Chester Projesi Uygulanma Fırsatı Bulamıyor

1911 Mayıs’ında Chester Projesi tekrar Meclis-i Mebusan’a gelmişti.60 Yasama yılının sonu olmasına rağmen, proje görüşülmeye devam etmiş ve Meclis-i Mebusan’ın tatili ertelenmişti. Meclis-i Mebusan’ın 27 Mayıs 1911 tarihinde tatile girmesi gerekiyordu.61 Ancak Padişah tarafından gönderilen ve Meclis-i Mebusan’da okunan bir İrade-i Seniyye ile meclisin tatili 7 gün ertelenmişti.62 Meclisin kapanma tarihi sadece Chester Projesi’ni görüşmek için ertelenmemişti. Bütçe görüşmelerinin tamamlanamamış olması burada belirleyici olmuştu.

Kesin sözleşme, 27 Mayıs 1911 tarihinde Meclis-i Mebusan’a gelmişti ve buradan çıkacak karar üzerine Chester Projesi hemen uygulamaya geçirilebilecekti. Bu görüşmeler sırasında Chester Projesi ile ilgili tartışmalar meydana gelmiş ve son olarak konunun akıbeti ele alınmıştı. 1 Haziran 1911 tarihinde, Chester Projesi ile ilgili görüşmeler sonunda meclise üç takrir sunulmuştu. Takrirlerden ilkinde konunun, Meclis-i Mebusan’ın bir sene sonraki toplantı yılında görüşülmesi isteniyordu. İkinci takrirde konunun Nafıa Encümeni’ne havalesinden bahsedilmişti. Üçüncü olarak verilen takrirde iki seneden beri kesin bir karara bağlanmamış olan böyle önemli bir konunun vakit kaybetmeden sonuca ulaştırılması isteniyordu.63 Meclis-i Mebusan Başkanı Ahmet Rıza Bey, ilk takririn oylanmasına karar verdi. Yapılan oylama sonucunda 64 mebus konunun bir an önce halledilmesi yönünde oy vermesine rağmen 74 mebus konunun seneye kalmasını istemişti.64 Böylece Chester

60 _{Çavdar, bu tasarının tekrar Meclis-i Mebusan’a gönderilmesinde Nafıa Nazırlığı’na hakim olan}

Ermenilerin yardımlarının olduğunu belirtiyor. Bkz., Çavdar, a.g.e., s.112.

61 _{MMZC’de Chester ile ilgili görüşmelerin 14 Mayıs 1327 (27 Mayıs 1911) tarihinde başladığını}

görmemize rağmen İlkin, projenin meclise geliş tarihi olarak 1 Haziran 1911 tarihini veriyor. Bkz.,

İlkin, a.g.m., s.236; Can ise 1 Haziran’da iki günlük tartışma sonucu bir karara varıldığını bildiriyor. Bkz., Can, a.g.e., s.146-147.

62 _{MMZC, C:7, D:1, İS:3, 8 Mayıs 1327-21 Mayıs 1327, s.214.}

63 _{İlk olarak verilen takrirde ağırlıklı olarak müstakil mebuslardan oluşan toplam 14 mebusun imzası}

vardı. İkinci takrirde yine ağırlıklı olarak müstakillerin imzasının bulunduğu toplam 16 mebus kayıtlıydı. İlginçtir ki, 51 mebusun imzaladığı sonuncu takrirde yine çoğunluğu oluşturan mebuslar müstakildi. Sonuncu takrirdeki imzaların yaklaşık beşte biri İttihatçılara ve bir o kadarı da liberallere aitti. Bkz., a.g.c., s.471-472.

64 _{A.g.c., s.472. Zabıt Ceridesi’nde, bu görüşmeler sonunda erteleme önergesinin 64 oya karşı 74 oyla}

kabul edildiği yazmaktadır. Görebildiğimiz kadarıyla bu bilgiyi ilk veren kişi Tunaya’dır. Ancak Tunaya, 63’e karşı 76 oyla önergenin kabul edildiğini aktarmıştır. Bkz., Tunaya, a.g.e., s.439, dn.77. Can, 64 oya karşı 77 oyla kabul edildiğini yazmıştır. Bkz., Can, a.g.e., s.146. Ayrıca İlkin de Can ile aynı rakamları vermiştir. Bkz., İlkin, a.g.m., s.236.

Projesi’nin hayata geçirilmesini sağlayacak onay 1911 yasama yılında da verilmemiş ve projenin geleceğinin önündeki belirsizlikler devam etmişti.

