Birinci Olan Teklif Üzerinde Yapılan Değişiklikler

Maliye Müsteşarı Reşat Bey başkanlığında, üyeleri Maliye Nezareti memurlarından oluşan komisyon tarafından kaleme alınan mazbata, Maliye Nezareti’ne verilmiş ve Mösyö Webbe’in teklifi birinci çıkmıştı. Diğer teklifler arasından birinci çıkan teklif de tamamen kusursuz değildi. Telefonun tarifesi ve hükümetin imtiyazı satın alması konusunda bazı düzenlemeler gerekiyordu. Bu konular, hükümetin yararına olacak şekilde düzenlenmesi kararıyla sonraya bırakılmıştı. Komisyon bir hafta bu konu ile uğraşarak 15 Aralık 1909 tarihinde eksik kalan düzenlemeleri tamamlamıştı.37 Bu süre zarfında mukavelename ve şartname müsveddesinin imzalanması için Meclis-i Vükela’nın da onayı alınmıştı. Telefon tarifesi ve hükümetin imtiyazı satın alması konusundaki pürüzler giderilmişti.

Şirket, telefon tarifesini, İstanbul’u belli bölgelere ayırarak bölgeler arasındaki telefon kullanımını ayrı ayrı ücretlendirmek suretiyle oluşturmuştu. Yani bir bölgedeki abone aynı bölgedeki bir aboneyle farklı başka bölgedeki bir aboneyle farkı ücretten konuşacaktı. Meclis-i Vükela’nın arzusu ile tarife daha sade bir hale getirildi.38 Meclis-i Mebusan’da telefon imtiyazıyla ilgili görüşmeler yapılırken, 28 Mart 1911 tarihli meclis toplantısında, Üsküp Mebusu Necip Draga Bey tarife hususunu şöyle anlatır, “Ücret meselesi nasıl oluyor? Ücret, iki türlü oluyor: Birisi

maktu, birisi nisbi. Ahali muhayyerdir, isterse maktu ücrete tabi olur, isterse nisbi ücrete tabi olur. Abone olmak isteyen adam (yıllık abone olunuyor), 500 mükalemeye (görüşmeye) kadar abone olmak mecburiyetindedir. Her mükaleme üç dakika sürecektir. Bu suretle 500 mükaleme 500 kuruştur. Yalnız bir istisnası var, o da nedir? Kablo vasıtasıyla mükaleme isterse, fazla olarak 1 kuruş verecektir. Tarafeyn, birbirini arayıp buluncaya kadar geçen zaman, tabii mükalemeden madut sayılmaz. Konuşmak başladığı saniyeden itibaren başlıyor. Üç dakikada 40 para (1 kuruş)39

37 _{“Telefon İmtiyazı Tedkikatı”, Tanin, 16 Kanunuevvel 1909.}

38 _{Reşat Bey, Meclis-i Mebusan’da konuyla ilgili şu ilginç açıklamayı yapıyordu. “Ahalinin aklı}

ermez. Aklı ermediğinden, anlamadığından aldandım, zarar ettim, zanneder. O cihetle basit olmasını istiyorduk.” Bkz., MMZC, C:4, D:1, İS:3, 28 Şubat 1326-21 Mart 1327, s.406.

39

Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde, para değerleri yaklaşık şöyleydi: 1 Lira/Altın = 100 Kuruş, 1 Mecidiye/Gümüş = 20 Kuruş, 1 Kuruş = 40 Para, 1 Metelik = 10 Para. F.D.E. Systeme des mesures, poids et monnaies de I’empire ottoman et des principaux etats, İstanbul, 1910, ss.23- 29’a göre Mecidiye = 19 Kuruş ve 1 Kuruş = 38 Para idi. Ama kolaylık olması amacıyla bu paralar en

veriyor ...500 defa mükalemeden ziyade ne kadar mükaleme ederse, 40 paradan aşağı olmak üzere mütenakıs bir ücret vermeye mecbur oluyor. Ahali isterse böyle yapar, isterse maktuan (toptan) ücrete tabi olur. Her ne kadar isterse o kadar konuşmak için ücret maktuan 8 liradır. Bu parayı veren ne kadar isterse konuşur. Ahali için böyledir. Yalnız, bir şey vardır, mesela, İstanbul’dan Üsküdar’la konuşursa kablo masarifi verir. Bunun için de yalnız 40 para vermek mecburiyetindedir, çünkü kablo masrafı çoktur.”40

