Teşebbüs birliklerinin üyelerinin faaliyetleri hususunda taraf olduğu rekabeti kısıtlayıcı eylem ve işlemler esasen “teşebbüs birliği kararları” adı altında düzenlenen başka bir rekabet ihlalin konusudur. Ancak bu birliklerin kurulması sırasında teşebbüsler arasında gelişen ilişkiler ya da sonrasında bu birliklerin kendi aralarında sağladıkları bir takım uzlaşmalar; rekabet hukuku uygulamasında anlaşma olarak değerlendirilebilmektedir113. Bu nedenle; inceleme konumuz dahilinde rekabet hukukunun bir diğer süjesi olan teşebbüs birliklerine de değinmekgerekmektedir.
Teşebbüs birliği kavramı, RKHK’nın “Tanımlar” başlıklı 3. maddesinde
“teşebbüslerin belirli amaçlara ulaşmak için oluşturduğu tüzel kişiliği haiz ya da tüzel kişiliği olmayan her türlü birlik” şeklinde tanımlanmaktadır. Türk rekabet hukuku
ilişkin uygulamalar, teşebbüs niteliği taşımayan Başbakanlık ve Bakanlıklar tarafından yürütüldüğünden fiyat tespitinin, rekabet ihlali teşkil edip etmediğinin araştırılmasına gerek olmadığı belirtilmiştir. Bkz. 13.08.1998 tarih, 78/ 603-113 sayılı Rekabet Kurulu kararı; Güzel, s. 56.
112 Badur, Anlaşmalar, s. 51; Eğerci, s. 40.Rekabet Kurulu, ilgili mevzuat rekabeti kısıtlayıcı davranışa zorlar nitelikte olmamasına rağmen, Çay-Kur tarafından gerçekleştirilen rekabet ihlalleri hakkında soruşturma açmamıştır. Bu tarz uygulamaları nedeniyle Rekabet Kurulu’nun kamu teşebbüslerini cezalandırmada diğer teşebbüslere nazaran ihtiyatlı davrandığı düşünülmektedir. Bkz. 22.06.1999 tarih, 99-31/ 277-167 sayılı Çay-Kur kararı; Aslan, İ. Yılmaz, Rekabet Hukuku, s. 113.
113 Komisyon bankacılık sektörüne dair Eurocheque kararında, euroçek sistemi dahilinde Fransa’da bankacılık faaliyeti gösteren kurumların oluşturduğu “CB” grubu ile uluslar arası bir birlik olan Eurocheque Int. grupları arasında euroçeklerin kabul şartları hakkında yapılan Helsinki Anlaşması’nı yapılan bu anlaşmadan doğan yükümlülükleri gruba dahil olan teşebbüslerin de üstlenecek olması nedeniyle teşebbüs birlikleri arasında gerçekleşen bir anlaşma şeklinde değerlendirmiştir. COAPI kararında ise teşebbüs birliğinin asgari ücret tespitine ilişkin hükümler içeren yönetmeliği, bu yönetmelik üye teşebbüslerce hazırlandığı için anlaşma olarak kabul edilmiştir. Bkz. Eurocheque, 92/212/EEC, OJ L.095, 09.04.1992, s. 50; COAPI, 95/188/EC,Official Journal, L.122, 02.06.1995, s.
37; Güzel, s. 60. COAPI kararının bir diğer değerlendirmesi için bkz. §4/I/B/dn. 118. Rekabet Kurulu ise 31.08.2001 tarih, 01-42/ 424-107 sayılı Fenni Gözlükçü Dernekleri kararında, on üç derneğin bir araya gelip gözlük camı fiyatlarını tespit ederek liste halinde yayınlamalarını teşebbüs birlikleri arasında anlaşma kabul etmiştir. Bkz. Aslan, İ. Yılmaz, Rekabet Hukuku, s. 269.
mevzuatının aksine diğer birçok rekabet hukuku mevzuatında ise teşebbüs birliğinin tanımı ayrıca yapılmamış; bu kavramın kapsamı tamamen uygulama ile belirlenmiştir.
Bu duruma örnek teşkil eden mevzuatlardan birine sahip olan Alman rekabet hukukunda teşebbüs birliği (Unternehmensvereinigung) kavramı kapsamında, kuruluş şekilleri fark etmeksizin özel hukuk ya da kamu hukukuna tabi tüm birlikler ile teşebbüsler tarafından kurulan şirketler yer almaktadır114. Benzer şekilde, AB rekabet hukukunda da teşebbüs birliği kavramı tanımlanmamaktadır. Bu kavramın kapsamının oldukça geniş belirlendiği AB uygulamasında; tüzel kişiliği olmayan kişi toplulukları115, dernekler ve kooperatifler116, kamu görevi yürüten işletme birlikleri117 ile serbest meslek sahiplerinin kurduğu birlikler118, sendika ve federasyonlar Komisyon kararlarıyla birer teşebbüs birliği olarak sayılmaktadır. Teşebbüs birliklerine özgü bir ihlal türünün ayrıca düzenlenmediği Amerikan rekabet hukuku sisteminde ise teşebbüs birliklerine ayrı bir rekabet hukuku süjesi olarak yer verilmemektedir119.
