Sûre Ġsimlerinin Tasnifine Genel Bir BakıĢ

Kur‟ân‟ın ilk nâzil olan kelimesi, ilim ve marifetin anahtarı olan “oku” kelimesidir. Okuma ve araĢtırmayı teĢvik eden Kur‟ân-ı Kerîm‟in sûrelerinin isimlerini okuduğumuzda ve bu isimler hakkında düĢündüğümüzde onların bize bazı mesajlar verdiğini görür ve zaman zaman hayrete düĢeriz.

Konuya geçmeden önce Ģunu belirtmeliyiz ki sûre isimleri ilgili çalıĢma yapan ilim adamlarından bazısı sûrelerin isimlerini, isimlerinin sayısına göre tasnif ederken948

bir kısmı da yüz on dört sûreyi herhangi bir tasnife tâbi tutmadan mushaftaki sıralanıĢına göre tek tek ele almıĢtır.949

Bunun yanında bizden önce sûrelerin isimlerini genel karakteristiği bakımından tasnif eden ve konuyu bu Ģekilde değerlendiren bazı ilim adamları da olmuĢtur.

Seyf b. RâĢid el-Câbirî bazı sûrelerin isimlerini delaletleri bakımından tasnif etmiĢ ve konuyu Ģu Ģekilde iĢlemiĢtir. Yazar, sûrelerin isimlerini dört ana konuya ayırmaktadır. Birinci bölümde “Ġ„câz ve kudrete delalet eden sûrelerin isimleri” konusu ele alınmaktadır. Burada “Mûcize ifade eden sûrelerin isimleri” alt baĢlığında Bakara, Mâide, Ġsrâ ve Kamer sûreleri; “Keramet ifade eden sûrelerin isimleri” alt baĢlığında Kehf ve Meryem sûreleri; “Ġstidat ve intibah ifade eden sûrelerin isimleri” alt baĢlığında Duhân, Tekvîr ve Ġnfitâr sûreleri; “Kudret ifade eden sûrelerin isimleri” alt baĢlığında ise Ra„d, Nahl, Cin, Tîn, Alak ve Âdiyât sûreleri iĢlenmektedir. Ġkinci bölümde “Kıssalara delalet eden sûrelerin isimleri” konusu ele alınmaktadır. Burada “Büyük değiĢimlere iĢaret” alt baĢlığında Kasas, Sebe‟ ve Fîl sûreleri; “Peygamberler ve onlara uyanlar” alt baĢlığında Ġbrâhîm, Muhammed ve Nûh sûreleri; “Lafızlardaki anlam ve iĢaretler” alt baĢlığında ise Hicr, Ahkâf, Münâfikûn ve Kâfirûn sûreleri iĢlenmektedir. Üçüncü bölümde “Kalkınma ve kuvvete delalet eden sûrelerin isimleri” konusu ele alınmaktadır. Burada “Maddî ve manevî kuvvete delalet eden sûrelerin isimleri” alt baĢlığında Feth, Hadîd, Saf, Kalem ve Nasr sûreleri; “Zaman konusundaki kuvvet

948 Bk. Henâî, Esmâü’s-süveri’l-Kur’âniyye, s. 52-243; Berrâk, Cüz’ün fî esmâi süveri’l-Kur’âni’l-Kerîm, s. 22-127.

949 Bk. Devserî, Esmâü süveri’l-Kur’ân ve fedâilühâ, s. 97-644; Abdülkâdir, Me‘âlimü

155

delaletleri” alt baĢlığında ise Cuma, Fecr, Leyl ve Asr sûreleri iĢlenmektedir. Dördüncü bölümde ise “Hukuk, ahlâk ve siyasete delalet eden sûrelerin isimleri” konusu ele alınmaktadır. Burada “TeĢri„î mûcizeler ve delaletler” alt baĢlığında Enfâl, Talâk ve Tahrîm sûreleri; “Ahlâk konusundaki isimlerin delaletleri” alt baĢlığında Tevbe ve Mutaffifîn sûreleri; “Siyaset konusundaki isimlerin delaletleri” alt baĢlığında ise Ahzâb ve ġûrâ sûreleri iĢlenmektedir.950

