Medinelilere hitab eden âyetler ise Medenî‟dir. BaĢka bir ifade ile “Ey iman edenler” hitabıyla baĢlayan âyetler Medenî, “Ey insanlar” hitabıyla baĢlayan âyetler ise Mekkîdir. Fakat bu hitapların sürekli biçimde Medine ve Mekke‟de inmedikleri tesbit edildiğine göre bu taksim de Ģumullü görülmemiĢtir.379
3. Hicret esas alınmıĢtır. Buna göre, Mekke‟de indirilmemiĢ olsa da hicretten önce nâzil
olan vahiyler Mekkî, hicretten sonrakiler de Medine‟de indirilmemiĢ olsa da Medenî sayılmıĢtır. MeĢhur ve kapsamlı olan görüĢ de budur.380
Burada nüzulün yerine itibar edilmemiĢtir. Mekke dönemi 12 yıl, 5 ay, 13 gündür.
1.2.7.2.2. Mekkî ve Medenî Sûreler Bağlamında Sûre Ġsimleri
Toplumlar, fikrî miraslarını ve kültür varlıklarını korumaya daima tam bir özen göstermiĢlerdir. Ġslâm toplumu da tüm insanlığın kendisiyle Ģeref bulduğu Risalet-i Muhammediyye‟nin mirasını koruma hususunda daima önde bulunmuĢtur. Buradan hareketle sahâbe, tâbiîn ve onlardan sonra gelen hidayet önderlerinin, âyet âyet Kur‟ân‟ın indiği yerlerin zaman ve mekânını belirleyerek tesbit ettiklerini görüyoruz.381
Kısa sûrelerin bir defada bir yerde nâzil olduğu düĢünülebilirse de uzun sûrelerin bir defada ve bir yerde nâzil olmuĢ olmaları mümkün olmadığından sûrelerin Mekkî ya da Medenî oluĢlarını tayin etmek kolay değildir. Bu bakımdan sûrelerin kaç tanesinin Mekkî, kaç tanesinin Medenî veya kaç tanesinin karıĢık olduğu üzerinde görüĢ birliği sağlanmıĢ değildir. ZerkeĢî‟nin tesbitine göre 85 sûre Mekke‟de, 29 sûre ise Medine‟de inmiĢtir.382
Suyûtî383 ve Mennâ el-Kattân‟a384 göre 82 sûre Mekkî, 20 sûre Medenî‟dir
377
Zürkânî, Menâhilü’l-irfân, s. 141.
378 Kattân, Mebâhis, s. 62.
379 ZerkeĢî, el-Burhân, I, 239; Suyûtî, el-İtkân, I, 26; Zürkânî, a.g.e., s. 141-142; Kattân, a.g.e., s. 62; Turgut, Tefsir Usûlü ve Kaynakları, s. 92.
380
ZerkeĢî, a.g.e., I, 239; Suyûtî, a.g.e., I, 26; Zürkânî, a.g.e., s. 142; Kattân, a.g.e., s. 61; Subhî es-Sâlih,
Mebâhis, s. 168; Turgut, a.g.e., s. 92. 381 Kattân, a.g.e., s. 51.
382 ZerkeĢî, a.g.e., I, 249-252.
383
62
ve 12 sûre ise ihtilâflıdır. Ancak yaygın telakkiye göre sûrelerin 86 tanesi Mekkî, 28‟i ise Medenî‟dir.385
Suyûtî‟nin nakline göre Ebü‟l-Hasen b. el-Hassâr da en-Nâsih ve’l-mensûh adlı eserinde bu görüĢü dillendirmiĢ ve bunu yazdığı bir beyitle ortaya koymuĢtur.386
Farklı görüĢlerinin yanı sıra387
son olarak Mısır kralı Fuat‟ın h. 1342‟de ilmî bir heyete tetkik ettirerek bastırdığı Kur‟ân‟da Mekkî sûre 86, Medenî sûre 28 olarak kabul edilmiĢtir.388
Bu arada Mekkî ve Medenî Ģeklinde bir ayırım yapılmıĢ olmasına rağmen, bazı sûrelerin tamamının Mekkî ve bazı sûrelerin de tamamının Medenî olmadığı bilinmektedir. Yani bazı Mekkî sûrelerin içinde Medenî döneme ait, bazı Medenî sûrelerin içinde de Mekkî döneme ait âyetler bulunabilmektedir.389
Kur‟ân-ı Kerîm‟i okuyan kimse, Mekkî âyetlerde, Medenî âyetlerde bulunmayan bir takım özellikler; Medenî âyetlerde de Mekkî âyetlerde bulunmayan bazı özellikler bulur.390 Âlimler, Mekkî ve Medenî sûreleri araĢtırıp, sûrelerin üslup özellikleri ve ele aldığı konularından yola çıkarak bazı kıyasî kurallar çıkarmıĢlardır.391
Sahâbe ve tâbiînden gelen haberler ve Kur‟ân araĢtırmalarıyla ortaya çıkan bilgilere göre Mekkî ve Medenî sûrelerin Ģöyle bir takım alâmet ve özellikleri vardır.
