Telefon İmtiyazıyla İlgili Yasanın Kabulü ve Telefon İmtiyazının Verilmes

İstanbul ve civarında telefon santrallerinin kurulması için Maliye Nezareti ve ilgili şirket arasında görüşmeler neredeyse sonuçlanmıştı. Ancak bu imtiyazın Maliye Nezareti tarafından verilebilmesi için bir kanun maddesinin çıkarılması gerekiyordu. Çünkü mevcut kanunlar Maliye Nezareti’ne bu hakkı tanımıyordu. Bununla birlikte telefon tesisinin bir şirket tarafından mı yoksa hükümet tarafından mı yapılması konusunda meydana gelen tartışmalar da son bulmuş değildi. Yaklaşık iki yıllık bir zaman dilimini içine alan bu süreç boyunca gerek Meclis-i Ayan’da gerekse Meclis-i Mebusan’da söz konusu imtiyaza ilişkin yasal bir düzenleme yapılmasıyla alakalı görüşmeler oldu. Görüşmeler boyunca da konu hakkındaki tartışmalar devam etti.

50

MAZC, C:2, D:1, İS:2, 3 Mayıs 1326-15 Haziran 1326, s.73.

51 _{A.g.c., s.73.}

52 _{MAZC, C:2, D:1, İS:3, 24 Şubat 1326-25 Nisan 1327, s.238.} 53 _{MMZC, C:4, D:1, İS:3, 28 Şubat 1326-21 Mart 1327, ss.404-407}

Takip edebildiğimiz kadarıyla, telefon imtiyazına ilişkin ilk kanun tasarısı, “Telefon, telgraf vesaire imtiyazatına dair kanun layihası” adıyla, 30 Aralık 1909 tarihinde Meclis-i Ayan’a gelmişti.54 Kanun tasarısı Meclis-i Ayan’a geldiği zaman, kanunun muhatabı olan hükümet birkaç gün önce istifa etmişti. Besarya Efendi, hükümetin (Hilmi Paşa Hükümeti’nin) istifa ettiğini gazetelerden öğrendiğini, bu doğru ise müzakere edilen kanun tasarısının muhatabının kim olduğunu sormaktaydı. Meclis-i Ayan Başkanı Sait Paşa, bu konuda meclise resmi bir tebliğ gelmediğini belirtmiş ve kanun tasarısı üzerine müzakere edilip edilmemesi Meclis-i Ayan üyeleri tarafından ele alınmıştı. Sonuçta müzakereye devam kararı alındı ama kanun tasarısı hakkında bir karar verilmedi.55 Konu Meclis-i Ayan’a 3 Mart 1910’da tekrar geldi. Meclis’teki konuşmalardan, telefon imtiyazı hakkında Layiha Encümeni tasarısının telefon imtiyazının kimin tarafından verilmesiyle ilgili olduğu anlaşılıyordu. Ancak Encümen tarafından meclise sunulan tasarı telefon imtiyazına ilişkin sorunu çözecek bir karar verilmesine olanak tanımıyordu. Meclis-i Ayan Başkanı Sait Paşa da encümenin takririni eleştirmiş ve “Encümenin takriri, hikaye-i

halden ibarettir” demişti. Encümenin kesin kararlar oluşturup, bunu Heyet-i

Umumiye’nin oyuna sunması gerektiğine inanan Sait Paşa’ya göre, telefon idaresinin hükümete ait olduğu yönünde bir kanun maddesinin yapılması olayı çözerdi.56 Sonuçta Encümen’in sunduğu tasarı kabul edilmeyip oy çokluğu ile Kuvve-i İcraiye’ye gönderilmesine karar verildi.57

Mösyö Webbe’in temsil ettiği konsorsiyumun kesin sözleşmeyle birlikte İstanbul ve çevresinde kurulacak olan telefon tesisine yönelik imtiyazı almasını sağlayacak yasal düzenleme 1911 yılındaki bir kanun tasarısı ile sağlanacaktı. Dersaadet ve civarında tesis edilecek telefon şebekesi imtiyazına dair 21 Aralık 1910 tarihli ve Sadrazam İbrahim Hakkı Paşa imzalı dosyanın gönderildiğine ilişkin sadaret tezkeresi 26 Aralık 1910 tarihli Meclis-i Mebusan oturumunda okunup Nafıa Encümeni’ne gönderildi.58 1 Şubat 1911 tarihinde Nafıa Encümeni tarafından

54 _{MAZC, C:1, D:1, İS:2, 1 Teşrinisani 1325-1 Mayıs 1326, s.162. Meclis-i Ayan’a gönderilen}

Encümen mazbatasının, bulunamadığı gerekçesiyle zabıt ceridesine yazılmamasından dolayı bu kanun tasarısının içeriği hakkında ayrıntılı bir bilgiye sahip değiliz.

