Eserleri

Kuşeyrî’nin eser adlarını zikreden kaynaklarımızdaki bilgiler, onun irili ufaklı otuz civarında eser telif etttiğini göstermektedir. Müellifi tarafından özel bir isim koyulmamış olan bazı eserleri doğal olarak farklı adlarla anılmış ve kaydedilmiştir. Onun günümüze ulaşan eserleri şöyle sıralanabilir:

er-Risâle/er-Risâletü’l-Kuşeyriyye/Risâletü’l-Kuşeyrî: En çok tanınan eseri olup, tasavvufu ve sufileri, onların itikatlarını, görüşlerini, uygulamalarını savunma ve açıklama amaçlıdır. Eser telifi bağlamında çoğunlukla “ufak hacimli eser” veya “mektup”

anlamında kullanılan “risâle” kelimesiyle isimlendirilse de hacimli denilebilecek bir eserdir. Kendi görüşlerinden ziyade diğer sufileri konuşturarak nakil ve derleme türünde bir eser ortaya koymuş denilebilirse de hem kendilerinden nakilde bulunduğu kişilerin ortak amaca hizmet eden farklı ifadelerini sunarak zengin bir içerik oluşturduğu hem de özenle seçerek naklettiği görüşlere bir tür kabul ve değer atfettiği söylenebilir.

17 Subkî, a.g.e. V, s. 154, 155, 157.

18 Uludağ, Kuşeyrî, DİA. C. 26, s. 474.

Tasavvufun temel kaynaklarından, klasiklerinden biri olan bu eser 437-438/1044-1045 yılları arasında yazılmıştır. Kuşeyrî, bu eseri tasavvufun Sünnî akideye uyduğunu göstermeye çalışırken, hem sûfîlerin uğradığı eleştirilere cevap vermiş hem de tasavvufun Ehl-i Sünnet dairesinden çıkmamasına önemli bir katkı sağlamıştır. Çok sayıda yazma nüshaları bulunduğu gibi birçok kez basılmış, ayrıca üzerinde şerh çalışmaları da yapılmıştır.

Letâifü’l-İşârât (‘an Hakâikı’l-‘İbârât): Kur’ân-ı Kerîm’in işârî yorumlarını konu edinen bu eseri 434/1042-1043 senesinde yazmaya başladığını söylemiştir. Sülemî’nin, Hakâiku’t-Tefsîr’i örnek alınarak yazılan ve çok sayıda yazma nüshası bulunan eser, İbrahim Besyûnî tahkikiyle ilk olarak 1971 yılında Kâhire’de altı cilt, Abdullatîf Hasan Abdurrahmân’ın tashih ve notlarıyla 2007 yılında Lübnan’da üç cilt halinde yayınlanmıştır. Eserin Türkçe tercümesi, Prof. Dr. Mehmet Yalar tarafından yapılmıştır.

Altı ciltten oluşan eser, 2012 yılında İlk Harf Yayınevi tarafından İstanbul’da yayınlanmıştır.

Kenzü’l-Yevâkît (fi’l-Va‘z ve’t-Tezkîr ve’z-Zühd ve’t-Tefsîr): Bir nüshası Muhammed b. Su‘ûd Üniversitesi Kütüphanesinde (nr. 8316) bulunan eser, Kur’ân surelerinden bazı ayetlerin işârî yorumlarını soru-cevap ağırlıklı bir uslup içerisinde ele almaktadır.

el-Hakâik ve’r-Rakâik fi’l-Hassi ‘alâ İkbâli’l-Halkı ‘ale’l-Hâlık: Bilinen tek nüshası Chester Beatty Ktp. nr. 3052’de bulunmaktadır. Otuz beş fasl altında vaaz niteliğinde hazırlanmış, bol miktarda şiirin de yer aldığı edebi bir metindir.

et-Tahbîr fi (‘İlmi)’t-Tezkîr/Şerhu’l-Esmâi’l-Husnâ: Allah’ın isimleriyle ilgili bazı ayetlerin açıklanmasına dair uzunca bir girişin ardından hadislerde belirtildiği sırayla;

Allah isminden başlayarak sabûr ismine kadar tasavvufi açıklamalar ağırlıklı olarak telif edilmiş bir esmâ-yı hüsnâ şerhidir. Çok sayıda yazma nüshası bulunan eser ilk olarak İbrahim Besyûnî (Kahire 1969), Ahmed Abdülmün‘im el-Hulvânî (Kahire 1970) ve Abdülvâris Muhammed (Beyrut 1999) tarafından yayınlanmıştır.

