HZ ÖMER’İN HALİD B VELÎD İLE İLİŞİKİSİ
5. RİVAYETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE SONUÇ
Hâlid b. Velid’in görevinden azledilmesi hususunda aktarılan mezkûr ri- vâyetler değerlendirildiğinde, Hâlid b. Velid’in doğrudan görevden alınmasını gerektirecek bir durumun olmadığı ancak Hz. Ömer’in siyasî prensipleri çer- çevesinde ve dönemin şartları gereği görevinden alındığı anlaşılmaktadır. Ön- celikle birkaç hususun altını çizmek istiyoruz, Hâlid b. Velid, Hz. Ömer göreve gelir gelmez azledilmiş değildir. Yaşı oldukça ilerleyen Hâlid’in muhtemelen Yermük’ten224 ya da Dımeşk’in fethinden kısa bir süre sonra başkomutanlıktan
alındığı görülmektedir. Değilse ordulardan el çektirilmiş değildir.225 Bu bağ-
lamda Hâlid’in görevinden iki kere azledildiğini söylemek de mümkün değil- dir. Azledilmesi başkomutanlığıyla ilgilidir ancak asker olarak savaşlarda bu- lunmaya devam etmiştir.
a. Hz. Ömer’in bürokrat atamalarına dikkat edildiğinde, kendi akrabala-
rına görev vermekten ictinâb ettiği, birkaç kişiye görev vermişse de onları da, bir sebepten görevlerinden azlettiği görülmektedir. Hâlid b. Velid’in görevden alınmasında bu hususun, diğerlerine nazaran daha etkin olduğunu ifade et- mek istiyoruz. Şu halde neden Hz. Ömer’in halife olur olmaz Hâlid’i görevden almadı, sorusuna da bölgede devam eden fetihlerin sekteye uğramaması şek- linde cevap verebiliriz.
b. Hâlid b. Velid’in yaşı oldukça ilerlemiştir. Başkomutanların daha genç
bireylerden seçilmiş olması, fetihlerin sürekliliği açısından elzemdir. Nitekim Hâlid b. Velid, görevinden azledildikten kısa bir süre sonra vefât etmiştir. Bu hususun da azil noktasında etkili olduğunu ancak belirleyici olmadığını söyle- yebiliriz. Zira Amr b. Âs da Hâlid b. Velid’le aynı yaşlardadır ve görevinden azledilmemiştir.
c. Ganimetlerin dağıtımı noktasında bir sorun olsa da Hâlid b. Velid bu
duruma itiraz etmemiş, itaat edeceğini belirtmiştir. Kaldı ki haksız bir payla- şım söz konusu olsa bile bunun telafisi mümkündür. Görevden azletmek için yeterli sebebi oluşturmamaktadır. Şunu da burada ifade edelim ki haksız mal
222 Taberî, a.g.e., I, 890-892.
223 Ayrıca bkz. Mehmet Azimli, Hz. Ömer, s. 159.
224 Daha önce görevinden azledilen ve Hz. Ebu Bekir tarafından Medine’ye girmesi yasaklanan
Hâlid b. Said’le Hâlid b. Velid’in karıştırılması da muhtemeldir. İbn Kesîr, a.g.e., IX, 606.
edinme ya da görev sırasında halifenin yönetim prensiplerine aykırı davranma görevden azil için yeterlidir. Hâlid b. Velid de bu nedenlerden dolayı görevden alınmışsa bile Ammâr b. Yâsir, Allah yolunda ilk oku atan226 Sa’d b. Ebî Vakkas
gibi toplum içinde hayli öne çıkan sahabenin görevden alınmaları Hâlid b. Ve- lid’in görevden alınması kadar konu edilmemektedir. Halifenin gerekli gördü- ğü durumlarda, kimliğine bakmaksızın bürokratlarını görevden alma yetkisi bulunmaktadır.
d. Servetinin aşırı şekilde artmış olması Hâlid b. Velid’in, haksız kazanç
edindiği anlamına gelmemektedir. Fetihlerin genişliğine paralel olarak askerle- rin mallarında hatırı sayılır artış olmasında şaşılacak bir durum yoktur. Buna rağmen bir komutanın malında, haksız paylaşım olmamak kaydıyla, artışın olması onun görevden alınmasını gerekli kılmamaktadır.
e. Hâlid b. Velid’in vücudunu şarapla yıkaması, ovması veya şarabı içme-
den bir şekilde kullanması ile onun görevden alınması arasında bağ kurulması, en azından dönemin şartları gereği öne sürülemez. Nitekim Dımeşk’in fethin- den sonra bazı sahabenin içki içtiği ve başkomutan Ebu Ubeyde’nin bu konuda nasıl davranacağını bilemediği aktarılır. Durum Hz. Ömer’e bildirilince Hz. Ömer’in de içki yasağını reddetmeleri halinde öldürülmelerini, değilse 80 değ- nek ceza verilmesini istemiştir.227 Neticede söz konusu sahabe hakkında Hz.