55

A.g.c., s.163-164.

56 _{A.g.c. s.355.} 57 _{A.g.c., s.355-356.}

Meclis-i Mebusan’a gönderilen mazbatada verilecek olan imtiyazın Encümence uygun görüldüğü belirtilmişti.59 Şirket ile Maliye Nezareti arasında bu süre içinde bazı sorunlar çıksa da bunların önemsiz olduğu anlaşılmaktaydı.60 23 Mart 1911 tarihinde telefon mukavelenamesi ve şartnamesi Meclis-i Mebusan’a geldi ve bunun incelenmesi isteği sonucu konunun birkaç gün ertelenmesine karar verildi.61 İstanbul ve çevresinde tesis olunacak telefon şebekesi imtiyazına dair yasa tasarısı, kararlaştırıldığı gibi 28 Mart 1911 tarihinde Meclis-i Mebusan’da görüşüldü.62 Telefon imtiyazının verilmesinde Maliye Nezareti’ni yetkili kılan kanun maddesi şöyleydi: “Madde-i Kanuniye: Dersaadet ile civarında telefon tesis ve işletilmesi için

bilmüsabaka en muvafık şerait dermayan eylemiş olan ve bir Heyet-i Müttehide namına hareket eden Mösyö Herbert Lavusve’yle merbut mukavele ve şartname layihaları ahkamına tevfikan imtiyaz itasına Maliye Nezareti mezundur.” Kanun

maddesi Meclis-i Mebusan’da oy çokluğu ile kabul edildi.63 Aynı kanun tasarısı 10 Nisan 1911 tarihinde Meclis-i Ayan tarafından da görüşülüp onaylanmıştı.64 9 gün sonra yani, 19 Nisan 1911 tarihinde, İstanbul ve civarında tesis olunacak telefon şebekesi imtiyazının en iyi şartlar sunan Mösyö Webbe’in temsil ettiği şirkete verilmesinde Maliye Nezareti’nin yetkili olduğuna dair kanun maddesi kabul edildi.65 Böylece telefon imtiyazının kesin olarak verilmesinin önünde hiçbir engel kalmamıştı.

Devlete ait telefon hatlarının yanı sıra herkes tarafından kullanılabilecek telefon santrallerinin kurulması, çıkarılan kanun maddesi ile mümkün olmuştu.66 Bu kanun maddesinin kabulünün ertesinde imtiyaz sözleşmesi imzalanmış ve İstanbul’da belirlenen bölgelerde isteyenin bu teknolojiden faydalanması sağlanmıştı. 6 Mayıs 1911 tarihinde İstanbul ve çevresinde kurulacak olan telefon şebekesi

59 _{“Dersaadet ve civarında tesis olunacak telefon şebekesi imtiyazat mukavele ve şartnamesi hakkında}

Nafıa Encümeni mazbatası.” İçin bkz., MMZC, C:2, D:1, İS:3, 20 Kanunuevvel 1326-31 Kanunusani

1326, s.438-439.

60 _{Üsküp Mebusu Necip Draga Bey, şirket aleyhinde bir anlaşmazlık olduğunu ama bunun daha sonra}

düzeltildiğini bildirir. Bkz., MMZC, C:4, D:1, İS:3, 28 Şubat 1326-21 Mart 1327, s.276-277.