Sadrazam anlaşmayla ilgili görüşmelerin aceleye getirilmemesini ve kararın iyi düşünülmeden verilmemesi istiyordu. Ona göre görüşmelerin uzaması ülke menfaatine idi. Çünkü İbrahim Hakkı Paşa, anlaşma öncesinde ABD’den bazı haklar koparma peşindeydi. Daha 15 Mart 1910 yılında ABD Dışişleri Bakanı Knox, Washington’daki Osmanlı yetkilisine, imtiyazın gerçekleşmesinden sonra Türk Gümrük vergilerini %4 oranında arttırılmasına ABD’nin itiraz etmeyeceğini belirtmişti ve Osmanlı Hükümeti’nin adli reformlarla ilgili yeterli garanti vermesi halinde adli kapitülasyonları yeniden ele almaya hazır olduklarını bildirmişti.65 Fakat bu konuda bir gelişme olmadı. Adli kapitülasyonlar konusunun bir çözüme ulaşması Sadrazam İbrahim Hakkı Paşa için önemliydi. İbrahim Hakkı Paşa Chester Projesi’nin ABD ile adli konularda yapılacak bir anlaşmanın sonrasına ertelenmesini istiyordu.66 Belki de bu sadece, Chester Projesi’nin hayata geçmesini ertelemek amacıyla gündeme getirilmiş bir konuydu.67

65 _{Çavdar, a.g.e., s.110; ABD ile yapılan 1830 anlaşmasının dördüncü maddesini Osmanlı Devleti’nde}

suç işleyen Amerikalıların, Osmanlı mahkemelerinde yargılanacakları biçiminde yorumlamalarından vazgeçilmesi isteniyordu. Erhan, a.g.e., s.382.

66 _{Sadrazam İbrahim Hakkı Paşa: “…mademki bir Amerikalıya bir imtiyaz veriyoruz ve mademki bu}

imtiyazın neticesi, Amerika menafiinin memleketimizde artmasıdır, Amerika tebaasının çoğalmasıdır, inşaat başlayacak, madenler işleyecek, mühendisler gelecek, vakıa bugün de onların hepsinin gelmeğe hakkı var; fakat bu imtiyaz dolayısıyla külliyetli menafi peyda olacak, her gün umuru cezaiyye tahaddüs edebilir (meydana gelebilir), her gün dava olabilir. Sonra, her gün Amerika hükümetiyle -ki, dostumuz olan bir hükümettir- bu madde-i ahdiyyenin (sözleşmenin) tesirinden dolayı bir ihtilafı siyasi hükmünde bulunamayız, bunu kemali serbesti ile söyledim; yani, gerek Amerika sefiri hazretle- rine, gerek Amerika’dan Sefaret Fevkaladeyle gelmiş olan Mösyö Vilson cenaplarına -tabii istihzan etmişti- bunu söyledim ve Amerika Hükümetinin bunu nazarı dikkate alması, bir zamanı icabetti. O zaman zarfında Mösyö Çester ile müzakerede devam edemedim.

Çünkü bu, bir mesele-i mütekaddime (eski bir mesele) idi. Dedim ki, esasen bu meselenin tetkiki için bir kere Amerika Hükümeti o madde-i ahdiyyedeki iddiasından feragat etmeli. Şu madde-i ahdiyyenin tefsiri -ki, biz o suretle tefsirini haksız buluyoruz- seksenbir senedir devam ediyor. Bizim için mucibi müşkilat oluyor, bu müşkilat ortadan kalkmalı. iki memleketin münasebatı hasenesi nokta-i nazarından nafi bir şey olmak üzere kabul edemeyiz demiştim. Amerika hükümeti bunu nazarı dikkate aldı ve sefarete talimat verdi. Bunu Hükümet-i Seniyye ile itilaf şekline kalbetmeyi vadetti. Bu ihtilafın bugün Hariciye Nezaretiyle, Sefaretle müzakeresinde devam ediyor. Ümit ederim ki, müzakerat bir

şekli hüsün almıştır.

…Bunun için esasen o derderst bulunan müzakeratın neticesi intaç olunmazdan (bitmeden) evvel bu iş bitmiş olursa, daha muvafık olur. Zaten bu işi öyle konuşmuşuzdur, zaten öyle olacak, bunu tehir edeceğiz, bekleyeceğiz.

…Hülasa, o babda Sefaretle Hariciye Nezareti arasında itilafı tam hasıl olmadan Şimendifer Hattı Mukavelenamesi İrade-i Seniyyeye arz olunmayacaktır.” Bkz., MMZC, C:7, D:1, İS:3, 8 Mayıs 1327-

21 Mayıs 1327, s.470.

67 _{Tunaya, a.g.e., s.439. Can’a göre, Alman yanlısı olarak bilinen Sadrazam Hakkı Paşa, bu konuyu}

üsteleyerek hem Amerikalılara kendi şartlarını kabul ettirmek hem de bunu Chester’ı oyalamak için bir bahane olarak kullanıyordu. Can, a.g.e., s.145.

Chester Projesi yeni yasama döneminde tekrar ele alınmıştı. 2 Haziran 1911 de tatile giren Meclis-i Mebusan, 14 Ekim 1911 tarihinde yeniden açılmıştı.68 20 Kasım 1911,69 22 Kasım 191170 ve 26 Kasım 191171 tarihli Meclis-i Mebusan oturumunda görüşülen Chester Projesi üç hafta kadar Meclis-i Mebusan’ın gündeminde kalmış ve proje son olarak 11 Aralık 1911 tarihinde görüşülmüştü.72 Konuyla ilgili Meclis-i Mebusan görüşmelerinde projenin tekrar ertelenmesini isteyen mebuslar vardı. Hükümet tarafından desteklenmeyen projeye ilişkin kesin bir karara varılamamış olması ertelenme konusunun açılmasını kaçınılmaz kılıyordu. Konuyla ilgili görüşmelerin sonunda, Meclis-i Mebusan Başkanı Ahmet Rıza Bey hükümet namına hareket eden Sadrazam’ın isteği üzerine projenin geri çekilme önerisini mebusların sözlü oyuna sunmuştu. Meclis Başkanı’nın mebuslara yönelttiği soru üzerine mebusların olumlu yanıt vermeleri ile tasarı ertelenmişti.73

1911 Ekim’inde konu mecliste tartışılırken şirketin hiçbir temsilcisi İstanbul’da bulunmuyordu.74 22 Kasım 1911 tarihinde Nafıa Nazırı Hulusi Bey, Meclis-i Mebusan’da, Chester Grubu’nun yatırmış olduğu teminat parası olan 20.000 lirayı çektiğini bildirmişti.75 Bu karar, 18 Ekim 1911 tarihinde alınmıştı76 ve ancak 11 Aralık’ta ABD Elçisi Rochild, Sadrazam’a şirketin teminatı çektiğini ve de imtiyaz teşebbüsü ile ilgili başvuruyu geri aldığını bildirmişti.77

Meclis-i Mebusan görüşmelerinde, Chester Projesi’ne mebusların çoğunluğunca çok sıcak bakılmaması ve çeşitli sebeplerle projenin ertelenmesi, Eylül 1911’de patlak veren Trablusgarp Savaşı’nın olumsuz etkisi ve şirket içinde ortaya

68 _{I. Dönemin son toplantı senesi 14 Ekim 1911 (1 Teşrinisani 1327) de açıldı. Bkz. Tunaya, a.g.e.,}

s.216. 69 _{MMZC, C:1, D:1, İS:4, 2 Teşrinievvel 1327-7 Teşrinisani 1327, ss.519-534.} 70 _{MMZC, C:2, D:1, İS:4, 9 Teşrinisani 1327-5 Kanunusani 1327, ss.27-35.} 71 _{A.g.c., ss.46-58.} 72 A.g.c., ss.126-135.

73 _{“Reis (Meclis Başkanı): Efendim, Heyet-i Vükela namına Sadrazam Paşa tarafından gelecek}

tezkereyi beklemek üzere tehirini arzu ediyor musunuz? (“Evet” sedaları) Bu suret kabul olundu, mesele bitti efendim”, Bkz., A.g.e., s.135.

74 _{Çavdar, a.g.e., s.113.}

75 _{Hulusi Bey’in 22 Kasım 1911 ve 26 Kasım 1911 tarihli konuşmaları için bkz., a.g.c., s.31-53;}

Çavdar, teminat parasını 88 bin dolar olarak verirken, bkz., Çavdar, a.g.e., s.113; Can bu teminatın 20.000 pound olduğunu yazmıştır. Bkz., Can, a.g.e., s.151.

76

OADC yönetim kurulunun toplanarak başvurularının ve teminat olarak yatırdıkları parayı geri çekme kararı aldığını dışişlerine bildirmişti. Bkz., DeNovo, a.g.e., s.80-81’den aktaran Can, a.g.e., s.151.

çıkan anlaşmazlıkların artması, uzayıp giden ve bir türlü kesin karara bağlanamayan projenin sonunu getirmişti.

1912-1913 yıllarında Chester, projeyi yaşatma çabalarında bulundu. 1912 yılının başlarında şirket içinde meydana gelen yeni düzenlemelerden sonra şirket İstanbul’da imtiyazla ilgili gelişmeleri izlemeye başladı.78 23 Şubat 1912 tarihli The New York Times, Chester Projesi’nin yeniden canlandığını ve “Türk Kabinesi’ndeki

yeni Nafıa Bakanı’nın79 Chester Demiryolu Projesi’nin tekrar görüşülebileceğini”

söylediğini yazıyordu.80 Proje hakkında hükümetçe kesin bir karara varılamamış olduğu Meclis-i Vükela tarafından verilen bir karardan anlaşılıyordu. 23 Nisan 1912 tarihli bir tezkerede Chester Projesi haricinde kalan mahallerde maden aranmasına müsaade edilmesi yönünde bir istekte bulunulmuştu. Meclis-i Umumi tarafından bir karar verilinceye kadar projenin dahili ve haricindeki mahallerde maden aranmasına dair bir ruhsat verilmemesi kararlaştırılmıştı.81 Görüldüğü üzere, ne Chester Projesi’yle ilgili görüşmelere başlanmış ne de Chester’a kesin bir ret cevabı verilmişti. Böylece konu meşrutiyet dönemi için kapanmıştı.