Vakıfların Güvence Sağladığı Riskler

Osmanlı Devletinde sosyal güvenliği sağlayan temel kurum olan vakıf, çok çeşitli risklere karşı güvence sağlamıştır. Vakıflar yararlanıcılarına destek sağlarken genellikle risklerden değil, ihtiyaç sahibi olma kıstasından hareket etmişlerdir. Vakıf kurucuları belli bazı risklere uğrayan kişilerin vakıftan yararlanmasını da şart koşabilmiştir.

Osmanlı uygulamasında vakıflar yaygın riskleri konu aldıkları gibi çok tali risklere karşı da güvence sağladıkları olmuştur. Hayattaki bütün riskleri konu alacak şekilde vakıf kurmak

335 _{“Zeyd sıhhatinde vakf-i lazım ile vakfettiği hanın gallesini fukaraya şart etmiş olsa galle-i mezbure vâkıfın}

evlad-i evladından fakirler olan Amr ve Bekir’e sarf olunmak mı evladır yoksa ecanibden olan fukaraya mı? El-cevab: Evlad-i evladından olan fukaraya sarf evladır, lakin her birine verilen ikiyüz dirhemden ekal olmak gerekir.” Behcetü’l-Fetava: 1252, bkz. 1254, 1384.

336 _{TABAKOĞLU, İktisadi Yapı, s.29; BERKİ, Faideler, s.12-13.} 337 _{EKİNCİ, Osmanlı Hukuku, s.416.}

338 _{Behcetü’l-Fetava: 1243.}

339 _{Evini Kudüs’te yaşayan Ermeniler lehine vakfeden bir kişi bunun mümkün olmaması halinde vakfın zimmi} fakirler yararına sürdürülmesini belirtmiştir. İstanbul Kadı Sicilleri, c.17, hn.54.

mümkündür. Vakıflarla ilgili yapılan araştırmalarda vakıfların güvence sağladığı çok çeşitli risklere ilişkin örnekler vardır.340 _{Vakıfların en efdali, en iyisi, insanlara en çok yarar} sağlayanı ve ihtiyaçlara en çok cevap vereni olarak ifade edilmiştir.341

Osmanlılar günümüzde önemini koruyan bazı risklere karşı vakıflar kurduğu gibi dönemin yaygın ve önemli risklerine karşı da vakıflar kurmuşlardır. İhtiyaç sahibi olma kıstasından hareket eden vakıfların 1952 tarihli ILO sözleşmesi ile kabul edilen dokuz riske ve başka risklere karşı güvence sağlaması mümkündür.

Vakıflar her yerleşim yerinde kurdukları hizmet kuruluşları ve belirli yerlerde kurulan hastanelerle ihtiyaç sahiplerinin gıda, giyim, sağlık alanlarındaki ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Vakıflar hiçbir sosyal güvenlik kurumunun bulunmadığı dönemlerde sosyal güvenlik hizmetini yüklenen kurumlar olmuşlardır.342

Yaşlılık veya maluliyet sebebiyle çalışamayanlara maaş tahsis edilmesi, gazilere yardım edilmesi, borç ve iflas sebebiyle hapse düşmüş olanların kurtarılması, ticaret ve sanat erbabından işi bozulanlara yardım edilmesi, fakir çiftçilere ödünç tohumluk verilmesi, kıtlık dönemleri için yiyecek depoları kurulması gibi amaçlarla vakıflar kurulmuştur.343 _Vakıfların önemli fonksiyonlarından biri de yolculuk riskine karşı güvence sağlamasıdır. Yapılan sayısız yol, köprü, fener ve kale önleyici tedbirler arasındadır. Kervansaraylar ise yolcuların seyahatini kolaylaştırmış, onlara barınma ve yiyecek imkânı sağlamıştır.344 _Evlenenlere yapılan çeyiz hazırlama gibi destekler, fakirlerin cenazelerinin kaldırılması gibi vakıflar da ihtiyaç sahiplerine yapılan sosyal yardımlar arasındadır.345 _{Bu vakıfların günümüzdeki} risklerden daha fazlası için güvence sağladıkları görülmektedir.

