Telefon İmtiyazına Dair Görüşmelerin Başlaması

Meşrutiyetin ilanından hemen sonra telefon konusunda oluşan hükümetin hakimiyetçi görüşü bir süre sonra yumuşamış ve telefonun tesisinde ve işletilmesinde imtiyaz usulünün kullanılmasına karar verilmişti. Bu kararın verilmesinde kuşkusuz, telefon imtiyazı almak amacıyla gelen tekliflerin etkisi olmuştu. Bu teklifleri yapanlardan biri tekliflerine yanıt alamayınca bu konuda Meclis-i Mebusan’a dilekçe göndermişti. Olay şu şekilde gelişmişti. Fransız sermayedarları tarafından teklif edilen telefon tesisi yapma girişimine Sadaretten karşılık gelmemişti. İstanbul ve civarında telefon tesisi hakkında bir şartname bile hazırlayan Fransız sermayedarları bu konuyu Meclis-i Mebusan’a taşımaya karar vermişlerdi. Şartnamenin Meclis-i Mebusanca incelenmesi ve ruhsatname verilmesi talebine dair dava vekili Forti imzasıyla verilen dilekçe Nafıa Encümenine gönderilmiş ve konu 3 Haziran 1909 tarihinde Meclis-i Mebusan’a gelmişti.22 Meclisin Sadaretten açıklama yapılması kararını vermesi üzerine meclise gelen Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa, tartışmalar kısmında daha ayrıntılı bir şekilde ele alacağımız görüşlerinin özeti olarak, telefon tesisinin imtiyaza verileceği sinyallerini vermişti. Hüseyin Hilmi Paşa, kısa bir süre içinde Telgraf Nezareti tarafından yapılan bir açıklama ile taleplerin kabul edileceğini bildirmişti.23 Bu konuda karşıt fikre sahip olanlar eleştirilerine devam etseler de telefon imtiyazı için işlemler başlamıştı. Telefonun imtiyazla ihalesi veya devlet namına tesisi için 9 Ağustos 1909 tarihinde ilan verilmesi kararlaştırıldı.24 Bu konuda pek çok talebin olması hükümetin bunların arasından şartları en iyi olanı seçmesini gerektirmişti. İstanbul’a döşenecek telefon hatları hakkında Maliye Nezaretince bir şartname hazırlanmıştı.25 Bu şartname 47 maddeden oluşuyordu.26 Telefon imtiyazı hakkında Maliye Nezareti’ne kapalı zarflar ile verilen tekliflerin

22 _{“Dersaadet ve civarında Fransız sermayedaranı tarafından tesisi teklif edilen telefon tesisi}

hakkında Sadaretten istizahta bulunulmasına dair Nafia Encümeni mazbatası” için bkz., MMZC,

C:4, D:1, İS:1, 16 Mayıs 1325-11 Haziran 1325, s.116.

23 _{A.g.c., s.491.}

24 _{BOA, MV, 130/58, 9.8.1909.} 25 _{Demir, a.g.t., s.211.}

26

Bu bilgi Herbert Lows Webbe’in Times’a gönderdiği mektupta yer almaktadır. Bkz., “İstanbul’da Telefon Tesisi”, Tasvir-i Efkar, 14 Kanunusani 1910. Ayrıca Maliye Müsteşarı Reşat Bey de 28 Mart 1911 tarihli Meclis-i Mebusan konuşmasında seçimin 47 madde üzerinden yapıldığını belirtir. Bkz., MMZC, C:4, D:1, İS:3, 28 Şubat 1326-21 Mart 1327, s.404.

değerlendirilmesi için bir komisyon kurulmuştu.27 Telefon imtiyazına talip olanların sayısı hakkında farklı rakamlar verilse de taliplerin 10’dan fazla olduğu açıktı.28 Teklifler, telefon hangi sistemle yapılacaksa onun bir numunesi, teknik bilgileri, resimleri ve fiyat listesi ile birlikte komisyona gönderilerek yapılmıştı.29 Gerekli şartları yerine getiren 6 talip, imtiyazı almak için verdikleri teklifleriyle birbirlerine karşı yarışmıştı.30

Telefon imtiyazına talip olanların verdiği teklifler, komisyon tarafından bazı kriterler üzerinden değerlendirilerek seçilecekti. Komisyon başkanlığını yapan ve daha sonra konunun her iki meclise taşınmasıyla, konu hakkında Meclis-i Mebusan’da ve Meclis-i Ayan’da açıklama yapan Maliye Müsteşarı Reşat Bey seçimin nasıl yapıldığını şöyle anlatır, “Evvelemirde maddelerin ehemmiyetini takdir

etmek lazımdır. Biz maddelerin kıymetini takdir ettik. Falan madde 100 ederse bu madde 80 eder, 50 eder, 10 eder, 20 eder diyerek kıymetini tayin ve takdir ettik. Ondan sonra büyük bir kağıt aldık. Bu kağıda, 7 tane geniş sütun çizdik. Bizim müzayede şeraitini aynen yazdık. Madde madde. 47 maddeyi yazdık. İkinci sütunu taliplerden birine hasrettik. O adamın teklifnamesini aldık, Her maddeye karşı ne teklif etmiş ise onu da onun karşısına yazdık. Üçüncü diğer bir talibe hasrettik. Bu suretle tabloyu doldurduk.

Bir maddeyi aldık baktık bu maddede en iyi hangisidir bunları tetkik ettik, …Bu maddede en iyisi hangisidir. Pekala o maddenin üss-i mizanını31 ona verdik. Bu ikincisi ona iki katını verdik. Bu üçüncüsüdür, ona üç katını verdik. Arz edebildim mi? Şimdi bazı şey oldu ki mesela o buyurdukları gibi Amerika'da yapmış, biz de iyi

27

“Telefon İmtiyazı”, Tanin, 1 Kanunuevvel 1909.

