Tartışmaların Başlaması

II. Meşrutiyet döneminde Bağdat demiryolu imtiyazına ilişkin tartışmalar, 27 Şubat 1909 tarihli Meclis-i Mebusan oturumunda başlamıştı. İttihat ve Terakki üyelerinden Bağdat Mebusu İsmail Hakkı Bey79 tarafından Meclis-i Mebusan’a verilen bir gensoru önergesi ile konu meclise girmiş oldu. İsmail Hakkı Bey, Bağdat demiryolu meselesinin şimdiye kadar mecliste ele alınan en önemli konu olduğunu belirtmişti.80 Gensoru önergesini cevaplamak üzere Meclis-i Mebusan’a Nafıa Nazırı gelmişti.81

Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi’nde Meclis-i Mebusan’da Bağdat demiryolu hakkında izahat veren Nafıa Nazırı, Zihni Paşa olarak kaydedilmişti.82 Ancak o tarihte Zihni Paşa Nafıa Nazırı değildi. Meşrutiyet ilan edildikten sonra, 1 Ağustos 1908 tarihinde Said Paşa kabinesi toplu olarak istifa etmiş ve bu kabinede Nafıa

79 _{Bkz., 1. bölüm, 67. ve 123. dipnotlar.}

80 _{Bağdat Mebusu İsmail Hakkı Bey, “Zannediyorum ki, Bağdat Hattı, Şimdiye kadar burada}

müzakere edilen mevad (maddeler) arasında en ziyade haizi ehemmiyet bir meseledir. Ve bu sebeple bu bapta mücmelen (özetle) bazı malumat itası lazımdır.” demektedir. Bkz., MMZC, C:2, D:1, İS:1,

11 Teşrinisani 1324-26 Mart 1325, s.60

81 _{A.g.c., s.56.}

82 _{II. Abdülhamit zamanında birçok nazırlıklarda ve önemli devlet görevleri yapmış olan Zihni Paşa}

Mekteb-i Maarif-i Adliye’de okudu. Abdülhamit zamanında dürüst tanınan vezirlerden olduğu için rütbesi alınmamış ve Şura-yı Devlet Reisliği ile Meclis-i Ayan üyeliği yapmıştı. Bkz., İbrahim Alaattin Gövsa, Meşhur Adamlar: Hayatları-Eserleri, Cilt:4, (Yay. haz. Sedat Simavi), İstanbul, 1933-1936, s.1598; Aliyar Demirci, İkinci Meşrutiyet’te Ayan Meclisi 1908-1912, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2006, s.116, 495; Mehmet Zeki Pakalın, Sicil-i Osmani Zeyli, Son Devir Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi, Cilt: 19, (Yay. haz. Mehmet Metin Hülagü), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2009, ss.87-93.

Nazırlığı görevinde bulunan Zihni Paşa’nın da nazırlığı düşmüştü.83 Said Paşa yeni bir kabine daha kurdu fakat bu kabinenin yerini kısa süre içinde Kamil Paşa kabinesi aldı. 6/7 Ağustos 1908 tarihinde kurulan Kamil Paşa hükümetinde Nafıa Nazırlığı’na Gabriyel Noradunkyan Efendi84 getirildi85 ve Noradunkyan Efendi bir seneden fazla Nafıa Nazırlığı görevini sürdürdü.86 Meclis-i Mebusan’da meydana gelen Bağdat demiryolu imtiyazına ilişkin yapılan bir çalışmada da Nafıa Nazırı olarak Noradunkyan Efendi’nin ismi verilmektedir.87 Bu durumda Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri’nde verilen bilgi şaşırtıcıdır çünkü Zihni Paşa daha sonra da Meclis-i Mebusan’da yaptığı bir konuşmada yine Nafıa Nazırı olarak kaydedilmiştir.88 Acaba 18 Ocak 1909 tarihinde Hamidiye Hicaz Demiryolu İdare-i Maliyesi Nezareti unvanının Hicaz Demiryolu Nezareti olarak değiştirilmesinden89 sonra nezaretin

83_{Aykut Kansu, 1908 Devrimi, İletişim Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2002, s.161; Pakalın, a.g.a. Cilt:}

19, s.89.

84 _{Kapriel (Gabriyel) Noradunkyan: (1852-1936): Kadıköy Fransız Okulu’nu bitirdikten sonra}

Sorbonne Üniversitesi’nde hukuk ve siyasal bilgiler okudu. Abdülhamit zamanında çeşitli devlet görevlerinde bulunan Noradunkyan Efendi, II. Meşrutiyet’ten sonra Nafıa ve Ticaret Nazırlığı’na (Ağustos 1908-Ağustos 1909) sonra da Hariciye Nazırlığı’na (Temmuz 1912-Ocak 1913) getirildi. Ayrıca Noradunkyan Efendi meşrutiyetin yeniden ilanından sonra Meclis-i Ayan üyeliğine de seçilmişti. Bkz., Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt:2, YKY, İstanbul, 1999, s.371; Demirci, a.g.e., s.476; Mehmet Zeki Pakalın, Sicil-i Osmani Zeyli, Son Devir Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi, Cilt: 13, (Yay. haz. Cengiz Kartın), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2008, ss.100-104.