340 _{Vakıflarla ilgili temel kaynak eserler için bkz. BERKİ, Vakıflar, s.11.} 341 _{BİLMEN, c.4, s.300.}

342 _{ÖZTÜRK, Vakıf Müessesesi, s.28.} 343 _{ERTUÇ, s.62-63; KOZAK, s.32.}

344 _{Kervansaraylar o kadar yaygınlaştırılmıştır ki Osmanlı coğrafyasında günlerce yolculuk yapan bir kişinin} vakıfların oluşturduğu kervansaraylarda kalarak yolculuğunu tamamlaması mümkün olmuştur. YEDİYILDIZ, Vakıf, s.171.

345 _{ŞEKER, Sosyal Dayanışma, s.156. Cenaze hizmetlerine yardım edilmesine ilişkin vakıflar kurulmuştur.} Örneğin Germiyanoğlu Yakup Çelebi Vakfiyesinde ölenlerin cenaze masraflarının karşılanmasına ilişkin bilgiler yer almaktadır. ATEŞ, İbrahim: “Hayri ve Sosyal Hizmetler Açısından Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, S.15, 1982, s.82.

Vakfiyelerde dul ve yetimlere yardım edilmesine ilişkin ibarelere rastlanmaktadır.346 Dul kadınlara maaş ödemesi için kurulmuş vakıflar da bulunmaktadır.347 _{Avarız vakıfları,} yeniçerilerin orta sandıkları, esnaf sandıkları ve darüleytamlar ölenlerin geride bıraktıkları yetimlere destek sağlamışlardır. 19.yüzyılın ortalarından itibaren de eytam sandıkları oluşturulmuştur.348 _{Kapıkulu askerleri ölenlerin geride bıraktıkları yetimler için yetim keseleri} oluşturmuşlardır.349

Gerektiği durumlarda ölüm durumunda geride kalanlara vakıflardan destek sağlandığı görülmektedir. Bir cami inşaatında çalışırken iş kazası sonucu vefat eden işçinin geride kalan eşine ve çocuklarına cami vakfından aylık bağlanmıştır.350 _{Dolmabahçe Camii inşaatında} çalışırken minareden düşerek ölen bir işçinin karısına ve çocuğuna maaş bağlanmasına ilişkin arşiv kayıtları yer almaktadır. İşçinin doğacak çocuğuna da doğumundan itibaren maaş bağlanacağı da kayıtlarda görülmektedir.351 _{Vakıfların iş kazası sebebiyle ölümlerde geride} kalanlara güvence sağladığı görülmektedir.

Aile vakfı olarak da bilinen zürrî vakıflar, ölüm riskine karşı geride kalanlara bir güvence sağlamaktadır. Hukuki geçerliliği konusunda tartışmalar yapılmış; ancak zürrî vakıfların da kurulabileceği kabul edilmiştir. Yine de en çok eleştiri alan vakıf türlerinden biri olmuştur. 17. yüzyılda Osmanlı vakıflarının %77’si ailevi veya yarı ailevi vakıf şeklindedir.352 Aile vakıfları vakıf kurucularının nesilleri devam ettiği sürece onlara, refah içinde güvenli bir hayat sağlamışlardır. Bazı aile vakfı kurucularının aile bireylerine günlük, aylık veya yıllık

346 _{Vakfın gelir fazlasının dul ve yetimlere dağıtılmasına ilişkin bir ibare şöyledir: “… Ve ba’de ihracil-masarif}

gallei mezkureden her ne fazla kalur ise fazlayı mezkurenin rub’u aslı malı vakfa zam olup baki bitemamihi dul ve hatun ve yetim ve yetime ve fukarai müslimine ba marifeti mütevelli seviyyen tevzi’ ve taksim ve ita oluna…”. Bu vakfiye 1882 yılına aittir. ATEŞ, s.73.

347 _{YÜKSEL, Hasan: “Osmanlı Toplumunda Vakıflar ve Kadın (XVI-XVII. Yüzyıllar)”, Osmanlı, c.5, Yeni} Türkiye Yayınları, 1999, s.51; YÜKSEL, Hasan: “Türk Toplumunda Vakıf Aile İlişkisi”, Türkler, c.10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.862.