Satın alma konusunda şirket defterleri incelenerek fiyatın belirlenmesi usulü kabul edildi.41 Böylece imtiyazın geri alınacağı zaman hükümetin ne kadar para ödeyeceği bir kurala bağlanmış oluyordu. Hükümetin imtiyazı geri alması için belli bir süre geçmesi lazımdı. Bu süre şirket kurulduğundan itibaren ilk 10 seneyi içine alıyordu. Hükümet bu süre bitiminde imtiyazı istediği zaman satın alabilirdi. İmtiyaz süresi ise 30 yıldı. 10. seneden sonra hükümet şirketi almaya karar verirse, şirket ve hükümet adına 2’şer kişi kıymet tayin ederek şirketin hükümete satımı için gerekli işlemlere başlayabilecekti. Hükümet, geri alış bedelinin %10’u kadar fazla para verecekti ama bu oran zamanla azalacaktı.42 40. senenin sonunda şirket ücretsiz olarak hükümetin eline geçecekti.43

yakın sayıya yuvarlanmıştı. Adı geçen eserden aktaran Palmira Brummett, İkinci Meşrutiyet Basınında İmge ve Emperyalizm 1908-1911, (çev. Ayşen Anadol), İletişim Yayınları, İstanbul, 2003, s.76, dn.44. Osmanlı ekonomi politikalarını, para değerlerini, para piyasalarını ve Osmanlı

İmparatorluğu’nda parayla ilgili diğer konuları ‘Paranın Tarihi’ adlı eserde ayrıntılı olarak inceleyen Pamuk, 1916 yılında yürürlüğe giren Tevhid-i Meskukat Kanunu’yla sikkelerin belirli bir düzene kavuşturulduğunu ve her türlü ödeme için 1 Altın liranın 100 kuruşa eşit olduğu ilkesinin kabul edildiğini bildirmişti. Bkz., Şevket Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2000, s.241. Şirketle imzalanan 6 Mayıs 1911 tarihli mukavelenamenin 33. maddesinde de bu esas kabul edilmişti. “33. madde: İşbu mukavele ile merbutu

şartnamede fiyatı ayrıca tasrih olunmayan kuruşlar Osmanlı altınını yüzde biri ve pareler kuruşun kırkta biri itibar olunacaktır.” “Dersaadet ve civarında tesis olunacak telefon şebekesi imtiyazı hakkındaki mukavelename” için bkz., Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umur-ı Belediye, İstanbul

Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, Cilt 5, İstanbul, 1995, s.2759.

40 _{A.g.c., s.396-397. Ayrıca, tarife ile ilgili Reşat Bey’in benzer tarzdaki açıklaması için bkz., MAZC,}

C:1, D:1, İS:2, 1 Teşrinisani 1325-1 Mayıs 1326, s.710.

41 _{“Telefon İmtiyazı Tedkikatı”, Tanin, 16 Kanunuevvel 1909; MMZC, C:4, D:1, İS:3, 28 Şubat}

1326-21 Mart 1327, s.405.

42 _{Satın alma, on seneden sonra olursa %10, on birinci seneden on beşinci seneye kadar olursa %8, on}

altıncı seneden yirminci seneye kadar olursa %6, yirmi birinci seneden yirmi beşinci seneye kadar olursa %4, yirmi altıncı seneden yirmi dokuzuncu seneye kadar olursa %2 faizle olacaktı. Dersaadet ve civarında tesis olunacak telefon şebekesi imtiyazı hakkında mukavelename, 26. madde. Bkz., Ergin, a.g.e., s.2756.

43

MMZC, C:4, D:1, İS:3, 28 Şubat 1326-21 Mart 1327, s.397-398. Necip Draga Bey, satın alma işlemini şöyle anlatıyordu: “…şimdi müddet-i imtiyaz ne kadardır ve devletin o imtiyaz neticesinde

terettüp edecek hakkı nedir? Bunu tetkik edelim Müddet-i imtiyaz 30 senedir. Devlet, 10 seneye kadar bunu iştira edemeyecektir. 10 seneden sonra her ne vakit islerse iştira etmek hakkını haizdir. 10

Şirketle imzalanacak sözleşmedeki şartlardan bazıları şöyleydi; şirket hasılatın gayri safiyesinden %15’ini her sene hükümete verecekti.44 İstanbul, Galata, Eyüp ve Kadıköy’de telefon hatları döşeyecek şirketin kuracağı ağa Ayastefanos, Adalar, Maltepe, Kartal, Pendik, Sarıyer ve Anadolu Kavağı da dahil olacaktı.45 Bir buçuk seneye kadar telefon tesisatı kurulacaktı. Şirketin memurlarına gelince, burada evvela bir telefon mektebi açılacak ve Avrupa’ya talebe gönderilecekti. Şirket işlemleri Türkçe yapılacaktı.46 Şartnameye göre, hükümetin kendisine mahsus telefon hattı olabilecekti. Ayrıca şirket tarafından kurulacak hatları hükümetin kullanması gerekirse hükümet bu hatları %50 indirimli olarak kullanabilecekti.47

Telefon imtiyazının, Mösyö Webbe’in temsil ettiği konsorsiyuma verileceği kesinleşmişti. Şirket, teminat akçesi olarak Osmanlı Bankası’na 10 bin lira yatırmıştı.48 Ancak 10 bin lira, sözleşme son haline getirilip taraflar tarafından imzalanıncaya kadar Osmanlı Bankası’nda kalacak ve bundan sonra Maliye Nezareti’nin hesabına geçirilecekti.49 Telefon imtiyazının esasları belirlenmiş ve teminat bankaya yatmıştı ancak kesin sözleşme için imtiyaz sahibi konumundaki şirket iki sene beklemek zorunda kalmıştı.

