; Mecdelâvî, s.215, 221. Rifâî’ye göre şehirde}

valiyle birlikte görev yapan harâc âmili de valiyi denetlemekteydi. Bkz., s.124.

800 _{İbn Abdirabbih, I, 39.}

801 _{Müfettiş tarafından denetlenen valinin daha sonra merkeze seslenerek orada halife tarafın-}

dan da denetlenmesi hususunda bkz. Taberî, I, 2492-2493, 2529-2533, 2711-2714; İbnü’l-Esîr,

Kâmil, II. 529-530, 540-541, III, 6-7, 47; İbn Kesîr, IV, 83-84.

802 _{Valilerin başkent Medîne’de denetime tâbi tutulmaları, haklarında söylenilenlerle ilgili ola-}

rak hesâba çekilmeleri hakkında örnekler için bkz. Taberî, I, 2946; İbnü’l-Esîr, Kâmil, III, 155- 156.

Hz. Peygamber ve Ebû Bekir (r.a) döneminde valilerin sayıları, yetki ve sorumluluk alanları fazla değildi. Bu sebeple de valilerle ilgili şikâyetler, bu- na bağlı olarak ta onların çok sıkı bir şekilde denetlenmesine gerek duyul- muyordu.

Hz. Ömer döneminde ise durum değişti. Valilerin daha yoğun bir şekilde denetlenmesine ihtiyaç duyuldu. Halife Ömer ve ondan sonra iş başına gelen halifeler, hac için Mekke’ye gidecekleri zaman valilerinin804 _{de Mekke’ye gel-}

melerini istediler ve hac mevsimi esnasında valilerini denetime tâbi tuttular. Haccetmek üzere hem idarecilerin hem de halkın Mekke’ye gelmesi hali- feler tarafından pek çok açıdan fırsat biliniyordu. Zira iletişim imkânlarının günümüze nazaran çok kısıtlı olduğu bir dönemde, devletin dörtbir tarafından onbinlerce insanın toplandığı bir ortam vasıtasıyla halk ve idarecilere gerekli görülen hususlar fazla zorlanılmadan duyurulabilmekteydi.805 _{Ayrıca, şehirler-}

den gelen halk ve idârecileri dinleme imkânı bulunuyor, birbirleri hakkındaki görüşler alınıyordu.806 _{Önce halk, sonra valiler, daha sonra ise her ikisi birlikte}

halifenin huzurunda birbirleri hakkındaki görüşlerini, takdir veya şikâyetlerini dile getirme imkânı buluyorlardı. Halifenin huzurunda, valinin bulunmadığı bir ortamda şikâyetlerini doğrudan halifeye ulaştırma imkânı bulan insanlar, halifenin ikaz, tavsiye veya isteklerine olumlu cevap mahiyetindeki sözleriyle memnun oluyorlardı. Ayrıca valiler, haklarındaki şikâyetlerin asılsız olması durumunda bunu halifeye bildiriyorlardı. Bu durumda vali ve şikâyette bulu- nan kimseler, halifenin huzurunda yüzleştirilerek hakikate ulaşılmaya çalışılı- yordu. Bu olay, rutin bir şekilde her yıl gerçekleştiriliyordu.807

Kutsal bir zaman ve mekânda gerçekleştirilen denetimin, diğer zaman ve mekânlarda yapılan denetimlere nazaran manevî bir havada gerçekleşeceği ve insanların böylesi bir ortamda riya ve yalandan uzak durmaya gayret göstere- ceği de açıktır.808 _{Vali denetimi için daha ziyade hac mevsimi ve Kâbe’nin tercih}

edilmesinin asıl sebebi de budur diyebiliriz.

1.2.2. Devlet Başkanının Yerinde Denetim İçin Vilâyetlere Gitmesi

Öyle anlaşılıyor ki, valileri görev yaptıkları bölgelerde denetleyen yegâne devlet başkanı Hz Ömer’dir.

803 _{Taberî, I, 2943; İbnü’l-Esîr, Kâmil, III, 155-156; Kettânî, II, 26.}

804 _{İbn Kesîr tarafından nakledilen bir rivayete göre Hz. Ömer ‚halka da mektuplar göndererek}

şöyle derdi; ‚Herkim haksızlığa uğramışsa hacca gelsin de ben onun hakkını valisinden ala- yım.‛ Bidâye, IV, 229.

805 _{İbrahim Şerîf, s.265.}

806 _{Akkâd, Abkariyyâtu Ömer, s.106, 117; Mecdelâvî, s.222.}

807 _{İbn Sa’d, III, 294; İbnü’l-Esîr, Kâmil, III, 28; İbn Kesîr, IV, 229; İbrahim Şerîf, s.265.} 808 _{Temmâvî, s.102.}

Hz. Ömer Sempozyumu • 169 Halife Ömer valilerinin durumlarını, idaredeki gidişatlarını öğrenmeye önem veren bir devlet başkanı olarak, fırsat buldukça valilerini görev yaptıkları bölgelerde de denetlemeye çalışıyordu. Bu maksatla onun taşraya çıktığı ve toplantılar düzenleyerek valilerini muhasebe ettiği anlaşılmaktadır.

