Chester Projesi Meclis-i Mebusan’da: Ön Sözleşme, Sonrasında Yapılan Değişiklikler ve Kesin Sözleşme

Necip Draga Bey, meclisteki bir konuşmasında Chester’ın başvurusunu şöyle anlatır: “Üç sene evvel Nafıa Encümeni Reisi idim. O vakit, müracaat eden Mösyö

Çester …ben milyonlarca Marklık birtakım tröstlerin vekiliyim, prezantanıyım. Memalik-i Osmaniye’de Meşrutiyet-i İdare’nin ilanı ile serveti tabiiyyenin inkişaf edeceğini anlıyoruz. Binaenaleyh ben, bu memlekete geldim, su sermayemi istimal edeceğim. Hem ben istifade edeceğim, hem memleketinizi imar edeceğim. Yalnız

şimendifer değil, maden, liman ve böyle imalatı cesimeden ne varsa, gösteriniz. Eğer ben sair amillerden, taliplerden daha ehven şerait dermeyan etmezsem, kabul etmeyin; işte Çester’in talebi bu surette idi.”38 Chester iddia ettiği gibi diğer rakiplerden daha iyi şartlar sunarak demiryolu imtiyazı önündeki en büyük aday olmuş ve imtiyazı almaya hak kazanmıştı. Rakiplerini geride bırakan Chester’ın sunduğu öneriler görüşülmeye başlandı. Chester ile yapılan ön sözleşme, 10 Mart 1910’da sadarete gönderildi.39

Ön sözleşmeye göre, yapılacak olan demiryolu hattı, Sivas ile Van arasında Ergani, Diyarbakır ve Bitlis’ten geçecek şekilde inşa edilecekti. Ayrıca ana hatta bağlı bir yan hat ile demiryolu Yumurtalık’a uzanacaktı. Başka bir yan hat ile de Musul-Kerkük üzerinden Süleymaniye’ye bağlanacaktı. Demiryolu geniş hat olacak ve demiryolunun yapımı için şirkete, hattın 20 kilometre sağındaki ve solundaki alanlarda maden arama ve işletme hakkı verilecekti. Böylece hiçbir ödeme yapılmadan sadece madenler üzerinde verilen bu hakla demiryolu yapılacaktı. Meclis-i Mebusan’da meydana gelen tartışmaların önemli bir kısmı bu nedenden

37 _{MMZC, C:6, D:1, İS:1, 18 Temmuz 1325-8 Ağustos 1325, s.593; Tunaya, a.g.e., s.438; Hüseyin}

Cahit, “Glaskow'un önerisi dar hat olduğu için kabul edilmedi.” demektedir. Hüseyin Cahit, “Çester

Projesi”, Tanin, 26 Teşrinisani 1911.

38 _{MMZC, C:2, D:1, İS:4, 9 Teşrinisani 1327-5 Kanunusani 1327, s.52.} 39 _{MMZC, C:7, D:1, İS:3, 8 Mayıs 1327-21 Mayıs 1327, s.7.}

kaynaklanıyordu. İmtiyaz süresi 99 yıl olarak belirlenmişti. Kabul edilen bölge dahilinde madenlerden 15 seneye kadar vergi alınmaması kararlaştırılmıştı. Ön hazırlık ve etütler için şirkete 16 aylık bir süre tanınmıştı. Bu sürenin sonunda şirket hattı yapmaktan vazgeçerse yapmış olduğu keşif ve araştırma belgelerini, teminat olarak yatırdığı 20.000 altını almak için hükümete teslim edecekti.40

Şirket teminatı bankaya yatırdı ve ön sözleşme, 10 Mart 1910 tarihinde Osmanlı yöneticileri ile şirket temsilcileri tarafından belirlendikten sonra Sadrazam İbrahim Hakkı Paşa’ya gönderildi. Ancak, Sadrazam İbrahim Hakkı Paşa anlaşmayı imzalamayarak, bunu geciktiriyordu. Meclis tarafından imzalanması gereken anlaşma bir yerde takılıp kalmıştı.41 Proje, sadarete gönderildikten kısa bir süre sonra Meclis-i Mebusan’da tartışma konusu oldu.42 Dersim Mebusu Lütfi Fikri Bey’in 7 madde halinde verdiği gensoru önergesini yanıtlamak için söz alan Nafıa Nazırı Hallacyan Efendi, Chester Projesi ile ilgili ayrıntılı bilgiyi sözleşme meclise geldiği zaman vereceğini bildirmişti.43 Görüşmenin ilerleyen kısımlarında konu mebuslar tarafından açılmış ve konu hakkında bir tartışma vuku bulmuştu.44