Sûrelerin isimlerini konularına göre tasnif eden Âdem Bombâ ise sadece sûrelerin isimlerini tasnif etmekle yetinmiĢ, sûrenin isimlendirilme sebebi ve verdiği mesajlar üzerinde durmamıĢtır. O sûrelerin isimlerini “Ġtikat ve Ġbadet”, “Kevnî ve Tabii/Fiziksel Fenomenler” ve “Toplumsal ve Medeniyyet Fenomenleri” ana baĢlıklarıyla sınıflandırmaktadır.951

Yazar, “Ġtikat ve Ġbadet Sahası” ile ilgili olarak çeĢitli alt baĢlıklarla A„râf, Ġsrâ, Câsiye, HaĢr, Tegâbün, Hâkka, Meâric, Kıyâme, Nebe’, GâĢiye, Kadr, Kâria ve Kevser, Tevbe, Hac, Furkan, Secde, Cuma, Kadr, Ġhlâs, Nûr, Fâtır, Gâfir, Rahmân, A„lâ, Tâhâ, Yâsîn, Sâd ve Kâf sûrelerini ele alırken952

“Kevnî ve Tabii/Fiziksel Fenomenler Sahası” ile ilgili olarak ise Ra„d, Zuhruf, Duhân, Tûr, Necm, Kamer, Meâric, Mürselât, Bürûc, Târık, Fecr, ġems, Leyl, Duhâ, Felak, Duhân, Vâkıa, Hâkka, Tekvîr, Ġnfitâr, ĠnĢikâk, GâĢiye, Zilzâl ve Kâria, Bakara, En„âm, Ankebût, Nahl, Neml ve Fîl sûrelerini ele alır. “Toplumsal ve Medeniyyet Fenomenleri” ilgili ise bir takım alt baĢlıklarla Âl-i Ġmrân, Hicr, Benî Ġsrâîl, Rûm, Ahkâf, KureyĢ, Nisâ, Mü‟minûn, ġuarâ, Ahzâb, Zümer, Münâfikûn, Mutaffifîn, Kâfirûn, Nâs, Yûnus, Hûd, Ġbrâhîm, Meryem, Lokmân, Muhammed, Nûh, Enfâl, ġuarâ, Kasas, ġûrâ, Mücâdele, Mümtehıne, Saf, Talâk, Tahrîm, Abese, Tekâsür, Hümeze, Mâide, Hadîd, Hucurât, Kalem, Müzzemmil, Müddessir, Beled, Mâûn ve Tebbet sûrelerini iĢlemiĢtir.953

Ürdün‟de Zerkâ Üniversitesi hocalarından Mahmûd Âyıd er-ReĢdân sûrelerin isimlerini dört kısım olarak ele almıĢtır: 1. BeĢeri ve Toplumsal Olgular: Ona göre yirmi yediden fazla sûrenin ismi beĢerî ve toplumsal olgular, emareler barındırmaktadır. Tevbe, Hac, Ahzâb, ġûrâ, Mücâdele, Saf, Münâfikûn, Talâk, Hümeze, Tekâsür, Mutaffifîn v.dğr. örnek olarak gösterilebilir. 2. Kevnî Âyetler: Yirmi ikiden fazla sûrenin ismi, kevnî âyetlere iĢaret etmektedir. Ra„d, Duhân, Necm, Kamer, Tekvîr, Ġnfitâr, Bürûc, Zilzâl 950 Bk. Câbirî, Esmâü’s-süveri’l-Kur’âniyye, 63-553. 951 Bk. Bombâ, Esmâü’l-Kur’âni’l-Kerîm, s. 98-101. 952 Bombâ, a.g.e., s. 98. 953 Bombâ, a.g.e., s. 100-101.

156

v.dğr. misal olarak gösterilebilir. 3. Kavimler ve Ümmetler: On dörtten fazla sûrenin ismi ise bu konuları içermektedir. Yûnus, Hûd, Yûsuf, Ġbrâhîm, Meryem, Sebe‟, Rûm, KureyĢ v.dğr. buna örnek gösterilebilir. 4. Hayvan isimleri ve onlarla ilgili hususlar: Bakara, En„âm, Nahl, Neml, Ankebût, Fîl v.dğr., hayvan isimlerini ve hayvanlarla ilgili hususları gösteren sûrelerdir.954

Buradan hareketle Kur‟ân‟ın ekseninin ve konularının, fert ve topluluk olarak insanla, ondaki Allah‟ın varlığı ve birliğinin delilleriyle, tarih ve ondaki ders ve ibretlerle ilgili olduğunu söyleyebiliriz.955