Mekkî sûrelerin alâmetlerini Ģöyle sıralayabiliriz: 1. Ġstisnasına rağmen çoğunlukla “Ey insanlar!” ibaresi bulunan her sûre Mekkîdir.392 2. Kur‟ân‟da “Kella” lafzının geçtiği sûreler Mekkîdir.393
Bu lafız on beĢ sûrede, otuz üç defa geçmektedir. 3. Bakara ve Âl-i Ġmrân‟ın dıĢında baĢında huruf-ı mukattaa bulunan her sûre Mekkîdir. Ra„d sûresi
384 Kattân, Mebâhis, s. 55.
385
Suyûtî, el-İtkân, I, 31; BirıĢık, “Sûre”, XXXVII, 538.
386 Suyûtî, a.g.e., I, 33-34.
387 Bk. Suyûtî, a.g.e., I, 27-33.
388 Turgut, Tefsir Usûlü ve Kaynakları, s. 92.
389
ZerkeĢî, el-Burhân, I, 257-260; Zürkânî, Menâhilü’l-irfân, s. 145; Subhî es-Sâlih, Mebâhis, s. 167; Ebû Süleyman, Sâbır Hasan Muhammed, Mevridü’z-Zam’ân fî Ulûmi’l-Kur’ân, ed-Dârü‟s-Selefiyye, Bombay 1404/1984, s. 19; Turgut, a.g.e., s. 92.
390 Kattân, a.g.e., s. 52.
391
Kattân, a.g.e., s. 63.
392 ZerkeĢî, a.g.e., I, 240; Suyûtî, a.g.e., I, 52-53; Zürkânî, a.g.e., s. 144; Kattân, a.g.e., s. 63; Subhî es-Sâlih, a.g.e., s. 182; Turgut, a.g.e., s. 93.
393 ZerkeĢî, a.g.e., I, 240; Suyûtî, a.g.e., I, 53; Zürkânî, a.g.e., s. 143; Kattân, a.g.e., s. 63; Subhî es-Sâlih,
63 ihtilâflıdır.394
4. Bakara sûresi hariç içinde Hz. Âdem ve Ġblis‟in kıssasını ihtiva eden her sûre Mekkîdir.395
5. Yine Bakara sûresi hariç içinde nebi ve resullerin, geçmiĢ milletlerin kıssasını ihtiva eden her sûre Mekkîdir.396
6. Ġçinde “Secde âyeti” bulunan her sûre Mekkîdir.397
Mekkî sûrelerin alâmetlerinin tesbit edilmesi hususundaki yukarıdaki belirleme, kaide ve kurallar bakımındandır. Ele aldığı konuların nitelikleri ve üslup özellikleri bakımından bunları aĢağıdaki Ģekilde özetlemek mümkündür:
1. Bu sûrelerde Hz. Allah‟ın birliği baĢta olmak üzere, itikat, risalet ve âhiretle ilgili iman esasları iĢlenmiĢ, cennet ve cehennem tasviri yapılmıĢtır. Ayrıca Ģirk ve putperestliğe karĢı kesin tavır alınmıĢtır.398
2. Ahlâk kuralları ele alınmıĢ ve genel ahkakî esaslar konulmuĢ, müminler ahlâkî yönden yetiĢtirilmiĢtir.399
Ġnsanlar üstün ahlâka ve iyilik üzere doğru yolu tutmaya davet edilmiĢtir.400
3. MüĢriklerle mücadele edilmektedir ve düĢüncelerinin basitliği ortaya konulmuĢtur.401
MüĢriklerin, adam öldürmek, kız çocuklarını diri diri gömmek, yetim malı yemek vb. kötü adetlerini anlatılmıĢtır.402 4. GeçmiĢ peygamber ve ümmetlerin tevhit mücadelesi anlatılarak müminlerin, müĢriklerin eziyetlerine sabretmeleri istenmiĢtir.403
5. Kısa ve vecizdirler, ezberlenmeleri kolaydır. Konular kısa âyet ve sûrelerle belirtilmiĢtir.404
Hareketli bir anlatım ve ses âhengine sahiptirler. Çokça yemin ifadesi kullanılarak mânayı pekiĢtiren özlü ibare ve kuvvetli lafızlar kullanılmaktadır.405
Bazı müslüman ve gayri müslim araĢtırmacılar, genellikle erken dönem Mekkî sûrelerin homojen bir yapıya sahip olduklarını kabul etmektedir. Yani bu sûreler, bir ya da birkaç bölümden oluĢmakta ve her bölüm de belirli konular (tema) etrafında dönmektedir. (Bu
394 ZerkeĢî, el-Burhân, I, 240; Suyûtî, el-İtkân, I, 53; Zürkânî, Menâhilü’l-irfân, s. 144; Kattân, Mebâhis, s. 63; Subhî es-Sâlih, Mebâhis, s. 182; Turgut, Tefsir Usûlü ve Kaynakları, s. 93.