85 _{Kansu, a.g.e., ss.161-172; Türk Parlamento Tarihi, (Meşrutiyete Geçiş Süreci: I. ve II.}

Meşrutiyet), Cilt:1, (Yay. haz. Türk Parlamento Tarihi Araştırma Grubu-Prof. Dr. İhsan Güneş), TBMM Basımevi Müdürlüğü, Ankara, 1997, s.284; Ahmet Mehmetefendioğlu, İkinci Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Hükümetleri ve İttihat ve Terakki, Dokuz Eylül Üni. AİİTE, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 1996, s.7-8; Kazım Karabekir, İttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909, Emre Yayınları, 6. Baskı, İstanbul, 2005, s.385-386.

86

Gabriyel Noradunkyan Efendi, Hüseyin Hilmi Paşa, Ahmet Tevfik Paşa ve 2. Hüseyin Hilmi Paşa hükümetlerinde Nafıa Nazırlığı yapmıştı. Bkz., Mehmetefendioğu, a.g.t., s.7-63; Türk Parlamento Tarihi, Cilt:1, ss.284-292; “Nafıa Nazırı İstifa Etmiş”, İttihad, 3 Eylül 1909. Noradunkyan Efendi, 21/22 Temmuz 1912 tarihinde kurulan Gazi Ahmet Muhtar Paşa hükümetinde Hariciye Nazırlığı yapmıştı. Bkz., Mehmetefendioğu, a.g.t., ss.156-159; Türk Parlamento Tarihi, Cilt:1, s.306.

87 _{Meclis-i Mebusan’da Bağdat demiryolu imtiyazına ilişkin yapılan tartışmalarla ilgili en önemli ve}

tek çalışma Gündüz Ökçün’e aittir. Gerçekten de bu makale meclisteki görüşleri yansıtması açısından ayrıntılı bir çalışmadır. Ökçün, makalesini 1970’te yayımlaması dolayısıyla konuyu, Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri’nden değil de Takvim-i Vakayi’den takip etmiştir. Ökçün, Nafıa Nazırı olarak Noradunkyan Efendi’nin adını zikretmektedir. Gündüz Ökçün, “Osmanlı Meclis-i Mebusanında Bağdat Demiryolu İmtiyazı Üzerine Yapılan Tartışmalar”, AÜSBF Dergisi, Cilt: 25, No:2, Haziran 1970. Çalışmalarında konuya değinen ve Ökçün’den alıntı yapan diğer yazarlar da Nafıa Nazırı olarak Noradunkyan Efendi’yi göstermişlerdir. Bkz., Ortaylı, a.g.e., s.138; Soy, a.g.e., s.231.

88 _{13 Mart 1909 tarihli konuşma için bkz., MMZC, C:2, D:1, İS:1, 11 Kasım 1324-26 Kasım 1325,}

s.267. Zihni Paşa’yı bir daha Meclis-i Mebusan’da Nafıa Nazırı sıfatıyla görmedik. 5 Nisan 1909 tarihli görüşmeye Nafıa Nazırı sıfatıyla Noradunkyan Efendi katılmıştı. Bkz., a.g.c., s.633.

89 _{Gülsoy, a.g.e., s.209. Gülsoy doktora teziyle ilgili olarak yazdığı bir makalede bu tarihi 18 Ocak}

1909 olarak değil 18 Şubat 1909 olarak verir. Bkz., Ufuk Gülsoy, “Gerçekleşen Bir Rüya: Hicaz Demiryolu”, Osmanlı, Cilt:3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s.682.

başına Zihni Paşa’nın geçmesi bu karışıklığa sebep olabilir mi?90 Zihni Paşa’nın Meclis-i Mebusan’da Hicaz Demiryolu Nazırı sıfatıyla yaptığı konuşmanın kayıtlarının olması bu ihtimali azaltmaktadır.91 Belki de araştırmacıların gözünden kaçan küçük bir ayrıntı vardır. MMZC’de Nafıa Nazırı olarak Zihni Paşa’nın adı geçse de bu tarihlerde Zihni Paşa’nın Nafıa Nezareti ile bir ilgisi olduğunu teyit edemediğimiz için bu karışıklığın nedenini bilmekten uzağız. Bu yüzden dolayı Nafıa Nezareti adına konuşma yapan kişiyi, Nafıa Nazırı veya Nazır diyerek adlandıracağız.