Teşebbüs birliklerinin uygulamada arz ettiği çeşitlilik karşısında bu kavramın Türk rekabet hukukunda da uygulamayla somutlaştırılmaya muhtaç olduğu açıktır. Zira RKHK’da yer alan tanımdan hareketle sadece teşebbüs birliklerinin kamu hukuku veya özel hukuk nezdinde herhangi bir tüzel kişiliğe sahip olup olmalarının, kanunla ya da
114 Dernekler, kooperatifler, Alman Medeni Kanununa göre kurulmuş ortaklıklar ve ortakları teşebbüslerden meydana gelen tüm ticaret şirketleri birer teşebbüs birliğidir. Kamu hukukuna tabi tüm serbest meslek odaları da teşebbüs birliği kabul edilmektedir. Bkz. Özsunay, Anlaşmalar, s. 51.
115 Cecimo kararı, 69/90/CEE, OJ L. 69, 20.03.1969, s. 13; Akıncı, s. 179; Özsunay, Anlaşmalar, s. 52.
116 Tüzel kişiliği olan dernekler, kar amacı gütmeyen kuruluşlar ve derneklerin kurduğu dernekler de teşebbüs birliğidir. Kooperatifler için ise bkz. 19 süt kooperatifinin peynir yapımında gereken kaliteli mayayı üretebilmek için kurdukları bir kooperatifin teşebbüs birliği sayıldığı Coöperatieve Stremsel- en Kleurselfabriek kararı,80/234/EEC, OJ, L. 051, 25.02.1980, s. 19; Özsunay, Anlaşmalar, s. 52.
117 Pabst&Richarz/ BNIA kararında, tüm delegeleri ile başkanı Fransa Tarım Bakanı tarafından atanan ve Tarım Bakanlığı’nın idari denetimi altında bulunan BNIA (Bureau National Interprofessionnel de l'armagnac) teşebbüs birliği olarak kabul edilmiştir. Bkz. 76/684/EEC, OJ L. 231, 21.08.1976, s. 24.
Aynı yönde bkz. OECD bünyesinde oluşturulan International Energy Agency kararı, 83/671/EEC, OJ L. 376, 31.12.1983, s. 30; Aslan, İ. Yılmaz, Rekabet Hukuku, s. 97; Badur, Anlaşmalar, s. 60.
118 Komisyonserbest meslek mensupları tarafından oluşturulan mesleki birlikler vasıtasıyla rekabetin kısıtlanmasına dair verdiği COAPI kararında, İspanya’daki serbest sınaî mülkiyet vekillerinin oluşturduğu birliği, teşebbüs birliği olarak kabul etmiştir. Bkz. 95/188/EC, OJ L.122, 02.06.1995, s.
37; Aslan, İ. Yılmaz, Rekabet Hukuku, s. 98; Badur, Anlaşmalar, s. 51; Güzel, s. 50.
119 Rekabeti kısıtlayıcı nitelikteki bu teşebbüs birliği kararları, Sherman Yasası m. 1 kapsamında birer uyumlu eylem olarak değerlendirilmektedir. Bu nedenle; uygulamada uyumlu eylem iddiası ile verilen Amerikan mahkeme kararlarının birçoğunun teşebbüs birliği faaliyetlerinden kaynaklandığı da görülmektedir. Bkz. Akıncı, s. 177; Badur, Anlaşmalar, s. 73; Sanlı, Geçersizlik, s. 68, dn. 222.
iradi olarak kurulmalarının rekabet hukuku açısından herhangi bir önem taşımadığını söylemek mümkündür. Türk rekabet hukuku uygulamasına ışık tutması amacıyla Kurul kararları incelendiğinde kanunla kurulan kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları120, serbest meslek sahibi gerçek kişilerin üyelikleri ile oluşturdukları meslek birlikleri121, teşebbüslerin bir araya gelerek oluşturduğu anonim şirket sıfatını haiz birlikleri122, tüzel kişiliği olmayan birliktelikler123 ile federasyon ve sendikalar124 birer teşebbüs birliği örneği olduğu görülmektedir. Örneklerden de anlaşılacağı üzere kural olarak teşebbüs birliğinin rekabet hukukunda teşebbüs olarak kabul edilen kişilerden oluşması gerekmektedir. Bu noktada tüzel kişi teşebbüslerin üst düzey yöneticilerinin kurucusu veya üyesi olduğu sanayi ve ticaret alanında varlık gösteren derneklerin (TÜSİAD gibi) durumuna dikkat çekilmesinde yarar vardır. Hemen belirtilmelidir ki teşebbüsler tarafından kurulmamalarına rağmen sanayi ve ticaretin farklı alanlarından rakiplerin bir araya gelmesini sağlayan bu dernekler de amaçlarına uygun biçimde Kurul tarafından teşebbüs birliği olarak kabul edilmektedir125.
