Fırat ve Dicle Nehirlerinde İngilizlerin Tekrar Ortak Şirket Kurma Çabaları

1909 yılında Lynch Meselesi’ne karşı gerçekleşen olaylar sonucu kabine değişikliği olmuştu. Basında, Meclis-i Mebusan’da ve yerel gruplar arasında meseleye karşı büyük bir alaka oluşmuştu ve konu haftalarca gündemde kalmıştı. Bu durumda İngiliz Dışişleri Bakanlığı, Osmanlı yöneticilerine daha fazla baskı yapmayı bıraktı ve plan gündemden düştü.79 Ancak konu birkaç sene sonra tekrar canlandı. Osmanlı Hükümeti 1912 Mayıs’ında Fırat ve Dicle nehirlerinde vapur işletilmesi için imtiyaz itasına hazır bulunduğunu beyan etti.80 Planın tekrar gündeme gelmesi iki Balkan Savaşı arasında olmuştu. Görüşmelerin başlangıcı, 17 Aralık 1912’de toplanan Londra Barış Konferansı’nda kesin bir karara varılmayıp konferansın uzadığı günlere denk gelmekteydi. Fırat ve Dicle nehirlerinde ortak şirket kurmak için görüşmelerin tekrar başlaması, I. Balkan Savaşı sonrasında İngilizlerden destek

77 _{Kayalı’ya göre hükümeti istifaya götüren ve kararın değişmesine neden olan temel etken yerel}

tepkilerdi. Bkz., Kayalı, a.g.e., s.113.

78 _{Akşin, Lynch imtiyazının iptalinin kısa vadede yanlış bir hareket olarak görülebileceğini belirtir ve}

arkasından bu tahlil doğruysa, Lynch işinin İttihat ve Terakki-İngiltere ilişkilerinin dönüm noktası olduğunu söyler. Bkz. Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İmge Kitabevi, 4. Baskı,

İstanbul, 2006, s.260.

79

Kent, a.g.m., s.211. İngiliz elçisi Lowther 19.10.1910 tarihli raporunda; Ajans Ottoman’ın Lynch kumpanyasına karşı bir kampanya başlattığını bildirir. Bkz., Orhan Koloğlu, Basın Patlaması, BAS- HAŞ, İstanbul, 2005, s.159.

arama amacını taşıyordu.81 Bu yüzden olmalıdır ki, Osmanlı temsilcisinin İngiltere’ye gitmesiyle görüşmeler tekrar başladı.82 İngiltere’ye giden Hakkı Paşa, İngiliz Dışişleri Bakanı Edward Grey ile dört ay süre ile Yakındoğu sorunlarını görüştü. 1913 Mayısında Türk-İran sınır anlaşmazlıkları, petrol alanları, Fırat, Dicle ve Şattülarab trafiği, Mezopotamya’nın sulanması, Kuveyt’in durumu gibi konularda anlaşmalara varıldı. Bu konulardaki anlaşmalar, Türkiye ile İngiltere arasında 29 Temmuz 1913, 21 Ekim 191383 ve Haziran 1914’te imzalanan antlaşmalarla onaylandı ve kesinleşti.84

Hakkı Paşa ile Edward Grey’in görüşmeleri sırasında iki devletin ortaklaşa kuracağı vapur şirketi hakkında bazı esaslar 29 Temmuz 1913 tarihinde belirlenmişti.85 Anlaşmanın üzerinde yapılan değişikliklerden sonra sözleşmenin son hali 38 madde olarak 12.12.1913 tarihinde Lord Inchcape ve Hakkı Paşa tarafından imzalandı.86 Lynch şirketinin haklarının korunacağı ‘imtiyazatına(!) hiçbir vecihle

dokunulmaması’ bu belgenin içinde yer almıştı.87 Lynch şirketinin hakları korunuyordu ancak şirketin buradaki nüfuzu azalıyordu. 1913-1914’de yapılan anlaşmalar sonucunu Earle, küçük bir havuzda büyük bir balık olan Lynch kardeşlerin büyük bir gölde küçük bir balık durumuna geldiğini söylüyordu.88 Lynch şirketinin bu anlaşmaya yönelik tepkisini azaltmak için Lynch şirketi de kurulan yeni şirkette hisse sahibi yapılmıştı.89

Fırat ve Dicle nehirleri ile Şattülarab üzerinde gemi ve mavnalarla taşıma tekeli, “Peninsular and Oriental” ve “British India Steam Navigation” Gemicilik Şirketlerinin Başkanı Lord Inchcape’in kuracağı Osmanlı Irmak İşletmesi Şirketi’ne

81

“Aslında Türk ulusçuluğunun şahlanıp yaygınlaştığı bir dönemdir bu. Ama dış siyasetin ve iç

zaafların amansız zaruretleri böyle bir siyaseti gerekli gösteriyordu.” diyen Akşin, Balkan Savaşları

sırasında ve dış destek aranan bu dönemde bu hareketin çokta yadırganmaması gerektiğini söylemektedir. Akşin, a.g.e., s.246.

82

Osmanlı hükümetinin olağanüstü temsilcisi Hakkı Paşa, 13 Şubat 1913 tarihinde, “İngiltere ile bir

anlaşmaya varmak için, kaldırılmadık taş bırakmamak talimatı” ile Londra’ya gitmişti. Bkz., Earle,

a.g.e., s.235.

83 _{Rusların anlaşmalara tepkisini azaltmak için “geçmiş haklara ve kapitülasyonlar dokunmayacak”} şeklinde bir beyanname yayınlandı. Ekinci, a.g.e., s.337.

84 _{Earle, a.g.e., s.235-236; Ekinci, a.g.e., ss.329-337.}

85 _{Akşin anlaşmanın 29 Temmuz 1913’te kesinleştiğini belirtiyor. Bkz., Akşin, a.g.e., s.246.}

86 _{BOA, HR. SYS, 92/2, 12.12.1913; İngiliz Dışişleri Bakanlığı, daha 1912 yılında şirketi yeniden}

düzenlemesi için Lord Inchcape’e yetki vermişti. Bkz., Kent, a.g.m., s.230, dn.91.

87 _{BOA, HR. SYS, 92/2, 12.12.1913.} 88 _{Earle, a.g.e., s.241.}

verilecekti. Osmanlı Hükümeti’nin yarı hisselerine sahip olduğu bu şirket, Babıali’nin görevlendireceği bir komisyonla işbirliği yaparak Mezopotamya nehirlerinde trafiği düzenlemek ve gereken tesisleri kurmak için tam bir yetkiye sahip olacaktı. Lord Inchcape’in ayrıcalığı 60 (son sözleşmede 99) yıl süreli olacak ve anlaşma her on yılda bir uzatılabilecekti.90 Bir Osmanlı şirketi olarak oluşturulan yeni şirket, dışarıdan ithal ettiği malzemeler için gümrük vergisinden ve diğer bütün vergilerden muaf tutuluyordu.91 Bu anlaşma ile İngilizlerin, bölgedeki çıkarlarını savunma konusunda büyük bir kuvvet kazanıyordu.

I. Dünya Savaşı öncesinde şirketi oluşturma işlemleri devam ediyordu. İdare-i Nehriye yeni kurulacak şirkete devredilecekti. Devir işlemi için ön çalışmalar başlamıştı.92 Anlaşma bir gensoru önergesi üzerine Meclis-i Mebusan’a taşınmıştı ve onayı bekleniyordu.93 Onay ertelenmiş ve I. Dünya Savaşı’nın başlaması nedeniyle anlaşma 1909 yılında olduğu gibi yine uygulama alanı bulamamıştı.

Lynch şirketi eskisi gibi seferlerine devam ediyordu. 1911 yılında Lynch şirketinin Fırat ve Dicle nehirlerinde izin verildiği ölçüde ve şartlarda taşımacılık yapabileceği bildirilmişti.94 I. Dünya Savaşı’nın çıkmasından ve savaşın Ağustos ayında tüm Avrupa’ya yayılmasından sonra 1 Eylül 1914 tarihinde Hariciye Nezareti’nden Dahiliye Nezareti’ne gönderilen bir yazı ile Lynch şirketinin vapurlarının seferleri durdurması beyan edilmişti.95 6 Ocak 1915 tarihinde Lynch şirketinin Musul’daki sorumlusu Sivas’a gönderilmiş ve şirkete ait alet ve edevat kayıt altına alınarak devlet elinde tutulmuştu.96

90 _{BOA, HR. SYS, 92/2, 12.12.1913; Ayrıca bkz., Earle, a.g.e., s.236-237; Ekinci, a.g.e., s.345-346;}

Soy, a.g.e., s.182-183; Mahmut Şevket Paşa, Fırat ve Dicle üzerinde, Şattülarab ve Basra Körfezi’nden Anadolu’ya kadar vapur işletilmesi için yarı yarıya Türk ve İngiliz sermayesinden kurulu bir şirkete 21 sene devam edecek bir imtiyaz verilmesinin kararlaştırıldığını bildirir. (Ancak anlaşmanın son hali 99 yıldır.) Bkz., Mahmut Şevket Paşa, Sadrazam ve Harbiye Nazırı Mahmut

Şevket Paşa’nın Günlüğü, Arba Yayınları, İstanbul, 1988, s. 193-194.

91 _{BDFA XX 1985, Doc. 61, 4 Aralık 1914, 422’den aktaran Soy, a.g.e., s.183.}

92 _{Nisan 1914’te İdare’yi Nehriye vapurlarının ne kadar edeceğini araştırmak için Basra ve Bağdat’a}

Inchcape tarafından memur göndereceği bildiriliyordu. Haziran’da İdari Nehriye vapurları, emlaki ve çeşitli alet-edevatı için bedel belirlenmişti. BOA, DH. KMS, 2-1 \ 39. 25.6.1914.

93

Ekinci, a.g.e., s.357.

94 _{BOA, HR. HMŞ. İŞO, 203/3, 5.8.1911.} 95 _{BOA, DH. EUM. 5. Şb, 18/31-N, 1.9.1914.} 96 _{BOA, DH. EUM. 5. Şb, 7/43, 6.1.1915.}