348 _{ARI, s.502. Başlangıçta yeniçerilerin evlenmelerine izin verilmemiştir. Yasak önce yaşlılık dönemleri için} zamanla da tamamen kaldırılmıştır. Ölen yeniçerilerin geride kalan çocukları için de düzenlemeler yapılmıştır. Belli yaşa kadar olan çocuklara maaş bağlanmış, belli yaşa geldikten sonra da babasının bulunduğu ocağa kaydedilmiştir. Yeniçeri yetimlerinin mallarının korunması amacıyla da sandıklar oluşturulmuştur. GÖNENCAN, Zahit: “Osmanlı Döneminde Sosyal Güvenlik Sistemleri”, Çimento İşveren, c.15, S.1, Ocak 2001, s.29; UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı: Büyük Osmanlı Tarihi, TTK Yayınları, Ankara, ty, c.2, s.558-559.

349 _{ÇİFTÇİ, Cafer: “Osmanlı Döneminde Bursa’da Eytam Keseleri”, Uludağ Üni. Fen Edebiyat Fak. Dergisi,} Yıl:4, S.3, 2003/2, s.82.

350 _{GÖNENCAN, s.37.}

351 _{ÖZTÜRK, Vakıf Müessesesi, s.28.}

352 _{Nazif Öztürk’ün verilerine göre 19.yüzyılda aile vakıflarının oranı azalmıştır. YÜKSEL, Vakıf Aile İlişkisi,} s.852.

şeklinde gelir bağlanmasını şart koştukları görülmüştür. Vakıf gelirlerinden yakın ve uzak akrabalara yardım edilmesi de aile vakıflarının uygulamaları arasında olmuştur.353

İş kazası sebebiyle elleri ve ayakları kırılan bir işçiye malullük maaşı bağlanması ve maaşının ikamet yeri kaymakamlığı aracılığıyla ödenmesi arşivden bir başka örnektir. Uygulamada herhangi bir şart aranmaksızın kişilere sosyal güvenlik ödemesi yapıldığı görülmektedir.354

Sosyal güvenlik hizmeti vermeye yönelik o kadar çok vakıf çeşidi oluşturulmuştur ki, tek başına bunların bile toplumda sosyal güvenliğe çok az ihtiyaç bırakacağı iddia edilmiştir.355 _{Kimsesiz çocuklara, öksüzlere, yetimlere, muhtaçlara yardım vakıfları bu tür} vakıflardandır. Düşmana esir düşenlerin fidyelerinin ödenerek kurtarılması, fakirlerin ve kimsesizlerin cenazelerinin kaldırılması, ağır işlerde çalışıp çeşitli sebeplerle iş göremez duruma gelmiş çalışanlara aylık benzeri gelir tahsis edilmesi gibi çeşitli vakıflar sosyal güvenlik hizmetini yerine getiren vakıflardan bir kısmıdır.356 Hizmetçilerin kırdıkları eşyaların ödenmesi için kurulan vakıflar sosyal güvenlikle ilgilenen vakıfların boyutunu göstermektedir.357

Sosyal güvenlik sağlayan diğer Osmanlı kurumları gibi vakıflar da belirli riskleri karşılamayı hedeflememiştir. Vakıfları genel olarak değerlendirdiğimizde ulaştığımız bu sonuç tek tek ele aldığımızda değişmektedir. Çünkü bazı vakıflar belirli amaçlar için kurulmuşlardır. Örneğin sadece verem hastalarına hizmet vermek üzere kurulmuş bir vakıf yalnız verem hastalığı riskine karşı güvence sağlamıştır. Ancak ihtiyaç sahiplerine yardım edilmesini konu edinen bir vakıf, kişinin ihtiyaç sahibi olmasına sebep olan/olacak hastalık, analık, sakatlık, yaşlılık, iş kazası, ölüm, işsizlik gibi her türlü riske karşı güvence sağlama özelliğine sahip olmuştur.

353 _{YÜKSEL, Vakıf Aile İlişkisi, s.858-860.} 354 _{ÖZTÜRK, Vakıf Müessesesi, s.28.} 355 _{BEŞER, Sosyal Güvenlik, s.195.} 356 _{KOZAK, s.31-32.}

7. Sosyal Güvenlik Yönüyle Öne Çıkan Vakıflar