61 _{A.g.c., s.276-277.} 62 _{A.g.c., s.395.} 63 _{A.g.c., s.412.}

64 _{MAZC, C:2, D:1, İS:3, 24 Şubat 1326-25 Nisan 1327, ss.325-359.} 65

“Dersaadet ve civarında tesis olunacak telefon şebekesi imtiyazı için akdine mezuniyet verilen

mukavelename ve şartname hakkında kanun” için bkz., Düstur, Cilt:3, s.788’den aktaran Ergin, a.g.e.,

s.2744.

imtiyazı hakkında mukavelename ve şartname imzalanmıştı. Hükümet adına Maliye Nazırı Cavit Bey ve konsorsiyum adına Mösyö Herbert Lows Webbe arasında imzalar atılmıştı. Mösyö Webbe’in temsil ettiği konsorsiyum, Western Electric Company, The British Insulated Halsby Cables Limited Company ve Compangnie Française pour l'Exploitation des Procedes Thompson Huston ve konsorsiyuma sonradan dahil olan National Talephone Company Limited adlı şirketler arasında kurulmuştu. Konsorsiyumun yönetim kurulu, George Franklin, Charles St. Aqiuno, Lord Harris, George Hunter Robertson, Sır Albert Ravelli, Sir William Otbert Gilter, Samuel Herric Sanid’den oluşuyordu.67

Mukavelenamenin 24. maddesi gereğince şirket, imtiyazı aldıktan sonraki altı ay içinde İstanbul’da Osmanlı Telefon Anonim Şirketi adında, başlangıç olarak 250 bin lira sermayeli bir şirket kurmak ve şirketin nizamnamesini hazırlamak zorundaydı.68 Konsorsiyum 31 Ekim 1911 tarihinde bu yükümlülüğünü yerine getirmişti. Şirket nizamnamesinin 6. maddesinde, şirketin sermayesinin 330 bin lira olduğu yazıyordu. Sermaye, beş buçuk liradan altmış bin hisseye bölünmüştü. Ayrıca şirket bu sermayeyi %50 oranında arttıracağını belirtiyordu.69 Osmanlı kanunlarına bağlı olan şirket (m.2), sermayesini bundan daha fazla arttırmak isterse Osmanlı Devleti’nden izin alması gerekecekti (m.6) Şirket sermayesinin %60’ı İngilizlere, %25’i Fransızlara ve %7’si Amerikalılara aitti.70

Şirketin nizamnamesi: Şirketin amacı, ismi, merkezi ve süresi; imtiyazın şirkete devri; şirketin idaresi; şirketin genel kurulu; şirketin senelik hesapları; karın taksimi ve sermaye; ihtiyaç akçesi; şirketin feshi ya da uzatılmasına ilişkin konulardan oluşan 8 fasıl ve 46 maddeden oluşuyordu.71

67 _{Ergin, a.g.e., s.2745.}

68 _{Mukavelenamenin 24. maddesi için bkz., Ergin, a.g.e., s.2754.}

69 _{Şirket nizamnamesinin 6. maddesi için bkz., Ergin, a.g.e., s.2779-2780. Önay, adı geçen}

makalesinde nizamnameyi sadeleştirerek vermiştir. Ergin’in eseri temel alındığında, ki nizamnameyi olduğu gibi aktarmıştır, Önay’ın 6. maddede şirketin sermayesini 300 bin lira olarak vermesinin küçük bir yazım hatasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Bkz., Önay, a.g.m., s.128.

70

Jacques Thobie, “Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:3, İletişim Yayınları, s.737; Tan, a.g.m., s.301.

71 _{“Telefon şirketinin nizamname-i dahiliyesi” için bkz., Ergin, a.g.e., ss.2778-2788. Ayrıca}