Ömer, içki içtikleri halde bu yüzden fiilî askerî görevden kimseyi uzaklaştır- mamıştır.228
f. Hâlid b. Velid’in katıldığı savaşlarda sürekli galip gelmesi ile görevden
alınması ise tam bir ironidir. Bir komutanın aslî görevi, ordusuyla başarı ka- zanmasıdır. Bundan daha doğal bir şey olamaz. Şu durumda Hâlid b. Velid, başarılı olduğu için görevden alınmış olmaktadır. Resûlullah (AS) veya Hz. Ebu Bekr döneminde böyle bir durum yaşanmış mıdır? Ya da hangi komutan sürekli başarı kazandığı için eleştirilmiştir?
g. Bütün zaferlerin Allah’tan değil de Hâlid b. Velid’den bilinmesi, Hâlid
b. Velid’in hiçbir şekilde yenilmez bir komutan olduğuna dair çıkan söylenti- lerden neden Hâlid b. Velid sorumlu tutulmaktadır? Meselâ Hz. Ömer döne- minde komutanlık görevini sürdüren Amr b. Âs da savaşlarda sürekli galip gelmektedir. Neden Amr b. Âs hakkında bu muhteviyatta bir söylenti çıkma- mıştır ya da sürekli başarılı olduğu halde görevinden alınmamıştır? Bir halife için bu durum bir tutarsızlık oluşturmaz mı?
226 İbn Sa’d, a.g.e., III, 130. 227 İbn Kesîr, a.g.e., X, 70.
228 Kendi akrabası olan Kudâme’yi de içki içtiğinden dolayı azledildiğini ifade etmiştik. Şu hal-
de Hz. Ömer’in içki içen bir bürokratı görevden alması için içkinin yanı sıra akrabası olması da mı etkin rol oynamaktadır?
Hz. Ömer Sempozyumu • 53 Netice itibariyle biz Hz. Ömer’in bürokrat atama mantığını da göz önün- de tutarak yaşı hayli ilerlemiş Hâlid b. Velid’i, öncelikle kendi akrabası olduğu, kısmen de olsa, halifeyle istişâre etmeden kendi başına buyruk olarak hareket ettiği için görevden aldığını düşünmekteyiz. Ancak her şeyden önce halifenin bu tür yetkilerinin olduğunu da vurgulamalıyız. Elbette diğer hususlar da bu azle etki etmiş olabilir ancak bunların doğrudan bir azil sebebi olamayacağını da kişisel kanaatimiz olarak belirtelim. Kaldı ki Hâlid b. Velid’in ölümünden sonra Hz. Ömer’in bu azil konusunda pişmanlık duyduğu, Hâlid konusundaki zanlarında hata etmiş olabileceğini söylediği de ifade edilmektedir.229
KAYNAKÇA
Apak, Apak, Anahatlarıyla İslam Tarihi 2, İstanbul 2011.
Azimli, Mehmet, Dört Halifeyi Farklı Okumak Hz. Ebu Bekir, Ankara 2011. _____, Dört Halifeyi Farklı Okumak, Hz. Ömer, Ankara 2017.
Belâzurî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Câbir, Ensâbu’l-Eşrâf, Thk. Yusuf el-Meraşlî, Beyrut 2008.
_____, Fütûhu’l-Buldân, Thk. Abdullah Enîs et-Tubbâ, Lübnan 1987. Cevad Ali, el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab Kable’l-İslâm, Beyrut 1993.
Ebu Yusuf, Yakub b. İbrahim b. Habîb el-Ensarî el-Kufî, Kitâbu’l-Harâc, Thk. Muhibbud- din el-Hatîb, Kahire 1396.
Fayda, Mustafa, Allah’ın Kılıcı Hâlid b. Velîd, İstanbul 1992. Hatipoğlu, Mehmed Sait, Hilafetin Kureyşliliği, Ankara 2005.
İbn Hacer, Şihabuddin Ahmed b. Ali el-Askalani, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, Beyrut- Lübnan ts.
İbn Hişâm, Ebu Muhammed Abdulmelik el-Himyerî, es-Sîretü’n-Nebeviyye, Thk. Musta- fa Sakkâ- İbrâhîm el-Ebyârî- Abdu’l-Hafîz Şelebî, Beyrut-Lübnan 2007.
İbn İshâk, Ebu Bekir b. Muhammed, es-Sîretü’n-Nebeviyye, Thk. Ahmed Ferid el- Mezîdî, Beyrut-Lübnan 1971.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et- Türkî, Cîze 1998.
İbn Sa’d, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim, et-Tabakâtu’l-Kübrâ, Thk. Ali Muham- med Ömer, Kahire 2001.
İbnü’l-Esîr, İzzuddin Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed, el-Kâmil fi’t-Târîh, Thk. Ebu’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî, Beyrut-Lübnan 1987.
_____, Üsdü’l- Gâbe fî Marifeti’s-Sahâbe, Thk. Ali Muhammed Muavvaz- Adil Ahmed Abdulmevcûd, Beyrut-Lübnan ts.
Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb, el- Ahkâmu’s-Sultâniyye ve’l-
Vilâyâtu’d-Dîniyye, Thk. Ahmed Mübârek el-Bağdâdî, Kuveyt 1989.
Mes’ûdî, Ebu’l- Hasan Ali b. el-Hüseyn, Mürûcu’z-Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher, Thk. Muhammed Hişâm- Abdulmecid Ta’ma Halebî, Beyrut- Lübnan 2005.
Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr, Târîhu’t-Taberî, Beyrut-Lübnan 2005. Vâkıdî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer, Kitâbu’l-Megâzî, Beyrut-Lübnan 2006.