‘Uyûnu’l-Ecvibe fî Funûni’l-Es’ile: Tasavvuf ıstılahlarına dair soru cevap tarzında hazırlanmış bir eser olup günümüze ulaşan az sayıdaki yazma nüshalarından bir tanesi Amasya İl Halk Ktp. nr. 1434, vr. 1b-28b arasında yer almaktadır. Florian Sobieroj tahkikiyle yayınlanmıştır (Wiesbaden 2012).

Tertîbü’s-Sülûk fî Tarîkillah: Zikir âdâbına dair bu eserde zikirle ilgili olarak kendisinin yaşadığı bazı tecrübeleri de anlatır. Fritz Meier tarafından Almanca çevirisiyle birlikte bir makale içerisinde (“Qusayri’s-Tartib as-Sulûk”, Leiden 1963), Kasım

es-Sâmarrâî tarafından Kuşeyrî’nin diğer üç risâlesiyle birlikte (Erba‘u Resâil fi’t-Tasavvuf, Bağdat 1969) Muhammed Hasan tarafından (er-Resâilû’l-Kuşeyriyye, Pakistan 1964) ve Besyûnî tarafından (Kahire 1968) yayınlanmıştır.

Şikâyetü Ehli’s-Sünne (bi-Hikâyeti mâ Nâlehüm mine’l-Mihne): Eş‘ariyye mezhebinin savunması diyebileceğimiz bir risâledir. Muhammed Hasan tarafından Kuşeyrî’nin diğer üç risâlesiyle birlikte Kastamonu nüshası (nr. 2713/9) asıl alınarak (Pakistan 1964) yayınlanmıştır.

Ahkâmu’s-Simâ‘: Bu ufak eser de yine Kastamonu nüshası asıl alınarak Muhammed Hasan tarafından (Pakistan 1964) yayınlanmıştır.

Mensûru’l-Hitâb fî Meşhûri’l-Ebvâb/Evsâfü Ehli’s-Safve: Elli kadar tasavvuf ıstılahı hakkında çok kısa tanım ve bilgiler sunan bir risâledir. Kasım es-Sâmerrâî tarafından diğer üç risâlesiyle birlikte (Erba‘u Resâil fi’t-Tasavvuf, Bağdat 1969) yayınlanmıştır.

‘İbârâtü’s-Sûfiyye ve Me‘ânîhâ: Kasım es-Semârrâî tarafından yayınlanan (Bağdat 1969) bu risâlede yüz adet tasavvuf terimi kısaca tanımlanmıştır.

Muhtasar fi’t-Tevbe: Bu ufak eser de Semârrâî tarafından yayınlanmıştır (Bağdat 1969).

el-Kasîdetü’s-Sûfiyye: Eş’arî akaidine dair olup otuz dokuz beytten ibarettir.

Semârrâî tarafından yayınlanmıştır (Bağdat 1969).

Âdâbu’s-sûfiyye/Muhtasar fî Âdâbi’l-Mutasavvifîn: Oldukça özet şekilde sufi âdâbını konu edinen bu eserin bir nüshası Süleymaniye Ktp./Şehid Ali Paşa, nr. 2800, vr.

107a-116b arasında bulunmaktadır.

el-Luma fi’l-İ‘tikâd: Eş’arî akaidini özetleyen ufak bir metindir. İlk olarak R. M.

Frank tahkikiyle yayınlanan (Beyrut 1982) bu eser, Tablâvî Muhammed Sa‘d tarafından da yayınlanmıştır (Kahire 1988).

el-Fusûl fi’l-Usûl/el-Mu‘tekad/‘Akîdetü’l-Kuşeyriyye/‘Akîdetü Ehli’t-Tasavvuf:

Kısa kısa seksen beş fasıldan oluşan risâle de Eş‘arî itikadına dairdir. Bu eser de Tablâvî Muhammed Sa‘d tarafından da yayınlanmıştır (Kahire 1988).

Bülğatü’l-Makâsıd/Bülğatü’l-Kâsıd: Müridlerin tasavvuf yolunda yükümlü oldukları hususları kısaca dile getiren bir risâledir. Bu eser de Tablâvî Muhammed Sa‘d tarafından da yayınlanmıştır (Kahire 1988).

Risâle fi Beyâni's-Sülûk: Bilinen tek nüshası Süleymaniye Ktp./Esad Efendi, nr.

1721, vr. 110b-115a arasında bulunmaktadır. Tasavvuf yoluna gireceklere tavsiyeler içermektedir.

Nahvu’l-Kulûb el-Kebîr ve Nahvu’l-Kulûb es-Sağîr: Arapça Nahiv ilmini anlatan ifadelerin tasavvufi bir dille yorumlanmasını konu edinir. Büyük olanı İbrahim Besyûnî ve Ahmed ‘Alemüddîn el-Cendî tahkikiyle (Kahire 1994), diğeri ise Ahmed ‘Alemüddîn el-Cendî tahkikiyle (Kahire 2008) yayınlanmıştır.

Medâricü’l-İhlâs: Burdur İl Halk Ktp. nr. 1637, vr. 41b-66b arasında bir nüshası bulunmaktadır.

Erba‘ûne Hadîsen: Kuşeyrî’nin -hadis istılahında meşhur olduğu üzere- ‘âlî isnadlarını içeren hadis mecmuasıdır. Bir nüshası Zâhiriyye Kütüphanesinde (nr. 113, vr.

150a-159a) diğeri Âsitân-i Kuds-i Radavî Kütüphanesinde (nr. 22099, vr. 67a-86b) arasında bulunmaktadır.

Kitâbü’l-Erba‘în fî Tashîhi’l-Mu‘âmele: Kitap daha ziyâde, İslâm ahlâkıyla ilgili tasavvufî hadisleri içermektedir. Konular, kırk hadisle sınırlı olmayıp bâblar halinde her bâbda bir veya birden fazla hadis sunularak anlatılmaktadır. Eser Ebû Muhammed es-Seyyid Ebû ‘Ammih’in tahkikiyle (Tanta 1992) ve Muhammed es-es-Seyyid el-Bersîcî tahkikiyle (Amman 2013) yayınlanmıştır.

el-Emâlî: Kuşeyrî’nin hadis rivayetlerini içeren ufak bir cüz olup bir nüshası Zâhiriyye Ktp. nr. 377, vr. 107-118 arasında bulunmaktadır.

Kitâbü’l-Mi‘râc: Ali Hasan Abdülkâdir tarafından yayınlanan (Kâhire 1964) eserde, isrâ ve miraç konusuyla ilgili ayetler, hadisler, geçmiş peygamber ve velilerin miraçları, kelami ve tasavvufi yönlerden bu konudaki bazı tartışmalar ele alınır. Eser, Cevher Caduk tarafından Türkçeye tercüme edilmiş ve İlk Harf Yayınevi tarafından 2011 yılında İstanbul’da yayınlanmıştır.

el-Cevâhiru’l-Mensûre/Kitâbü’l-Cevâhir: Tezimize konu olan eseridir.

Kaynaklarımızda Kuşeyrî’ye ait olarak zikredilen fakat nüshalarına henüz rastlanmamış veya günümüze ulaşmamış olan eserleri ise şunlardır: Kitabu’l-Münâcât, Sîretü’l-Meşâyih, Mecâlisü Ebî ‘Ali ed-Dekkâk, ez-Zikru ve’z-Zâkir, el-Müntehâ fî Nüketi Üli’n-Nühâ, Faslu’l-Hitâb fi Fadli’n-Nutkı’l-Müstetâb, İstifâdatü’l-Murâdât, Nâsihu’l-Hadîs ve Mensûhuh.