SOSYAL YARDIMLAR VE SOSYAL HİZMETLER

A. GENEL OLARAK

Günümüzde sosyal güvenlik denilince sosyal sigortalar akla gelse de sosyal güvenliğin sosyal yardımlar ve sosyal hizmetler şeklinde iki önemli ayağı daha bulunmaktadır. Sosyal yardımlar ve sosyal hizmetler, yararlananların katkı yapmasını gerektirmeyen sistemler olduğundan sosyal sigortaların bıraktığı boşlukları doldurma işlevine sahip olmaktadır.1023 Sosyal sigortaların yaygınlık kazanmadığı Osmanlı Devletinde sosyal yardımlar ve sosyal hizmetler sosyal güvenlik bakımından ön planda olmuş tekniklerdir. İslam devletinin muhtaçlara bakma görevinin1024 bir tezahürü olarak Osmanlılar, sosyal yardım ve sosyal hizmet kurumları oluşturmuşlardır.

Hz. Peygamber “Her kim mal bırakırsa o mal varislerindir. Kim de yoksul ve muhtaç kişiler bırakırsa o kişilerin bakımı bana aittir.”1025 _{demiştir. Hz. Peygamber, benzer bir} hadisinde “Zayıflarınız hakkında bana başvurunuz. Zayıflarınıza hemen yardım edin ve rızık verin.” şeklindeki emriyle ihtiyaç sahiplerine bakmanın devletin görevleri arasında olduğunu

1021 _{“Sakin olduğu beldede mechulü’n-neseb olan Zeyd Amr ile akd-i muvâlât eder oldukda Amr’a ‘Sen benim}

Mevlamsın, fevt olduğumda varisim ol ve cinayet ettiğimde âkilem olup cinayetimin diyetini ver’ dedikde Amr dahi kabul eylese bu vecih üzere olan akd-i muvâlât sahih ve muteber olup Zeyd’in ol vakitte mevcud ve ba’dehu tevellüd eden evlad-i sığarı akd-i mezburda dahil olurlar mı? El-cevab: Olurlar”. “Bu surette Zeyd’in evlad-i kibarı ve zevcesi akd-i mezburda dahil olurlar mı? El-cevab: Olmazlar”. Behcetü’l-Fetava:

821, 822.

1022 _{Birbirlerine kefil olan vatandaşlarla ilgili mahkeme kayıtları hakkında bkz. İstanbul Kadı Sicilleri, c.1,} hn.302, hn.628; c.6, hn.28; c.9, hn.173, hn.176.

1023 _{Kaynaklarda sosyal yardım yerine kamu yardımları, sosyal hizmetler yerine devletçe bakılma ifadeleri de} kullanılmaktadır. DİLİK, Tahlil, s.1; YAZGAN, Sosyal Sigorta, s.37-40; GEREK & ORAL, s.46.

1024 _{İslam anlayışında devlet vatandaşlarına asgari bir yaşam standardı sağlamalıdır. HAMID, Shadi: “An Islamic} Alternative”, http://www.renaissance.com.pk/Augvipo2y3.html. (E.T: 10.01.2015).

ortaya koymuştur.1026 _{Hz. Peygamberin bu hadisleri devletin yoksul ve muhtaçlara bakma} görevinin olduğunu bize göstermektedir. Bu görevlendirmeye uygun olarak İslam devletleri bu görevi yerine getirmeye çalışmışlar, muhtaçlara bakma görevini yerine getirebilecekleri kurum ve kurallar oluşturmuşlardır. İslam hukukunda devletin fakirleri ve muhtaçları korumak, işi olmayanlara yardım etmek ve iş sağlamak görevleri olduğu genel olarak kabul edilmiştir.1027 _{Hatta bazı İslam hukukçuları devletin sosyal yardım ve hizmet görevinin} zorunlu olduğunu kabul etmişlerdir.1028 _{İslam devletinin bütçesine ilişkin eserlerde bütçenin} gelirlerini ve harcama kalemlerini incelediğimizde, devletin ihtiyaç sahiplerine sosyal yardımlar yapmasının zorunluluk olduğu görülmektedir. Çünkü bazı harcama kalemleri yalnızca ihtiyaç sahipleri için harcanabilmektedir.