Hazırlanan sözleşmenin bazı maddeleri üzerinde, Şubat 1911’de değişiklikler yapıldı.45 Tezel, ön sözleşmede pek çoğu ayrıcalık isteklisinin yararına olan değişiklikler yapıldığını belirtmişti.46 Tunaya, Chester’ın maden tekelinin imtiyaza çevrilmesi üzerine böyle bir değişikliğe gittiğini yazıyordu.47 Yapılan değişikliğe göre, hattın genişliği 1.05 metreye indirilmişti ve hattın geniş olarak inşa edilmesi bazı şartlara bağlanmıştı. Van’a gidecek hat Sivas’tan değil Harput’tan başlayacaktı ve Van’a değil Van Gölü kenarında bir iskeleye ulaşacaktı.48 Hattın Akdeniz’e bağlantısı Yumurtalık ile olacak ve geniş hat olarak yapılırsa hükümet, demiryolunun

40 _{A.g.c., s.7.}

41 _{Can, a.g.e., s.136; İlkin, a.g.m., s.236.}

42 _{“Dersim Mebusu Lütfi Fikri Bey’in; yedi madde halinde ifade olunan hususat hakkında Nafıa}

Nazırından istihzah takriri” için bkz., MMZC, C:3, D:1, İS:2, 24 Şubat 1325-27 Mart 1326, ss.377-

444.

43 _{A.g.c., s.381.} 44 _{A.g.c., ss.432-434.}

45 _{Demiryolları Müdürü Ahmet Muhtar imzalı, 6 Nisan 1327 tarihli, değişiklikle ilgili görüş bildiren}

Layiha için Bkz., MMZC, C:7, D:1, İS:3, 8 Mayıs 1327-21 Mayıs 1327, s.1.

46 _{Tezel, a.g.m., s.291.} 47 _{Tunaya, a.g.e., 438.} 48

Mukavelenamenin 1. maddesi gereğince, hat Van’a kadar geniş hat olacakken, düzenlemeden sonra hattın başlangıcı Keban madeni ile Malatya arasında ve Fırat sahilinin bir noktası diye kabul edilmiş ve hattın sonu Van şehri değil Van Gölü sahili olması kabul olunmuş ve fazla olarak Van Gölü’nde sefer düzenleme hakkı şirkete verilmişti. Bkz, a.g.c., s.1.

her kilometresi için yılda 160.000 franklık işletme geliri güvencesi verecekti. En önemli değişikliklerden biri, şirketin, hattın her iki yanındaki 20’şer kilometrelik alandaki madenlerden başka bütün Sivas ve Elazığ (Mamuretülaziz) vilayetleri dahilindeki madenler üzerinde hak sahibi olmasıydı.49 Ayrıca bu alan dahilinde şirkete maden araması için tanınan 20 sene mühlet 2 seneye indiriliyordu ki, dönemin Demiryolları Müdürü Ahmet Muhtar’a göre bu, değişikliğin en önemli bölümüydü. Ahmet Muhtar, genel olarak bu değişikliklerle şirketin hem önemli imtiyazlar elde ettiğini hem de bazı zor yapılacak hatlardan kurtulduğunu belirtmişti.50

Değişiklik sonucu hattın Yumurtalık’a bağlanması ve demiryolu hattının yanındaki 20’şer kilometrelik alan dahilinde, 20 yıl boyunca şirketin sahip olacağı tekelin 2 yıla indirilmesi haricindeki değişikliklerin çoğu şirketin lehine görülmekteydi. DeNovo, Akdeniz’e bağlantı konusunun hükümet ile Chester Grubu arasında tartışma konusu olduğunu belirtir.51 Hükümet yan hattın Yumurtalık’a bağlanmasını isterken, Grup Süveydiye’ye52 uzanan bir güzergah üstünde ısrar ediyordu. Üsküp Mebusu Necip Draga’nın konuşmasından bu tartışmanın, değişikliğin Meclis-i Vükela’dan (Bakanlar Kurulu’ndan) çıkmadan önce yapılmış olduğunu anlıyoruz.53 Sadarete gönderilen sözleşme üzerinde yapılan değişikliklerin, şirket temsilcileriyle birlikte karşılıklı görüşler dikkate alınarak yapılmadığı açıktır. Yapılan değişiklikler Nafıa Nezareti Müsteşarı Hulusi Bey tarafından şirkete bildirilmişti. Buna karşılık OADC tarafından sadarete gönderilen 4 Mayıs 1911 tarihli yazıda bu değişikliğin kabul edilemeyeceği yazıyordu.54 Buna rağmen sözleşmenin son hali Meclis-i Mebusan’a sunuldu.