Bu taksim, bazı ilim adamlarınca Kur‟ân‟ın ruhuna ve evrensel mesajına uygun güzel bir yaklaĢım olarak kabul edilmiĢtir.956

Ġranlı ilim adamı Ali ġeriati (ö. 1977), Kur’ân’a Bakış ismiyle Türkçeye tecüme edilen eserinde⁹⁵⁷ sûrelerin isimlerinden “medeniyet bakıĢı/nazariyesi” çıkarmaktadır. Fakat bunu detaylara girmeden geniĢ geniĢ açıklamalar yapmadan, genel olarak ve özet bir biçimde yapmaktadır.958

Ona göre sûrelerin isimlerinden, iĢlenen konuların bölünüp dağıtılmasından ve hangi konuların hangi sûrede çok hangi sûrede az bulunduğunun tesbitinden elde edilen Kur‟ânî bakıĢı kazanmamız için Kur‟ân-ı Kerîm‟i araĢtıralım. AraĢtırma sonucunda, Kur‟ân‟ın sırasıyla aĢağıdaki konulara önem verdiğini görürüz: “Ġtikadî, felsefî ve fikrî” konular 27 sûrede, “Tabii ilimlerle ilgili” konular 24 sûrede, “Ġnsan ve insanlıkla ilgili” konular 22 sûrede, “Siyaset ve yönetim ile ilgili” konular 21 sûrede, “Toplum ile ilgili” konular 19 sûrede, “Ahlâk ile ilgili” konular 13 sûrede, “Tarih ile ilgili” konular 9 sûrede, “Sembol, kinayeli anlatım ile ilgili” konular 4 sûrede, “Ġbadet ve hükümlerle ilgili” konular 4 sûrede, “Ekonomi ile ilgili” konular 2 sûrede iĢlenmektedir.959

ġüphesiz Ali ġeriati konuya güzel bir Ģekilde temas etmiĢtir; fakat o da önceki âlimlerimiz gibi sûrelerin isimlerinden çıkarılan Kur‟ânî bakıĢı yeterli Ģekilde

954 ReĢdân, Mahmûd Âyıd, “Havle‟n-nizâmi‟l-ma„rifî fi‟l-Kur‟âni‟l-Kerîm”, Mecelletü

İslâmiyyeti’l-Ma‘rife, sy. 10, yıl: 3 Sonbahar, Maryland 1997, s. 31; Çiçek, Delâletü esmâi süveri’l-Kur’âni’l-Kerîm, s. 172-173.

955

ReĢdân, a.g.m., s. 31.

956 Çiçek, a.g.e., s. 173.

957 ġeriatî, Ali, Kur’ân’a Bakış, (çev. Ali Seyyidoğlu), Fecir Yayınları, 3. bs., Ankara 1992.

958 Çiçek, a.g.e., s. 174-175.

959

157

ayrıntılarıyla anlatmamıĢ, konuyu özet olarak ele almıĢtır. Zira hangi sûrenin isminin hangi konuya iĢaret ettiğini açıklamamıĢtır.960

Türkiyeli ilim adamlarından M. Halil Çiçek de eserinde sûre isimlerini “Ġtikadiyât”, “Kevniyyât” ve “Ġctimaiyyât” olmak üzere üç ana baĢlık ve pek çok alt baĢlık altında tasnif etmiĢ ve konuyu sûre isimlerinin topluca ifade ettikleri mesaj açısından ele almıĢtır.961

Halil Çiçek‟in Arapça yazdığı konuyla ilgili eserinde üzerinde durduğu en önemli konu, sûrelere isimlerin amaçsız konulmadığı, isim vermenin pek çok hikmet ve faydasının olduğudur.962

Yazar ayrıca “sûrelerin isimleri açısından Kur‟ân medeniyeti bakıĢı” oluĢturulabileceğini düĢünmektedir ve kitabında bu konuya uzunca bir bölüm ayırmaktadır.963

Kur‟ân sûrelerinin isimleri derinlemesine incelendiğinde, bunların Ġslâm medeniyetinin iskeleti ve yapısına açıkça delalet ettiği görülecektir. Zira Will Durant‟a göre medeniyetin unsurları dörttür: Ekonomi ile ilgili hususlar, siyaset, yönetim düzeni, ahlâkî davranıĢlar ve güzel sanatlardır. Konuya bu açıdan baktığımızda, Kur‟ân sûrelerinin isimlerinin açık bir Ģekilde Kur‟ânî medeniyetin iskeletini yansıttığını görürüz. Çünkü sûre isimleri, maddî ve ruhî, ferdî ve sosyal hayatın hiçbir yönünü ihmal etmemiĢtir. Ayrıca sûre isimleri, küçük bir fihristtir; baĢka bir deyiĢle ünvanların genel, kapsamlı fotoğrafik bir Ģekli, insanlığa sunulan sonsuz evrensel Kur‟ân mesajlarının remizleri, iĢaretleridir.964

Bizim sûrelerin isimlerini tasnifimiz, bazı ortak noktalar olmakla birlikte diğer sınıflamalardan farklıdır. Biz burada sûre isimlerini genel karakteristiği bakımından tasnif edecek ve onları, 1. Ġtikadî Konulara ĠĢaret Eden, 2. Kâinat Varlıklarına ĠĢaret Eden, 3. Ġbadet Konularına ĠĢaret Eden, 4. Ahlâkî Konulara ĠĢaret Eden, 5. Muâmelâta ĠĢaret Eden, 6. Tarihî Konulara ĠĢaret Eden ve 7. Edebî Konulara ĠĢaret Eden Sûre Ġsimleri Ģeklinde yedi ana baĢlık altında ele alacağız. Sûre isimlerini bu ana baĢlıklar altında ele alırken sûreleri her bölüm altında Kur‟ân‟daki sıralamaya göre iĢlediğimizi de ifade etmek isteriz.

960

Çiçek, Delâletü esmâi süveri’l-Kur’âni’l-Kerîm, s. 176.

961 Çiçek, a.g.e., s. 188-320.

962 Çiçek, a.g.e., s. 170.

963 Çiçek, a.g.e., s. 177.

964

158

ġunu da belirtmeliyiz ki sûre isimleri, sûrelerde iĢlenen konulara göre değil, sûre isimlerinin anlamına göre tasnif edilmiĢtir. Buna göre sûre isimleri, konularına göre tasnif edilirken isimlerin kelime anlamları ile bu isimlerin sûre içerisinde geçtiği yerdeki anlam alanı göz önünde bulundurularak sınıflandırılmıĢtır. Örneğin Muhammed sûresini ele alacak olursak, sûrede Ġslâm‟a düĢmanlık eden kâfirlere karĢı savaĢ, esirler, ganimet vb. konular iĢlenmektedir. Biz ise bu sûreyi “Askerî konulara iĢaret eden sûre isimleri” baĢlığında değil, bu isim Peygamber Efendimiz‟in ismi olması ve sûrede geçtiği âyette de bu anlamda kullanıldığı için “Hz. Peygamber (s.a.s.)‟e iĢaret eden sûre isimleri” baĢlığı altında ele aldık. Çünkü biz daha önce belirttiğimiz gibi sûre isimlerini sûrede iĢlenen konulara göre değil, isimlerin anlamlarına göre sınıflandırdık. Ayrıca Bakara ve En„âm sûrelerinde pek çok konu iĢlenmesine rağmen bu kelimelerin sûrede geçtiği yerlerdeki anlam alanları “tevhid”e iĢaret ettiği için biz bu isimleri tevhide iĢaret eden sûre isimleri baĢlığı altında ele almayı tercih ettik.

Bu bölüm iĢlenirken tüm sûreler aĢağıda belirtilen metoda göre incelenecektir. Burada sûreler ele alınırken öncelikle sûreye giriĢ olarak sûrenin nerede indiği, kaç âyet olduğu, varsa sûrenin nüzûl sebebi gibi sûre ile ilgili sûreyi tanıtıcı temel bilgiler özet olarak verilmektedir. Sonra sûrenin ilk adı, ismin kaynağı, daha sonra ise sûrenin diğer isimleri baĢlığında sûrenin tevkîfî ve varsa ictihâdî isimleri ele alınmaktadır ve sûreye bu isimlerin veriliĢ sebebi belirtilmektedir. Bu arada anlamı kapalı olan sûre isimleri kısaca açıklanmaktadır. Son olarak da sûrenin ilk isminin isimlendirilme sebebi ve verdiği mesajlar üzerinde durulmaktadır.