Hz Ömer’in Ebû Mûsâ el-Eş’arî’yi Basra Valiliğine Tayin Etmes

Basra şehri, 14-16/635-637 yıllarında halifenin emriyle bölgedeki ordunun ikamet etmesi için Utbe b. Gazvân tarafından bir ordugag olarak kurulmuş- tur.240 _{Kurucu vali Utbe 17/638 yılında vefat edince yerine Muğîre b. Şu’be}241 _(ö.

50/670) vali tayin edilmiştir.242 _{Aynı yıl içinde vali Muğire burada oturan dört}

kişi tarafından zina yapmakla itham edilerek valilikten ayrılması istenmiş ve

232 _{İbn Sa‘d, I, 348, IV, 357, IV, 106, VII, 434; Müslim, Ebû Hüseyn Müslim b. Haccâc (261/874),}

es-Sahîh, İstanbul, 1413/1992, ‚Fedâilu’s-Sahâbe‛, 169; İbn Hibbân, es-Sahîh, thk. Şuayb el-

Arnaût, Beyrut 1993, XVI, 166; İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâ‘îl b. Ömer, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut, t.y., III, 71, IV, 205-7; İbn Hacer, el-İsâbe, VI, 31; Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru A'lâmi’n-Nubelâ, thk. Şu’ayb el-Arnaût-Muhammed Nuaym el- Arksûsî, Beyrut 1986, II, 383-84.

233 _{İbn Sa‘d, II, 351; Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah eş-Şeybânî, Fadîlu’s-Sahâbe, thk. Vasıyyul-}

lah Muhammed Abbâs, Beyrut 1403/1983, II, 62.

234 _{İbn Sa‘d, II, 345; Abdurrezzâk, Ebû Bekir b. Humâm es-San‘ânî, el-Musannaf, thk. Habîbur-}

rahman e-A‘zamî, Beyrut, 1403, II, 485; Krş. el-Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer,

Kitâbu’l-Meğâzî, thk. Marsden Jones, Kahire, 1965, III, 959.

235 _{Vâkıdî, III, 916; İbn Hişâm, Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Hımyerî, es-Sîretu’n-Nebeviyye,}

thk. Tâhâ Abdurraûf Sa’d, Beyrut, 1411, II, 455; İbn Sa‘d, II, 151-152, IV, 357-58; İbn Hanbel,

Müsned, IV, 129, 164, 201-202, 399, 412.

236 _{Buhârî,; ‚Megâzî‛, 75, 79, ‚Zebâih ve’s-Sayd‛, 26, ‚Eymân ve’n-Nuzûr‛, 1, 4, 18; İbn Mâce,}

‚Kefaret‛, 7.

237 _{Halîfe, Târîh, I, 97; Belâzurî, Futûh, 80; el-Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir, Ensâbu’l-Eşrâf,}

thk. Süheyl Zekkâr, Riyâd Ziriklî, Beyrut, 1996, II, 189; Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Ya‘kûb b. Vehb, Târîhu’l-Ya'kûbî, Necef, 1358, II, 122; Taberî, Târîh, II, 247, 293.

238 _{Müslim, ‚Hac‛, 155, 154, 157; Nesâî, ‚Menâsikü’l-Hac‛, 50, 52; İbn Mâce, ‚Menâsik‛, 40.} 239 _{Taberî, Târîh, II, 248.}

240 _{Basra'nın kuruluşu ile ilgili geniş bilgi için bk. el-Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir,}

Fütûhu’l-Büldân, çev. Mustafa Fayda, 483 vd.; İbn Kuteybe, el-Ma'ârif, 246; Taberî, III, 590

vd?; Yâkût, I, 636; R. Hartmann, ‚Basra‛, İA, İstanbul, 1993, II, 320; Abdulhalık Bakır, ‚Bas- ra‛, DİA, İstanbul, 1992, V, 108-111.

241 _{Muğire b. Şu’be’nin hayatı için bkz. İrfan Aycan, "Mugîre b. Şu'be", DİA, 2005, XXX, 376-377.} 242 _{Taberî, Târîh, IV, 50; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, II, 384; İbn Kesîr, el-Bidâye, X, 56-57.}

Hz. Ömer Sempozyumu • 57 halifeye suç duyurusunda bulunulmuştur.243 _{Valinin öncelikli görevi İslam’ın}

emirlerine uymak ve uyulmasını sağlamak, yasaklarından sakınmak ve sakın- dırmak olmasına rağmen kendisi haddi gerektirecek çok ağır bir suçu işlemek- le itham edilmiştir. Bu durum hem muhacir ve sahabilere hem de halife ve yö- netime olan güveni sarsabilirdi.