Cavit Bey ve Mösyö Webbe arasında imzalanan 6 Mayıs 1911 tarihli mukavelename 6 fasıl ve 33 maddeden ibaretti.72 Aynı tarihli şartname de 24 maddeydi.73 Telefon imtiyazının daha anlaşılır kılınması için mukavelenamenin dikkat çekici maddelerini sıralamalıyız. İmtiyaz, menafi-i hususiyeye (özel çıkarlara) ait olan hatları -hükümet ile belediyeye ait olan ve özel mülk dahilinde herhangi kişi veya şirketin kuracağı hatları- kapsamıyordu. (m.5) Belirlenen alan içinde yapılacak telefon tesisi imtiyazın onayından itibaren bir buçuk sene içinde yapılması gerekiyordu. Şirketin kullanacağı alet ve edevat en iyi mamullerden olacak ve bu aletler kurulmadan önce hükümetin atadığı memurlar tarafından kontrol edilecekti.74 (m.8) Şirket, telefon alet ve edevatındaki yenilikleri takip ederek bunları kullanması gerekiyordu. (m.13) Tesisatın kurulumunda (inşa ve kurulum için) gerekli malzemeler gümrük vergisinden muaftı. (m.11) Konuşma ücretleri senelik 500 konuşma için 5 liradır. İş yerlerinde ise 550 konuşma 5 liradır. Ve bu konuşma süresi arttıkça konuşma başına alınan para azalmaktadır. Konuşma süresi 3 dakika, konuşma sağlanamazsa ücret düşmeyecek ve aranan taraf ücret vermeyecek idi. (m.15) Hükümetin alacağı telefon abonelerinin tamamı ve belediyenin alacağı abonelerinin 50’si telefon ücretinin yarısına tabii olacaktı. (m.17) İtfaiyenin kullanacağı telefonların bir kısmı ücretsiz olacaktı. (m.18) Şirket gelirinin %15’i hükümete verilecekti. (m.20) Şirket defterleri 3 ayda bir hükümete gönderilecekti. (m.22) Hükümetin mutlak bir surette şirketi teftiş hakkı vardır. Genel güvenlik ve huzur (selamet) söz konusu olduğu takdirde hükümet, şebekenin tümü veya bir kısmı üzerindeki işletmeyi geçici olarak ele geçirebilme hakkını gizli tutmuştu. (m.23) Hükümet isterse, 10 sene sonra imtiyazı geri alabilecekti. 40. senenin sonunda ise şirketin deposundaki yedek parçalar ve aletler haricindeki bütün mal varlığı (kurduğu tesisat, kullanılan aletler ve şirkete ait mülkler) ücretsiz olarak hükümetin eline

72

“Dersaadet ve civarında tesis olunacak telefon şebekesi imtiyazı hakkındaki mukavelename” için bkz., Ergin, a.g.e., ss.2745-2759.

73 _{“Dersaadet ve civarında tesis olunacak telefon şebekesi imtiyazı hakkındaki şartname” için bkz.,}

Ergin, a.g.e., ss.2760-2764.

74 _{Cavit Bey ve Mösyö Webbe arasında imzalanan 6 Mayıs 1911 tarihli Şartname’nin 13. maddesinde}

hangi fabrikalardan alet ve edevat alınacağı belirtiliyordu, “Newyork ve Londra’daki ‘Western Electric

Company The Chicago’; Paris’te ‘Societe De Materiel Telefonic’; Anvers’de ‘Bell Telephone Manifacturing Company’; Londra’da ‘National Telephone Company Limited’; Pruskot’da ‘British Insulated Cables Limited’; Londra’da ‘British L.M. Ericson Manifacturing Company Limited’ ve Paris’te ‘Company François Porlexpoule Atasion de Pruce de Thomson Houston’. “Dersaadet ve civarında tesis olunacak telefon şebekesi imtiyazı hakkındaki şartname” için bkz., Ergin, a.g.e.,

geçecekti. (m.26) Sadece müdür, başmüfettiş ve başmühendis tüm imtiyaz süresi boyunca yabancı olacaktı. İlk 10 yıl boyunca şirket diğer teknik personeli yabancı devlet vatandaşlarından seçebilecekti. Ancak kadrolarına Osmanlı tebaasını almak için masraflarını üzerine alarak, onları İngiltere ve Amerika’daki kurumlarına gönderecekti ve İstanbul’da bir telefon okulu açacaktı. Bu şekilde yetiştirilen elemanlar 10 yıl sonunda şirketin kadrolarına alınacaktı. Diğer yabancıların mukaveleleri sona erdikçe yerlerini Osmanlılar dolduracaktı. (m.27) Şirketin defter ve diğer evrakları Türkçe tutulacaktı ve bunun yanında Fransızca tercümeleri de olacaktı. Şirket hükümetle iletişimini Türkçe olarak yapacaktı. (m.28) İmtiyaz sahibi ve onun kuracağı şirket, Osmanlı kanunlarına tabii olacaktı. (m.30) Herhangi bir sorun Şura-yı Devletçe halledilecekti. (m.31)

Şirket, telefon imtiyazını aldıktan sonra çalışmalarına başlamıştı. Trablusgarb ve Balkan Savaşlarından kaynaklanan gecikme sonucu 16 Ekim 1913 tarihinde hükümet adına Posta, Telgraf ve Telefon Nazırı Oskan Efendi ile Dersaadet Telefon Osmanlı Anonim Şirketi adına İsmail Efendi ve şirketin Genel Müdürü T. Wathson arasında ek mukavelename yapılmıştı.75 Ek mukavelenameden, şirketin Beyoğlu ve Kadıköy’deki hatları inşa ettiği anlaşılıyordu ve mukavelename ile diğer hatların da kısa sürede yapılması öngörülüyordu.76 Önay, 6400 hatlık Beyoğlu, 9600 hatlık Tahtakale ve 2000 hatlık Kadıköy santrallerinin ancak üç sene sonra 28 Şubat 1914 yılında faaliyete geçtiğini belirtmektedir.77 Dönemin tanıklığını yapan ve belediyecilik konusunda bize çok önemli eserler bırakan Ergin, Şirket’in telefon görüşmeleri için ihtiyaç duyduğu elektriği üretmediğinden dolayı, İstanbulluların telefon görüşmelerine başlamasının ancak Silahtarağa’daki elektrik tesisinin kurulmasından sonra yani 1914 yılının Mart’ında mümkün olduğu yönünde bilgi vermektedir.78

Birinci Dünya Savaşı patlak verdikten sonra hükümet, 14 Mayıs 1915 günü şirkete el koymuştu. Şirketin yabancı teknik personeli İstanbul’u terk etmiş ve

75 _{“Dersaadette telefon imtiyazına mütedair 23 Nisan 1327/1911 tarihli mukavelenameye müzeyyel}

mukavelename” için bkz., Ergin, a.g.e., s.2788-2789.

76 _{Ergin, a.g.e., s.2789.} 77

Önay, a.g.m., s.133. Eldem, telefon şebekesinin 1913 yılında imtiyazlı bir şirket tarafından işletilmeye açıldığını söyler. Bkz., Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994, s.213.

onların yerini 5 Türk mühendis ve 15-20 kadar teknisyen doldurmuştu. Nisan 1919 yılında telefon işletmesi tekrar şirketin eline geçmişti.79 1920 tarihinde ek bir mukavelename daha yapılmıştı.80 Şirket zamanla faaliyetlerini genişletmiş, Bebek, Büyükdere, Trabya, Erenköy, Karal, Kandilli, Paşabahçe ve sair semtlerde birer küçük santral kurmuştu.81 Şirketin bütün tesisatı ve mal varlığı hükümet tarafından satın alınması yani İstanbul telefon işletmesi millileştirilmesi 1 Eylül 1935 tarihinde kararlaştırılmıştı.82

79 _{Demir, a.g.t., s.213; Hür, a.g.m., 242.} 80 _{Tan, a.g.m., s.301.}

81

Önay, a.g.m., s.133. Şirket, Bebek santralını 12 Mayıs 1921’de, Bakırköy santralını 26 Mayıs 1921’de, Yeşilköy santralını 8 Haziran 1921'de, Erenköy ve Büyükada santrallarını 6 Ekim 1921’de, Büyükdere ve Tarabya santrallarını 8 Haziran 1922’de, Paşabahçe santralını 8 Ağustos 1923’de, Kartal santralını 26 Kasım 1923’de, Heybeliada santralını 6 Mart 1924’de işletmeye açmıştı. Bkz., Demir, a.g.t., s.213.

82 _{Şekip Eskin, Türk Posta Tarihi, Ankara, 1942, s. 47’den aktaran Demir, a.g.t., s.214. 3 Eylül 1935}

tarihli Cumhuriyet’te İstanbul telefonunun devir teslim işlemlerinin dün başladığını ve bir ay süreceğini yazmaktadır. Aynı haberde şirketin 375 kişilik elemen kadrosundan 14 yabancı memurun çıkarıldığı ve hala 53 gayrimüslim memurun çalıştığı ve bunların elde ettikleri vatandaşlık hakkı sayesinde görevlerinde kaldığı bildiriliyordu. Çıkarılan 14 yabancı memurdan yalnız 3 tanesi uzman sıfatıyla devir teslimde hazır bulunmaları için çalıştırılmalarına devam edilecekti. Bkz., Cumhuriyet, 3 Eylül, 1935.