120 26.05.2011 tarih, 2011- 4 - 67 sayılı kararda Kurul, kamu kurumu niteliğindeki meslek üst kuruluşu TOBB’u bir teşebbüs birliği olarak kabul etmiştir. Aynı yönde 22.06.2006 tarih, 06-45/572-156 sayılı TÜRSAB kararı ve 18.09.2000 tarih, 00-35/393-220 sayılı TEB kararı. Bkz. Aslan, İ. Yılmaz, Rekabet Hukuku, s. 97, 104;Güven, Rekabet Hukuku, s. 145;Güzel, s. 63, 66; Özsunay, Anlaşmalar, s. 53; Topçuoğlu, Metin, “Rekabet Hukuku Uygulamasında Teşebbüs Birlikleri”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 50, S. 4, 2001, s. 129 - 171, s. 136, dn. 40.
121 19.02.1998 tarih, 53/384 - 44 sayılı Elektrik Mühendisleri Odası kararı; 15.06.2006 tarih, 06-44/ 566 -152 sayılı Seslendirme Sanatçıları Meslek Birliği kararı; 18.09.2000 tarih, 00-35/ 393-220 sayılı Türk Eczacılar Birliği kararı. Bkz. Aslan, İ. Yılmaz, Rekabet Hukuku, s. 98, 100, 105;Güzel, s. 66.
122 01.07.2005 tarih, 05-43/ 602-153 sayılı kararında Kurul, anonim şirket olarak kurulan Bankalar arası Kart Merkezi’ni, merkezi oluşturanlar bankacılık sektöründe faaliyet gösteren bağımsız teşebbüsler olduğundan teşebbüs birliği olarak nitelendirmiştir. Bkz. Aslan, İ. Yılmaz, Rekabet Hukuku, s. 109.
123 Motor yenileme firmalarının kararlarının, Ankara Motor Yenilemeciler Derneği’nin faaliyet tarihi öncesine dayandığı gerekçesiyle bu firmalar tarafından daha eski tarihli bir protokolle oluşturulan tüzel kişilikten yoksun fiili birliktelik halinin teşebbüs birliği olarak tanımlanması gerektiği yönünde bkz. 27.02.2001 tarih, 01-10/100-24 sayılı Kurul kararı; Aslan, İ. Yılmaz, Rekabet Hukuku, s. 107.
124 03.03.1999 tarih, 99-12/ 91-33 sayılı TŞOF kararı. Bkz. Özsunay, Anlaşmalar, s. 54;Güzel, s. 66.
18.09.2000 tarih, 00-35/ 392-219 sayılı PÜİS (Petrol Ürünleri İşverenler Sendikası) - TAGBİS (Türkiye Akaryakıt Bayileri Petrol ve Gaz Şirketleri İşveren Sendikası) kararda işveren sendikaları birer teşebbüs birliği olarak kabul edilmiştir. Bkz. Güven, Rekabet Hukuku, s. 141;Güzel, s. 65.
125 Rekabet Kurulu, 04.03.1999 tarih 99-13/ 99-40 sayılı BİAK kararında, üyeleri reklam ajanslarında yönetici konumunda çalışan gerçek kişilerden oluşan Reklamcılar Derneği’ni teşebbüs birliği olarak kabul etmiştir. Reklamcılar Derneği üyelerinin reklam ajansları yani teşebbüsler olmadığını ileri sürmüştür. Bu durumu hali hazırda tespit eden Kurul, üyeleri teşebbüs niteliği taşımayan gerçek kişilerden oluşan bu derneğin neden teşebbüs birliği olarak kabul edildiğine değinmemiştir. Aslan’a göre BİAK ile akdedilen Basın İzleme ve Araştırma Sözleşmesinden elde edilecek verilere bu yöneticilerin kişisel olarak ihtiyacı yoktur. Dolayısıyla bu kişilerin temsil ettiği reklam ajanslarının ilgili verilerden yararlanması halinde bu sözleşmeye taraf olunması anlam taşıyacaktır. Bu nedenle
Rakip teşebbüsleri çeşitli görünümler altında bir araya getirerek koydukları sınırlamalar veya aldıkları kararlarla rekabet açısından hâlihazırda potansiyel bir risk oluşturan teşebbüs birliklerinin, rekabet yasalarına tabi olabilmeleri için teşebbüsler gibi ayrıca ekonomik faaliyette bulunmaları şart değildir126. Bizim de katıldığımız öğretideki genel görüşe göre; teşebbüs birliklerinin tespiti açısından önemli olan husus; belirli mesleki amaçlara ulaşmak için sürekli veya en azından süreklilik arz etmesi maksadıyla teşebbüsler arasında fiili birlik halinin yaratılmasıdır127.