13 Mayıs 1911 tarihli ve Sadrazam İbrahim Hakkı Paşa imzalı sadaret tezkeresi Meclis-i Mebusa gönderildi55 ve sonra da Nafıa Encümenine havale

49

A.g.c., ss.1-4.

50 _{A.g.c., s.4.}

51 _{DeNovo, a.g.e., s.61’den aktaran, Can, a.g.e., s.137.}

52 _{Süveydiye, Antakya’ya 25 kilometre uzaklıkta ve Akdeniz kıyısında olan bir yerleşim merkezidir.}

1948 yılında ilçe olan bu yerleşim merkezinin adı, aynı yıl yakınındaki dağdan esinlenerek Samandağı olarak değiştirilmiştir.

53 _{Üsküp Mebusu Necip Draga’nın konuşması için bkz., MMZC, C:1, D:1, İS:4, 2 Teşrinievvel 1327-}

7 Teşrinisani 1327, s.522-523.

54

Bkz., “Amerikan Otoman Developman Kumpanyası Vekilleri Kolet ve Çester tarafından 21 Nisan sene 1327 tarihli Huzuru Sami Cenabı Sadaret Penahiye” ibareli yazı için bkz., MMZC, C:7, D:1,

İS:3, 8 Mayıs 1327-21 Mayıs 1327, s.9.

edildi.56 Encümen dar hat inşasına karşı çıktıktan ve projenin tamamının 12 yılda bitirilmesini belirttikten sonra proje meclise tekrar gönderildi.57 Kesin sözleşme, onay için 27 Mayıs 1911 tarihinde Meclis-i Mebusan’ın gündemine gelmişti.58

Kesin sözleşmeye göre hat; Van Gölü’nde seferler düzenleme imtiyazı karşılığında oraya kadar uzanacaktı ve dar hat (1.05) olarak inşa edilecekti. (m.1) İmtiyaz süresi 99 sene idi. (m.3) Şirket, civar ormanlardan kereste ihtiyacını karşılayabilecek, hat boyunca tuğla ve kiremit fabrikaları (m.11) ile elektrik enerjisini sağlamak için elektrik santralleri kurabilecekti. (m.19) İmtiyazın verildikten 30 sene sonra hükümet, imtiyazı geri alma hakkına sahipti. (m.22) Şirketin memur ve işçilerini Osmanlı tebaası oluşturacaktı. (m.24) Harput’tan Yumurtalık’a bağlanacak hattın (yan hat) kilometre başına inşası 160.000 franktan fazla olursa bu fazlalık Osmanlı Hükümeti tarafından ödenecekti. (m.34) Bu mukavelenamenin imzasını izleyen 25 yıl boyunca hattın Akdeniz’e bağlanması için ne hükümet ne de başka bir şirket demiryolu yapacaktı. (m.35) Hattın her iki yanında 20’şer kilometrelik alanda keşfedilmiş veya keşfedilmemiş bütün madenler şirkete bırakılacaktı. (m.41) Sivas ve Elazığ’daki bütün madenler (başka birine verilmiş olanlar hariç) şirkete bırakılacaktı. (m.42) Harput-Sivas arasında başka bir girişimci tarafından demiryolu inşa edilirse demiryolu yanında 20’şer kilometrelik maden arama ve işletme hakkı olacaktı. (m.52) İmtiyaz süresi sonunda madenler hükümete verilecekti. (m.49)59 Ana hat Harput’tan başlayarak Ergani, Bitlis ve Van’a kadar uzanıyordu. Ana hat, yan hatlardan biri ile Yumurtalık ve diğer yan hatla Musul- Kerkük ile Süleymaniye’ye bağlanabilecekti. Böylece Anadolu’nun doğusu Amerikan sermayesinin etkisi altına girerek imparatorluğun ekonomik sıkıntıları ve mali yetersizliği, Osmanlı topraklarında bir büyük gücün daha yerleşmesine sebebiyet verecekti.

56 _{11 Mayıs 1327 tarihli “Şarki Anadolu Demiryolları Hakkında Meclis-i Mebusan Nafıa}

Encümenince Tanzim Olunan Esbabı Mucibe ve Madde-i Kanuniye Layihaları” için bkz., a.g.c., ss.29-32.

57 _{A.g.c., s.32.} 58

Sözleşme iki ana belge halindedir. 53 maddeyi içeren ilk belgede, 37 madde demiryolu, 16 madde de maden imtiyazına ait hükümlerden meydana geliyordu. İkinci belge ise 42 maddelik şartnamedir. Sözleşme için bkz., “Şarki Anadolu Demiryollarına Dair Mukavelename Kati”, A.g.c., ss.11-29.