Rivayetlere göre809 _{Hz Ömer şöyle demiştir: ‚Allah ömür verirse halkın}

arasında dolaşacağım. Çünkü ben biliyorum ki halkın bir takım ihtiyaçları var ve onlar bu ihtiyaçları bana bildiremiyorlar. Bunda onların bana ulaşmasını engelleyen idarecilerin veya kendilerinin bana ulaşmasını zorlaştıran unsurla- rın rolü olabilir. Şam’a gider orada iki ay kalırım, sonra Cezîre’ye gider orada iki ay kalırım, sonra Mısır’a gider orada iki ay kalırım, sonra Bahreyn’e gider iki ay orada kalırım, sonra Kûfe’ye gider iki ay orada kalırım, sonra Basra’ya gider iki ay orada kalırım. Allah’a andolsun ne güzel yıl olur bu yıl.‛

Hz Ömer’in vefatı sebebiyle bu arzusunu tam olarak gerçekleştiremediği, sadece Şam bölgesini ziyarete imkân bulduğu da zikredilmektedir.

Hz. Ömer, Kudüs’ün fethine (17/638) iştirak etmek için Suriye bölgesine gitti. Yola çıkarken valilerine, yerlerine vekil bırakarak kendisiyle görüşmek üzere Dımaşk’ın takriben 80 km. kadar güneybatısındaki Câbi’ye810 _{mıntıkası-}

na gelmelerini emretti. Halife Ömer, Câbiye mevkiinde valileriyle toplantı yap- tı, vilâyetlerde neler olup bittiğini onlara sordu. Valilerin giyim kuşamları ve binitlerinden onların lüks, gösteriş ve israfa daldıklarını düşünerek onları bu hususlarda sorguladı. Onlara ‚İnşallah kıyafetleriniz gibi fikir ve kanaatleriniz de değişmemiştir.‛ diyerek bu durumdan hoşlanmadığını îmâ etti.811 _Valilerine

nasihat ve ikazlarda bulunduktan sonra Kudüs’ün teslim törenlerine iştirak etmek üzere yoluna devam etti.

Hz. Ömer’in bu bölgeye yönelik gerçekleştirdiği ikinci bir ziyaret ise Şam civarında ortaya çıkan ve pek çok Müslümanı etkileyen Amevâs Taunu’ndan zarar gören Müslümanlara yardım maksadıyla oldu. Ancak Şam yakınlarında yapılan istişare neticesinde Halife ve beraberindekilerin de vebadan etkilene- ceğine, dolayısıyla bu yolculuktan vazgeçilmesi gerektiğine karar verildi. Bu sebeple de Halife, ikinci Şam yolculuğunu tamamlayamadı.812

Hz. Ömer, taunun sona erdiği haberini aldıktan sonra yerine Hz. Ali’yi bı- rakarak Şam’a doğru hareket etti. Gayesi son durumu tesbit etmek, ölenlerin

809 _{Taberî, I, 2738; İbnü’l-Esîr, Kâmil, II, 561-562. Ayrıca bkz. Kettânî, II, 26; Akkâd, Abkariyyâtu}

Faruk, s.117; Mecdelâvî, s.223; DGBİT, II, 181

810 _{Bekrî, I-II, 355, İbnü’l-Cevzî, Muntazam, IV, 225.}

811 _{Belâzürî, Futûhu’l-Buldân, s.198, 216; Taberî, I, 2522-2523; İbnü’l-Esîr, Kâmil, II, 561-562.}

Suyûtî, s.132. Ayrıca bkz., Seyyid Vekîl, Cevle, s.198; Algül, İslâm Tarihi, II, 299-301.

812 _{Taberî, I, 2522; İbnü’l-Esîr, Kâmil, II, 561; Ayrıca bkz., Kureşî, I, 171; Muir, The Caliphate, s.165;}

yakınlarına taziyede bulunmak, sarsılan Şam cephesindeki işleri yeniden dü- zenlemek ve idarecileriyle yüz yüze görüşmekti.813

Halife Ömer Şam’da bulunduğu süre içerisinde, veba salgını sonrasında yaşanan miras meselesini halletti, fetihler sonucu elde edilen ancak henüz tak- simatı yapılmayan ganimetleri dağıttı, bazı bölgelere ordular sevketti, valiler- den bazılarını azletti ve yerlerine başkalarını atadı.814

Ömer b. el-Hattab, bu gezileri esnasında valilerini denetleme bakımından sadece toplantılarla yetinmedi, şehre girdi, halkla görüştü, onların valileri hak- kındaki görüşlerini aldı. Halife Ömer ayrıca, önceden haber vermeden valilerin evlerine gece veya gündüz ayrımı yapmaksızın günün herhangi bir vaktinde ziyaretlerde bulundu. Valilerinin nasıl bir hayat tarzı sürdürdüklerini, yemele- ri, içmeleri, giyimleri, ev eşyaları vb. gibi hususlarda lüks ve israf içerisinde olup olmadıklarını yaptığı bu ânî ziyaretlerle öğrenmeye çalıştı.815

İbn Şebbe’nin verdiği bilgilere göre Hz. Ömer, valilerinden Amr b. el-Âs, Ebû Musa el-Eş’ârî, Ebû Ubeyde b. Cerrâh ve Muaviye b. Ebî Süfyan’ın evini de ziyaret etti.816 _{Bu denetimler sayesinde valilerinin durumları hakkında doğ-}

rudan bilgi sahibi olan Hz. Ömer’in, bu valilerle ilgili yerinde ve zamanında kararlar verebildiği söylenebilir.