Sosyal yardımlar ve sosyal hizmetler günümüzde modern teknikler olarak kabul edilmektedir. Modern teknikler adından da anlaşıldığı üzere yakın dönemde ortaya çıkmış ve günümüzde uygulanmakta olan tekniklerdir. Ancak eski çağlardan itibaren sosyal yardım ve sosyal hizmet niteliğindeki uygulamalara rastlamak mümkündür.1029 _{Sosyal yardım ve sosyal} hizmet uygulamaları Osmanlı Devletinin ilk dönemlerinden itibaren görülebilir. Osmanlı Devleti bazen doğrudan sosyal yardım ve sosyal hizmet faaliyetlerinde bulunmuş, bazen de bu faaliyetlerde bulunan kurumlara destek sağlayarak sosyal güvenliğe katkı yapmıştır.

Sosyal sigorta, sosyal yardım ve sosyal hizmet tekniklerinin her biri sosyal güvenliğin sağlanmasında başvurulabilecek ve tek başına sosyal risklere karşı güvence sağlayabilecek nitelikte tekniklerdir. Ancak uygulamada bu teknikler genellikle karma bir şekilde uygulanmaktadır.1030 _{Osmanlı uygulamasında da sosyal yardımlar ve sosyal hizmetler iç içe} geçmiş bir şekildedir. Osmanlı Devleti vatandaşın canını, malını, hürriyetini korumak ve güvenliği sağlamakla görevli olmuştur. Ancak günümüzde devletin yaptığı bazı hizmetler

1026 _{EBU ZEHRA, Dayanışma, s.138.} 1027 _{ŞEKER, Sosyal Dayanışma, s.138.}

1028 _{Ebu Zehra, devletin ihtiyaç sahiplerine yardım etme yükümlülüğünü yerine getirmemesi durumunda yargı} yoluyla buna zorlanabileceğini ileri sürmüştür. EBU ZEHRA, Dayanışma, s.148.

1029 _{Antik Çin ve Antik Yunan’da hastalar, yoksullar ve kimsesizler için yapılan sosyal yardım ve hizmet} uygulamaları vardır. Ortaçağ’dan itibaren sosyal yardım ve hizmet uygulamaları ağırlıklı olarak dini kurumlar aracılığıyla yapılmıştır. Devlet de güçlenmesinden itibaren sosyal yardım ve hizmet faaliyetlerinde ağırlığını artırmıştır. TUNCAY & EKMEKÇİ, s.18.

vakıflar gibi başka kurumlar tarafından yerine getirildiğinden, devlet bu alanlarda görev almamıştır.1031

Sosyal yardımları ve sosyal hizmetleri birbirinden kesin çizgilerle ayırmak zordur. Sosyal yardımlar ve sosyal hizmetler devlet tarafından finanse edilirler. Aralarındaki fark sosyal yardımlarla sağlanan desteğin ayni veya nakdi, sosyal hizmetlerle sağlanan desteğin ise hizmet şeklinde olmasıdır.1032 _{Sosyal hizmetlerin sosyal yardımlardan bir farkı da ihtiyaç} sahibinin ekonomik durumunun daha geri planda olmasıdır.1033 _{Yani kişi ekonomik gücü} yerinde olsa da sosyal hizmete ihtiyaç duyabilir. Sosyal yardımlar aracılığıyla verilen destek bir defaya mahsus ayni ve nakdi yardım şeklinde olabileceği gibi sürekli gelir desteği şeklinde de olabilir. Sosyal hizmetler ise dezavantajlı gruplara karşılıksız veya çok düşük karşılıkla hizmet verilmesi şeklindedir.1034

Sosyal yardımların bazılarında tazminat karakterinin, bazılarında ise koruma karakterinin ağırlık kazandığı kabul edilmektedir.1035 _{Tazminat karakterli yardımlar kamu} hizmetinde veya kamu yararına çalışırken zarara uğrayan bireylere yapılan yardımlardır.1036 Koruma karakteri taşıyan yardımlar, bakıma muhtaç, yaşlı, kimsesiz, engelli kimselere çeşitli şekillerde yapılan yardımlardır.1037 _{Osmanlı Devletinde hem koruma karakterli hem de} tazminat karakterli yardımlar görmek mümkündür. Ölen paşaların ihtiyaç sahibi eşlerine veya emeklilik hakkı kazanamayan memurlara maaş bağlandığı kayıtlardan anlaşılmaktadır.1038