Amiral Colby M Chester’ın İstanbul’a Gelişi: Chester Projesi’nin Başlangıcı

Amiral Colby M. Chester, araştırmacılar arasında tam bir görüş birliği olmamasına rağmen 20. yüzyıl dönemecinde5, 1896 yılında çıkan Ermeni olayları sırasında Amerikan misyonerlerine ait malların zararının karşılanması için gönderilen USS Kentucky gemisi ile Türkiye’ye gelmişti.6 Chester’ın İstanbul’a geldiği zaman yaptığı temaslarda büyük iş ve yatırım olanaklarının olduğunu öğrenmesi, bu projenin meydana gelmesinde etkili olmuştu.7 The New York Times,

4 _{Osmanlı-ABD ilişkileri için bkz., Akdes Nimet Kurat, a.g.e.; Çağrı Erhan, Türk-Amerikan} İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İmge Kitabevi, Ankara, 2001; Fahir Armaoğlu, Belgelerle Türk- Amerikan Münasebetleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991; Hasan Tahsin Fendoğlu, Modernleşme Bağlamında Osmanlı-Amerika İlişkileri, Beyan Yayınları, İstanbul, 2002; Nurdan

Şafak, Osmanlı-Amerikan İlişkileri, OSAV Yayınları, İstanbul, 2003; vd.

5 _{Burada verilen tarihler 1899, 1900 ve 1901’dir. Erken dönem yabancı kaynaklarda özellikle 1899}

yılı verilmiş; The New York Times, 7 Mart 1909; Edward W. Chester, United States Oil Policy and Diplomacy, Greenwood Press, London, 1983, s.216; ayrıca Woodhouse, 1922, Denny, 1983:264 ve Hofmann, 1927:111’den aktaran Bilmez Bülent Can, Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908-1923), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, Ekim 2006, s.115. Daha geç tarihlerde yapılan ve yerli kaynaklarda verilen tarih ise 1900’dur; bkz., Can, a.g.e., s.115-116. Çavdar ve Semiz ise 1901 tarihini vermektedir; Tevfik Çavdar, Milli Mücadelenin Ekonomik Kökenleri, Köz Yayınları, İstanbul, 1974, s.107; Yaşar Semiz, Türk Amerikan Münasebetleri Işığında Chester Demiryolu Projesi, 1909-1926, Saray Kitabevi, Konya, 1994, s.47.

6 _{Can, a.g.e., s.113; Chester, a.g.e., s.126; Yahya Sezai Tezel, “Birinci Büyük Millet Meclisi Anti-}

Emperyalist Miydi? Chester Ayrıcalığı”, AÜ. SBF. Dergisi, Cilt: 25, Sayı:4 Aralık 1970, Ankara, s.290.

7 _{Selim İlkin, “1922-1923 Yılları Türkiye’sinde Bir Yabancı Sermaye Girişimi: Chester Demiryolu}

Abdülhamit’in Chester, Griscom8 ve diğer Kentucky yetkililerine bir ziyafet verdiğini yazıyordu.9 Bu ziyafet sırasında Abdülhamit’in, Amerikalı girişimciler lehine şunları söylediği iddia edilir: “Osmanlı İmparatorluğu’ndaki bütün bayındırlık

işlerini alın, ve bunları sizce bu işler için en uygun müteahhitlere dağıtın, yeter ki bu müteahhitler Amerikalı olsun.”10 Zaten Amiral’in görevi Abdülhamit üzerinde hayranlık uyandırmaktı.11

Chester İstanbul’a bu ilk gelişinden sonra ABD’ye dönünce Anadolu’da yapılacak girişim üzerinde yoğunlaşmaya başladı. Amerikan resmi makamlarından destek arayan Chester’ın 1908 yılında Abdülhamit’ten imtiyaz talebinde bulunduğu söylenmekteydi.12 Bu düşüncenin, Chester’ın İstanbul’a geldiği zamandan beri aklında olduğuna fakat Abdülhamit yönetimine karşı dikkatli hareket edilmesi gerektiğine ilişkin The New York Times’ın 14 Ağustos 1910 tarihli haberi şöyleydi: “Eski rejimde çok büyük rüşvetler alınıyordu ve politik baskılar yapılıyordu… Proje

yıllarca, yozlaşmış ve rüşvetçi eski rejimin geçmesini bekliyordu… 1908 sonrası Amerikan sermayesi için bir dönüm noktası olacaktı.”13