395
ZerkeĢî, a.g.e., I, 240; Suyûtî, a.g.e., I, 53; Zürkânî, a.g.e., s. 144; Kattân, a.g.e., s. 63; Turgut, a.g.e., s. 93.
396 ZerkeĢî, a.g.e., I, 241-242; Suyûtî, a.g.e., I, 53; Zürkânî, a.g.e., s. 144; Kattân, a.g.e., s. 63; Turgut,
a.g.e., s. 93. 397
Suyûtî, a.g.e., I, 54; Zürkânî, a.g.e., s. 144; Kattân, a.g.e., s. 63; Turgut, a.g.e., s. 93.
398 Zürkânî, a.g.e., s. 147-148; Kattân, a.g.e., s. 63; Subhî es-Sâlih, a.g.e., s. 183; Turgut, a.g.e., s. 94.
399 Zürkânî, a.g.e., s. 148; Kattân, a.g.e., s. 63; Turgut, a.g.e., s. 94.
400 Subhî es-Sâlih, a.g.e., s. 183.
401
Subhî es-Sâlih, a.g.e., s. 183.
402 Zürkânî, a.g.e., s. 148; Kattân, a.g.e., s. 63; Turgut, a.g.e., s. 94.
403 Zürkânî, a.g.e., s. 148; Kattân, a.g.e., s. 64; Turgut, a.g.e., s. 94.
404 Zürkânî, a.g.e., s. 148; Turgut, a.g.e., s. 93.
405
64
formata uymayan bazı sûreler vardır.) Bu temaları Ģu Ģekilde özetlemek mümkündür: 1. Vahiy ve Ġlâhî Mesaj‟ın statüsü, 2. Âhiret (öldükten sonra dirilme), 3. Evrende Allah‟ın birliği ve kudretini gösteren iĢaretler, 4. GeçmiĢ peygamberlerin kıssaları, 5. Fikrî tartıĢma (inançsızlara karĢı), 6. Bazı peygamberlerle ilgili özel anlatımlar. Ayrıca bazı araĢtırmacılar Mekke döneminin orta ve son zamanlarında inen sûrelerde üçlü bir yapı gözlemlemektedir. Bu yapıda birbirlerini çağrıĢtıran bir giriĢ ve sonuç bölümü ve bu ikisi arasında bulunan uzunca bir anlatım bölümü yer almaktadır.406
Medenî sûrelerin alâmetleri ise Ģunlardır: 1. Ankebût sûresi hariç münafıklardan bahseden her sûre Medenî‟dir.407
2. ġer„î cezalar (hudûd) ve miras paylarını (ferâiz) ihtiva eden sûreler Medenî‟dir.408
3. Ehl-i kitab‟ı muhatap alan ve dinleri hususunda katı olmamalarını öğütleyen her sûre Medenî‟dir.409
4. Cihat ve hükümlerini ihtiva eden sûreler Medenî‟dir.410
Medenî sûrelerin ele aldığı konuların (mevdûî) nitelikleri ve üslup özellikleri bakımından ise onları aĢağıdaki Ģekilde özetlyebiliriz:
1. Bu sûreler, Ģer„î hukukun konulması ve uygulanmasına iliĢkin esasları içerir. Ġbadetler, muamelatlar ve cemiyet iliĢkilerinden geniĢçe bahseder.411
2. Yahudi ve Hıristiyanların durumlarını açıklar, onların batıl inançlarıyla münakaĢa eder ve onları Ġslâm‟a davet eder.412
3. Meseleler ve durumlar, uzunca âyet ve sûrelerle belirtilmiĢtir.413
4. Münafıkların ahlâk ve tutumları anlatılmıĢ ve din üzerindeki tehlikeleri açıklanmıĢtır.414
Ayrıca bazı araