B. ZEKÂT
4. Zekâtın Zorunluluk Özelliği
Zekâtın zorunluluk özelliği, organizasyonun kim tarafından yapıldığı ile yakından ilgilidir. Zekât devlet tarafından organize edildiğinde veya zekâtın bazı türleri devlet tarafından vergi vb. isimler altında toplandığında zekât yükümlüleri için zekât ödemek zorunludur. Ancak zekât ödeme yükümlülüğü bireylerin inisiyatifine bırakıldığında zorunluluk esası yerini gönüllülük esasına bırakmaktadır.
Zekâtın kimler bakımından zorunlu olduğunu belirlemek için yükümlüleri belirlemek gerekir. Fıkıh kitaplarında zekâtın şartları hakkında bilgiler yer almıştır. Zekât verecek kimsenin tam ehliyetli, Müslüman ve hür olması gerekir. Malvarlığının ise nisap denilen belirli bir miktara ulaşması gerekir. Zekâta konu malların asli ihtiyaçlardan fazla olması, en az bir sene kişinin mülkiyetinde bulunması gerekir. Ayrıca zekâta konu malların üreyen, artan mal olması gerekir.607
Zekât günümüzde devlet tarafından organize edilmeyen ve insanların seçimlerine bırakılmış bir kurumdur; yani zorunluluk özelliği yoktur. Zekât ilk ortaya çıkışında ise zorunluluk özelliğine sahip olmuştur.608 Zorunluluk ilkesinin, modern sosyal güvenlik anlayışına İslam’dan geçtiği de iddia edilmiştir.609 İslam hukukuna göre kişiler zekât
606 ABDURRAHMAN VEFİK, c.1, s.29-30.
607 MOLLA HÜSREV, c.1, s.111-113; MERGİNANİ, Şeyhülislam Burhaneddin Ebu’l-Hasan Ali b. Ebu Bekir: Hidaye, Ter: Ahmed Meylani, Kahraman Yayınları, İstanbul, 2004, c.1, s.215-219.
608 Hz. Peygamberin vefatından sonra Hz. Ebubekir zekât vermeyen kişilere karşı savaş kararı almıştır. “Rasulullah zamanında vermekte olup da şimdi vermekten kaçındıkları bir deve yuları dahi olsa” zekât vermeyenlerle savaşacağını söylemiştir. Buhari, İ’tisam 2, Zekât 29; Müslim, İman 8; Ebu Davud, Zekât 1; Tirmizi, İman 1; Nesai, Zekât 3, Tahrimu’d-Dem 1; EBU ZEHRA, Dayanışma, s.151-152; POWELL, s.44; ABU BAKAR & ABDUL RAHMAN, s.31; DEAN & KHAN, s.197; SYED, Social Security in Islam, http://www.irfi.org/articles/articles_251_300/social_security_in_islam.htm (E.T: 10.01.2015); BASHEAR, Suliman: “On the Origins and Development of the Meaning of Zakat in Early Islam”, Arabica, T.40, Fasc. 1, Mar. 1993, s.99-108.
vermekten kaçınırlarsa devlet, zekâtı cebren toplar.610 Devletin zekât yükümlülerinden zekâtı cebren toplaması durumunda zekât borcu düşer.611 Osmanlı uygulamasını yansıtan bir fetvada
“Zeyd Amr’ı kadıya götürüp ‘Ben fukaradan olmakla Amr malının zekâtını bana versin’ deyu
Amr’dan dava eylese mesmua olur mu? El-cevab: Olmaz.”612 denilerek kişinin zekâtını belirli
kişilere vermeye zorlanamayacağı ifade edilmiştir. Ancak kişinin verdiği zekâtı daha sonra geri alması da mümkün görülmemiştir.613
Hamidullah, zekâtla ilgili ayetlerde bir tavsiyeden daha fazlasının bulunduğunu sadece bir yaptırımın eksik olduğunu iddia etmiştir.614 Kuran’da zekât vermeyenlerin ahirette karşılaşacakları cezalara yer verilmiştir.615 Bu cezalar dünyevi bir yaptırım içermediklerinden manevi bir baskı unsuru olabilirler. Benzer şekilde hadislerde de zekât vermeyenlerin karşılaşacakları sıkıntılar aktarılmıştır.616 Hz. Osman döneminde bâtına (gizli) malların zekâtının yükümlüleri tarafından verilmesi benimsenmişse de, devletin bu yetkisinin ortadan kalkmadığı düşünülmektedir. Kişiler bâtına mallarının zekâtını vermediklerinde devlet, yükümlülerden zekâtı cebren toplayarak ilgili yerlere sarf etme yetkisine sahip görülmüştür.617 Ancak bu yetki devlete aittir. Kişilerin zekâtı kendilerinin zorla veya gizlice
610 Ölen kimsenin sağlığında vermediği zekâtın terekesinden alınması gereklidir. Hanbeli ve Şafii hukukçulara göre zekât borcu öncelikli borçlardandır ve kişilere olan borçlardan önce gelir. EBU ZEHRA, Dayanışma, s.156.
611 Devletin zekât toplama yetkisi zahire (görünen) mallara ilişkin olduğundan bu malların zekâtını toplama yetkisi vardır. Devletin bu malların zekâtını toplaması hukuka uygundur. Ancak bâtına (gizli) mallara ilişkin devletin zekât toplama yetkisi olmadığından, toplanması durumunda hukuka aykırı olur, zekât borcu düşmez. YUSUF SIDDIK, s.26.
612 Fetava-yı Feyziye: 81; İbn Nüceym’den aktarılan benzer bir fetva için bkz. YUSUF SIDDIK, s.31-32. 613 “Zeyd Amr-i fakire ‘Malımın zekatıdır’ deyu bir mikdar akçe verip ol dahi kabzeylese Zeyd ba’de zaman
Amr’a incinmekle rucu’ edip ol zekât deyu verdiği akçeyi Amr’dan almağa kadir olur mu? El-cevab: Olmaz.” Fetava-yı Feyziye: 72.
614 HAMİDULLAH, İslam Peygamberi, c.2, s.800.
615 “Allah’ın kendilerine lütfundan verdiği nimetlerde cimrilik edenler, bunun, kendileri için hayırlı olduğunu sanmasınlar. Hayır! O kendileri için bir şerdir. Cimrilik ettikleri şey kıyamet gününde boyunlarına dolanacaktır…” Âl-i İmrân 3/180; “… Altın ve gümüşü biriktirip gizleyerek onları Allah yolunda harcamayanları elem dolu bir azapla müjdele. O gün bunlar cehennem ateşinde kızdırılacak da onların alınları, böğürleri ve sırtları bunlarla dağlanacak ve ‘İşte bu, kendiniz için biriktirip sakladığınız şeylerdir. Haydi tadın bakalım, biriktirip sakladıklarınızı’ denilecek.” Tevbe 9/34-35.
616 Hadislerde zekât vermeyenlerin kıyamet gününde karşılaşacakları sıkıntılardan bahsedilmektedir. Buhari,
Zekât 3; Müslim, Zekât 6; Ebu Davud, Zekât 32; Nesai, Zekât 3. Zekâtı teşvik eden ve zekât vermeyenlerin
ahiretteki kötü durumunu anlatan hadisler için bkz. HEYTEMİ, İbn Hacer: el-İnafe fi’s-Sadakati ve’d- Diyafe, Mektebetü’l-Kuran, Kahire, ty, s.65-71.
617 Bâtına mal sahibi yükümlüler zekâtlarını kendileri verdikleri takdirde devletin buna müdahale imkanı yoktur. Çünkü bâtına malların zekâtının dağıtılması icma ile yükümlülere bırakıldığından, devlet başkanının müdahalesi icma-ı ümmete muhalif olur. YUSUF SIDDIK, s.25-26.
tahsil etmeleri mümkün değildir.618 Osmanlı uygulamasında vergi şeklinde toplanan zekâtlarda zorunluluk özelliği vardır. Bu vergilerin toplanması için farklı yöntemler uygulanmıştır.
Günümüzde zekât zorunluluk özelliğine sahip değildir. Zekâtla ilgili yaptırımlar dini, manevi nitelikli yardımlar şeklindedir. Ancak zekâtın zorunlu hale getirilmesi devletin yetki alanındadır. Devlet dilerse zekâtı zorunlu hale getirebilir.