Meşrutiyetin ilanı, Amerikan sermayesinin Anadolu’ya girişinde bir patlamaya yol açmadı ama Amerikan sermayesinin bu topraklarda yatırım yapması için teşvik edici girişimlerin başlamasında önemli bir adım oldu. Meşrutiyetin ilanını izleyen günlerde Amerikalılar tarafından Türkiye’ye bir gezi düzenlendi. Türkiye’ye düzenlenen gezinin başkanı Edward H. Ozman, Amerikan yatırımcılarına Türkiye’de İstanbul, 2004, s.234. Yatırım konusunda Chester’a bazı Ermeni liderlerin de tavsiyede bulunduğu söylenmektedir. Bkz., Çavdar, a.g.e., s.107; Ayrıca başka görüşler için bkz., Can, a.g.e., s.116-117. Niyazi Berkes’e göre Chester Projesi, ilerde bir Ermenistan hayali olan Ermeniler tarafından destekleniyordu. “Görünüşe göre amacı, Anadolu’nun Doğu ve Kuzeydoğu vilayetlerini ile bezemekti.

Irak petrol hisselerinin İngiliz, Fransız ve Alman sermayeleri arasında paylaşma zamanlarında ortaya çıkan bu proje, geleceğin bağımsız Ermenistan’ını hazırlayacağını uman Ermeni müteşebbisleri, Dr. Pastırmacıyan, Noradongiyan, Nazır Hallacyan Efendiler gibi zatlar vasıtasıyla Türkiye’de reklam ediliyordu.” Bkz., Niyazi Berkes, İki Yüz Yıldır Neden Bocalıyoruz, İstanbul

Matbaası, İkinci Baskı, İstanbul, s.100

8 _{Llyod Carpenter Griscom, Amerikalı diplomat ve 1901’den önce İstanbul’da maslahatgüzar (Charge}

d’affaires). Daha sonra 1907-1909 yılları arasında İtalya Elçiliği yapmıştır. http://en.wikipedia.org/wiki/Lloyd_Carpenter_Griscom. (Son erişim, 1.3.2008).

9 _{The New York Times, 7 Mart 1909.}

10 _{James Gordon, American Relations with Turkey, 1830-1930, Univ. Of Pensilvania, Philadelphia,}

1932, s.283’den aktaran Tezel, a.g.m., s.290.

11

The New York Times, 14 Ağustos 1910.

12 _{Chester’ın tekrar gelişinin ve ilk imtiyaz başvurusunun tarihi hakkında faklı görüşler için bkz., Can,}

a.g.e., ss.117-119.

gerçekleştirilecek yatırım koşullarının iyi olduğunu belirtti.14 Osmanlı İmparatorluğu’nun Ticaret ve Nafıa Nezareti tarafından “1 Kanunuevvel Sene 324

(14 Aralık 1908) Sedaretpenahi”ye yazılan bir yazı ile ülkenin imarına yönelik

büyük yatırımlara ihtiyaç duyulduğu açıklanmıştı.15 Ayrıca Osmanlı yöneticileri yeni imtiyazcılara ümit verirken, Amerikan yönetimi de imtiyazcıları destekleme taraftarıydı.16 Bu ve benzeri girişimler hedefine ulaşıyordu. 17 Şubat 1909’da Tanin’de şu haberi görmekteyiz: “Türkiye’nin Washington sefiri17 irsal etmiş olduğu bir tahriratta birçok Amerika erbab-ı sanayinin Türkiye’de yapılacak bir teşebbüsü sanayiye iştirak etmek niyetinde olduklarını ve bu babda lazım olan kavanin ve malumat mecmualarını talep ettiklerini işar eylemiştir.”18

Amerikan girişimcileri 1909 yılında resmi olarak Osmanlı Hükümeti’ne imtiyaz almak için başvuru talebinde bulunmuşlardı. 31 Mart kargaşasının sona ermesi ve Abdülmahid’in tahttan indirilmesi ile Amerikan sermayesinin Anadolu’ya girmesinde artık hiçbir çekince kalmamıştı.