Bu yüzden Hz. Ömer, o sırada Suriye cephesinde bulunan Ebû Mûsâ el- Eş’arî’yi Medine’ye çağırıp kendisini Basra’ya vali tayin etmek istediğini be- lirtmiştir. Sonra Basra’yı şeytanın ortaya çıkıp yayıldığı bir yer, Basralıları da aralarında şeytanların toplandığı bir topluluk olarak vasıflandırmıştır. Halife- nin anlattıklarından tedirgin olan Ebû Mûsâ görevden affını istemişse de hali- fenin orada cihad olduğunu ifade etmesi üzerine valiliği kabul etmiştir.244 _Ar-

dından halife ona görevinde nelere dikkat etmesi gerektiğiyle ilgili emir ve tavsiyelerde bulunmuş, genel olarak bildiğiyle amel etmesini ve mevcut uygu- lamayı sürdürmesini emretmiştir.245 _{Ebû Mûsâ da bu işin üstesinden gelebil-}

mek için halifeden kendisiyle birlikte muhacir ve ensardan sahabiler gönder- mesini rica etmiştir. Gerekçe olarak da ensar ve muhacirlerin, yemeğin bozul- masını engelleyen tuz gibi, ümmeti ve işlerini bozulmaktan koruduklarını ifa- de etmiştir. Halifenin onayını alarak aralarında Enes b. Mâlik (ö. 93/711-712) ve İmrân b. Husayn’in (ö. 52/672) bulunduğu bir grup sahabiyi alarak Basra’ya gitmiştir.246 _{Hz. Ömer ona biri azledilen valiye, diğeri Basralılara hitaben yaz-}

dığı iki mektup vermişti. Muğîre’ye yazdığı mektupta, hakkında çok büyük bir haber aldığını, Ebû Mûsâ’yı yerine vali tayin ettiğini, görevi derhal ona teslim edip acele Medine’ye gelmesini emretmiştir.247

Ebû Mûsâ Basra’ya varınca halifenin mektubunu Muğire’ye vererek vali- lik görevini teslim aldı. Muğire de ona Âkile adlı genç cariyesini hediye etti. Ardından Ebû Mûsâ Muğire’yi ve ona zina isnadında bulunan dört şahidi Me- dine’ye gönderdi.248

Ebû Mûsâ halifenin Basralılara hitaben yazıp kendisine verdiği atama mektubunu halka okuyarak görevine başladı. Bu mektuba göre vali olarak Ebû Mûsâ’nın görevi; adaleti sağlamak, Basralılarla birlikte düşmanlarına karşı sa- vaşmak, zimmilerin haklarını korumak, feylerini hesaplayıp aralarında pay

243 _{Halîfe, Târîh, I, 135; Ya‘kûbî, Târîh, II, 146; Taberî, Târîh, II, 492-493. Yargılamayla ilgili bk.}

Taberî, Târîh, II, 493-494; İbn Kesir, VII, 133-135.

244 _{İbn Sa'd, çev. IV, 123-124. Krş. Halîfe, Târîh, I, 135; Ya‘kûbî, Târîh, II, 146; Taberî, Târîh, II, 442,}

482, 492-493.

245 _{Taberi, Târîh, II, 493.}

246 _{Taberî, Târîh, II, 493; krş. Dîneverî, Ahbâr, 118.} 247 _{Taberî, Târîh, II, 493.}

etmek, yolların emniyet ve güvenliğini sağlamaktı.249 _{Dolayısıyla devletin tem-}

silcisi olan vali hem idarî ve adli, hem de askeri işlerden sorumluydu.

Öyle anlaşılıyor ki Hz. Ömer, Basra’da vali Muğire ‘nin zina yapmakla suçlanması sebebiyle ashaba ve yönetime olan güvenin sarsılmaması amacıyla Kur’an ve İslam bilgisi yanında idari ve askeri tecrübesiyle tanınan Ebû Mûsâ’yı buraya vali tayin etmiştir. Bu dönemde valinin en önemli görevi, hiç şüphesiz askeri organizasyonu ve idareyi yürütmekti.