Değişikliğe Karşı Alternatif Bir Öner

Maddeleri üzerinde yapılan değişikliğin ardından Meclis-i Mebusan’a gönderilen mukavelename layihası, Nafıa Encümenine havale edilmişti. 24 Mayıs 1911 tarihinde Nafıa Encümeni tarafından kabul edilen kanun maddesi202 ile mukavelename tekrar Meclis-i Mebusan’a gönderilmişti. Meclis-i Mebusan’a gönderilmeden önce kanun maddesine encümen üyelerinden Halep Mebusu Ali Cenani Bey203 karşı çıkmış ve bu muhalefetini açıklayan bir gerekçe sunmuştu.204 Ali Cenani Bey, gerekçesinde Osmanlı demiryollarının ortasında yapılacak bir demiryolu hattının, diğer hatlara bağlanmasına engel olacağından dolayı, dar hat olmasını eleştirmişti. Bu demiryolu dar hat yapılırsa, hattın diğer hatlarla bağlandığı noktalarda ulaşım açısından hem zaman kaybına hem de fazla masraf yapılmasına neden olacaktı. Hattın 25 seneye kadar Bağdat hattına bağlanamaması siyasi ve iktisadi açıdan zararlıydı. Sivas-Harput ve Tatvan-Van bağlantılarının yapımının sözleşmedeki değişiklik sonucunda şirkete verilmemesi hükümetin aleyhineydi. Demiryolunun geniş hat olarak yapılması durumunda hükümete ek bir masraf açılacaktı. Ali Cenani Bey, eleştirdiği bu duruma karşı gerekçesinde bir öneri sunmaktaydı. Proje dahilinden çıkarılan hatlarla (Tatvan-Van, Sivas-Harput) birlikte kalan kısmın geniş hat olarak tamamlanması (Yaklaşık 520 km çıkmış ve geriye 1340 km kalmıştır). Ali Cenani Bey’e göre, 15 milyon liradır. Geniş hat olduğu için bunun da üçte biri, şirkete avans olarak ödenecektir. Ali Cenani Bey, imtiyaz olarak

202

“Madde-i Münferide-i Kanuniyye

Harput’tan bed ile Ergani Diyarbekir ve Bitlis’ten bilmurur Van Gölü’nün şimal ve cenup cihetini takiben Van’a yahut bir guna imtiyaz inhisar-ı mutazammın olmayarak Van Gölü’nde seyrisefain icrasına selahiyeti olmak şartı ile Van Gölü’ne ve kezalik Harput’tan ayrılarak Ceyhun Vadisini takiben Yumurtalık’a ve Harput-Van hattının tayin edilecek bir noktasından bed ile Musul ve Kerkük’ten Süleymaniye’ye müntehi olmak ve hattın tarafeyninde yirmişer kilometrelik arazi dahilinde maden nizamnamesine tevfikan iki sene müddetle maden taharrisi için ruhsatname ita olunmak ve maadini mekşufe hakkında mukavele-i katiyyenin maadine müteallik ahkamına tevfik-i muamele edilmek üzere şebeke-i hadidiyyenin merbut mukavele-i ibtidaiyye ve katiyye ve şartname dairesinde inşası ve işlettirilmesi imtiyazının (Otoman-Amerikan Develöpman) şirketi nam ve hesabına hareket eden Mösyö Ceymis V. Kolt ve Mösyö Artur T. Cester’e itasına Nafıa Nezareti mezundur.” Encümen

üyelerinin imzalarını taşıyan, 11 Mayıs 1327 tarihli belge için bkz., MMZC, C:7, D:1, İS:3, 8 Mayıs 1327-21 Mayıs 1327, ss.29-33.

203

Ali Cenani Bey (1872-1934): 1. ve 2. dönem Halep mebusudur. Türk ve İttihatçıdır. Eşraf ve toprak sahibidir. Bkz., Demir, a.g.e., s.378; Rustow-Ahmad, a.g.m., s.276,279.

204 _{Şarkı Anadolu demiryolları hakkında Meclis-i Mebusan ve Nafıa Encümeni azasından Halep}

verilmesi düşünülen demiryolunun güzergahındaki en önemli bölümün 360 kilometrelik Harput-Ergani-Diyarbakır-Bitlis-Tatvan hattı olduğunu belirtir. 100-120 kilometrelik bir şube hattıyla bu hattın Bağdat demiryoluna bağlanması sağlandığında, yaklaşık 500 kilometrelik bu hattın şirkete verilecek para ile yapılması mümkündü.205 Şirkete verilecek para karşılığında demiryolunun belirtilen kısmının devlet tarafından yapılacağını savunan Ali Cenani Bey’e göre madenleri de kurtarmış olacaktı. Buradaki madenleri karşılık göstererek alınacak borç para ile de diğer hatlar yapılabilirdi.206

Ali Cenani Bey’in görüşü Meclis-i Mebusan’da yankısını bulmuştu. Meclisin 1911 yılında tatile girmeden hemen önceki görüşmelerinde Şam Mebusu Hasan Rüştü Bey207, Ali Cenani Bey’in itirazına katıldığını bildiriyordu.208 Ali Cenani Bey’in muhalefetiyle ilgili tartışma yeni yasama döneminde gündeme gelmişti. Ali Cenani Bey, mecliste kendi görüşünü savunuyordu. Chester’a verilecek para ile lazım olan hatların yapılabileceğini savunan Ali Cenani Bey’e “Para nerede? Yol

yapamıyoruz” diyerek Manastır Mebusu Vasıf Efendi209 karşı çıkmıştı.210 Ali Cenani

205 _{“Bu hutut meyanında birinci derecede haizi ehemmiyyet olan hat Harput-Ergani-Diyarbekir-Bitlis-}

Tatvan kısmıdır ki tulü takriben üç yüz altmış kilometre olup Anadolu Vilayatını Bahri Siyaha rapteder. Kezalik Bağdat Şimendiferi üzerinde vaki Halig istasyonundan Diyarbekir'e yüz yirmi kilometre tulünde bir şube inşa olunursa Anadolu Vilayatı Suriye ve Irak'a raptedilmiş ve Anadohı için Bahr-i sefit'e bir mahreç (çıkış noktası) tedarik edilmiş olur. Şu iki hattın tulü (uzunluğu) dört yüz seksen nihayet beş yüz kilometre olup inşaatı kısmen vasat derecede bir masrafa ve kısmen de gayet kolay olduğundan dört milyon lira ile kabil-i inşa olacağı umumen teslim olunur.” Bkz., a.g.c., s.34.

206

“Netice beş milyon lirayı Çester grubuna verip bütün madenleri teslim etmekten ise beş milyon lira

ile arzettiğim birinci ve ikinci kısım hatları yaptırarak madenleri kurtarmış ve husus kıymet ve serveti müsellem olan Elcezire petrol madenlerini hükümetin yedinde ibka eylemek (bırakmak) ve bu petrol madenlerini bugün mevcut bulunan müteaddid (çeşitli) tabiiler meyanında bilmüzayede ihale ve bundan hasıl olacak menafi karşılık gösterilerek istikraz akdederek (borç alarak) memleketin muhtaç bulunduğu demiryollarını bize lazım olan şekil ve surette ve siyaseten ve iktisaden muktazi bulunan güzergahı takib etmek üzere elbette ve elbette hayır olur. Binaenaleyh, gayet dar bir zamanda isticalen (acele olarak) yazıp takdim ettiğim işbu layihada Çester Projesi’nin metni hususatında kanaati vicdaniye hasıl eden esbabı bütün tafsilatıyle arza vakit bulamadıkları için icap eden noktaları esnayı mütalaada arz etmek üzere bu kadarla iktifaya mecbur oldum.” Bkz., a.g.c., s.35.

207 _{(Şem’azade) Hasan Rüştü Bey (1872-1916): 1. dönem Şam mebusu olan Hasan Rüştü Bey, Arap}

ve liberaldir. Eşraftır, idarecilik, Suriye İdare Meclis üyeliği, Meclis-i Mebusan’da Nafıa Encümeni Mazbata Muharrirliği ve Zabıt Katipliği yapmıştır. Bkz., Demir, a.g.e., s.380; Rustow-Ahmad, a.g.m., s.280; Türk Parlamento Tarihi, Cilt:2, s.551.

208 _{A.g.c., s.236.}

209 _{(Mehmet) Vasıf Efendi (1848-…): 1. dönemde (Rustow-Ahmad’da 1. ve 2. dönem) Manastır}

mebusluğu yapan Vasıf Efendi, Arnavut ve liberaldir. Rüştiyede okumuş ve nüfus memurluğunda bulunmuştur. Bkz., Demir, a.g.e., s.356; Rustow-Ahmad, a.g.m., s.267; Türk Parlamento Tarihi, Cilt:2, s.493.

Bey’in görüşünü eleştiren Necip Draga Bey, Nafıa Nazırı Hulusi Bey’in açıklamalarını da Cenani Bey’in itirazıyla aynı gibi olduğunu söylüyordu.211

Yapılacak 1500 km. demiryolunun 500 km. haricinde kalan yolların çok da önemli olmadığı yönündeki açıklamalara karşılık Necip Draga Bey, buraların Afrika çölleri gibi olmadığını buralarda insanların yaşadığını ve devletin bu hatları yapmalarının yararlı olacağını belirtmiş ve konuşmasına şunları eklemişti, “5 milyon

ile 500 kilometreyi mi yapmalıdır yoksa 1500 kilometreyi mi yapmak daha iyidir?”212

Necip Draga’nın konuşması sırasından Cenani Bey’in beyanını destekleyenler de olmuştu.213 Daha önceki meclis görüşmelerinde Necip Draga Bey, bu tekliften daha iyisi olamayacağını belirtmişti.214