Kesin sözleşme imzalanıncaya kadar geçen süre içinde bu imtiyazın peşinde olan diğer bir talip de boş durmamış, imtiyazın kendisine verilmesi için uğraşmıştı.

seneden itibaren 30 uncu seneye kadar suret-i iştira birdir. 30 uncu seneden 40 inci seneye kadar suret-i iştira değişiyor. 40 inci senede artık iştira yoktur. O vakit meccanen intikal ediyor. Meccanen intikal eden bidayet-i tesiste vuku bulan tesisattır, sonradan tesisata inzimam eden (bağlanan) şeyler değildir.” A.g.c., s.397.

44

Tanin’de bu oran %10 olarak verilmişti. Bkz., “Telefon İmtiyazı Tedkikatı”, Tanin, 16 Kanunuevvel 1909. Ancak zabıt ceridelerine bakıldığı zaman bu oranın yanlış yazıldığı görülmektedir. MMZC, C:4, D:1, İS:3, 28 Şubat 1326-21 Mart 1327, s.398, 410; MAZC, C:2, D:1,

İS:3, 24 Şubat 1326-25 Nisan 1327, s.348. Dersaadet ve civarında tesis olunacak telefon şebekesi imtiyazı hakkında mukavelename, 20. madde. Bkz., Ergin, a.g.e., s.2753. Telefon Şirketi’nin dahili nizamnamesinin 36. maddesinde de hükümetin payının %15 olduğu belirtilir. Bkz., Önay, a.g.m., s.131-132.

45 _{Demir, a.g.t., s.211; Önay, a.g.m., s.127. “Dersaadet ve civarı telefon imtiyazı mukavelenamesine}

merbut “A” işaretli defter”de, telefon hatlarının kurulacağı yerler ayrıntılı bir şekilde ortaya

koyulmuştu. “Dersaadet ve civarı telefon imtiyazı mukavelenamesine merbut ‘A’ işaretli defter” için bkz, Ergin, a.g.e., ss.2764-2778.

46 _{“Telefon İmtiyazı Tedkikatı”, Tanin, 16 Kanunuevvel 1909. Dil konusunun çok önemli olduğunu}

Besarya Efendi şöyle belirtir, “…bu mukavelenamenin bir cihet-i maneviyesi vardır ki, onun

ehemmiyeti her türlü takdirin fevkindedir. Bir ecnebi şirketi olduğu halde memleketimizde ilk defa olarak bir şey taahhüt ediyor; o da şirketin resmi defterleri Türkçe lisan üzerinde tutulacaktır.”

MAZC, C:2, D:1, İS:3, 24 Şubat 1326-25 Nisan 1327, s.355

47

“Telefon Temdidi”, Tanin, 25 Kanunusani 1910.

48 _{“Telefon İmtiyazı Tedkikatı”, Tanin, 16 Kanunuevvel 1909.}

49 _{Dersaadet ve civarında tesis olunacak telefon şebekesi imtiyazı hakkında mukavelename 25. madde.}

Verilen tekliflerin değerlendirilmesinden sonra ikinci olan talip kendisinin daha iyi şart sunduğunu iddia ederek imtiyazın kendisine verilmesi gerektiğini bildiriyordu. Bu konuda hükümete bir şikayet dilekçesi yazmıştı. Gelen şikayet dilekçesi Arzuhal Encümeni (Dilekçe Komisyonu) tarafından Maliye Nazırı’na, oradan da Meclis-i Ayan’a gönderilmişti.50 19 Mayıs 1910 tarihinde yapılan görüşmede ele alınan dilekçe, Meclis-i Ayan üyelerinden Gabriyel Noradunkyan Efendi’nin, bu konuda bir şey söylenebilmesi için evrakın okunması gerekliliği üzerinde durması ile ileriki bir oturuma bırakılmıştı.51 Yaklaşık 10 ay sonra Paris’teki bir anonim şirket adına hareket eden Auguste Bruno, şikayetini yeniler tarzda bir dilekçe daha göndermişti. Bu dilekçe, 30 Mart 1911 tarihinde Meclis-i Ayan’da okunmuştu. Auguste Bruno, dilekçede 15 rakibe karşı daha iyi şartlar sunduklarını ve şirketin gelirinin %20’sini hükümete bırakacakları taahhüdünü yeniliyordu.52 Yapılan itiraz bir değişikliğe sebep olmamıştı. Mecliste yapılan görüşmelerde Maliye Müsteşarı ve Komisyon Başkanı Reşat Bey, ikinci talibin itirazını yersiz bulmuş ve birinci çıkan teklifin daha iyi şartlar sunduğunu belirterek kararın yerinde olduğunu savunmuştu.53

4.1.4. Telefon İmtiyazıyla İlgili Yasanın Kabulü ve Telefon İmtiyazının