28 _{Tasvir-i Efkar’da 12 talipten 10 tanesinin tekliflerinin inceleneceği belirtilmiş. Bkz., “Telefon} İmtiyazı”, Tasvir-i Efkar, 10 Teşrinisani 1909. Tanin de ise 14 teklifin olduğundan bahsedilir. Bkz., “Telefon İmtiyazı”, Tanin, 1 Kanunuevvel 1909. İmtiyazın kendi gruplarına verilmesi gerektiği konusunda bir şikayet dilekçesi gönderen Auguste Bruno, dilekçede 15 rakibe karşı daha iyi şartlar sunduklarını iddia ediyordu. Bkz., MAZC, C:2, D:1, İS:3, 24 Şubat 1326-25 Nisan 1327, s.328. Demir de 16 teklif yapıldığını söylüyor. Bkz., Demir, a.g.t., s.211.

29 _{MMZC, C:4, D:1, İS:3, 28 Şubat 1326-21 Mart 1327, s.404.}

30 _{Tekliflerden ikisi aynı imza ile verilmişti. Başka bir talip, telefonun otomatik tarzda yapılması} şartına uymamıştı. Üçüncü talip, yapılacak ihaleye (münakaşaya) katılmayacağını bildirmişti. Bu üç talip ile numune vermeyerek şartnamenin üçüncü maddesine aykırı davranan beş talip de ihaleye girme hakkı kazanamamıştı. Teklif verenler arasından altısının önerileri dikkate alınmıştı. Bkz., “Telefon İmtiyazı”, Tanin, 1 Kanunuevvel 1909.

31 _{Üss-i mizan (bağıl değerlendirme): Bir notun diğer notlarla birlikte hesaplanarak}

değerlendirilmesidir. Burada bir maddeden iyi not alma sınırının belirleyicisinin en yüksek not ile sağlandığını belirtmektedir. Verilen en yüksek not, o maddenin üss-i mizanı olmaktadır.

fabrikayız. O fabrikanın kibarı, ehemmiyeti, meselesi gibi bazı mesele oldu ki beş tanesi de bir derecede. Hepsi iyi. Onların hepsini birinci dedik. Hepsi de aynı numarayı aldı. Hepsi birinci. Hani ya evvelden de vardı. Sefaretlerden birinci birinci katip, ikinci birinci katip onun gibi. O da birinci, o da birinci, 4 tane birinci. Sonra gelene 5 inci dedik. Orasına da dikkat ettik. Binaenaleyh bu surede tabii en az numara kim almış ise en iyisidir. Ama hangi maddeden en iyisidir? O değil. O yekunu üzerinden iyisidir.”32 Kısaca seçimde tek bir madde ve kriter üzerinden değerlendirme yapmadıklarını belirten Reşat Bey, kapsamlı bir değerlendirme sonucunda imtiyazı en iyi şartlar sunan talibe verdiklerini bildirmişti. 5 hafta süren değerlendirme33 sonucunda birinci çıkan teklifin sahibi, İngiliz, Amerikan, Fransız şirketlerinden oluşan bir konsorsiyumdu34 ve bu konsorsiyumun temsilcisi Herbert Lows Webbe ile görüşmeye karar verildi.35 Diğer talipler değerlendirme sırası ile şunlardı: Avrupa-i Şarki Telgraf Şirketi adına hareket eden Mösyö Fincher ikinci, Şura-yı Devlet Eski üyelerinden Cemal Bey üçüncü, Rastikolmasi Elena Telefon Efti Bolog Şirketi adına katılan Mösyö Pekelofesk vekili Mösyö Feruze dördüncü, Mösyö Kozma’nın Vekili Leon Mayris beşinci ve Merkezi Berlin’de bulunan Siemens Halseke Müessesesi adına teklif veren Mösyö Pol Loske de altıncı olmuştu. Sonuçta birinci çıkan talip ile kesin mukavele ve şartname hazırlanması için müzakerelere başlanmasına karar verildi.36

32 _{MMZC, C:4, D:1, İS:3, 28 Şubat 1326-21 Mart 1327, s.404-405.} 33

“İstanbul’da Telefon Tesisi”,Tasvir-i Efkar, 14 Kanunusani 1910.

34 _{BOA, MV, 134/43, 28.11.1909. Bu belgede adı geçen şirketler Tan tarafından da verilmişti. Tan,}

konsorsiyumun, Western Electric Company, The British Insulated Halsby Cables Limited Company ve Compangnie Française pour l'Exploitation des Procedes Thompson Huston adlı şirketler arasında kurulduğunu belirtir. National Talephone Company Limited şirketi de konsorsiyuma dahil olmuştu. Bkz., Turgut Tan, “Osmanlı İmparatorluğunda Yabancılara Verilmiş Kamu Hizmeti İmtiyazları”, AÜSBF Dergisi, C:22, S:2, Mart 1967, Sevinç Matbaası, Ankara, 1968, s.300. Tanin’de beş şirketten oluşan bir heyetten söz edilir. Bkz., “Telefon İmtiyazı”, Tanin, 1 Kanunuevvel 1909.

35

BOA, MV, 134/43, 28.11.1909.

36 _{İsimler Osmanlıca’dan okunduğu gibi çevrilmiştir yani orijinal hallerinden farklı olması}

muhtemeldir. Demir’in çevrisi burada baz alınmıştır. Bkz., Demir, a.g.t., s.211. Ayrıca isimlerin Osmanlıca yazılışları için bkz., “Telefon İmtiyazı”, Tanin, 1 Kanunuevvel 1909.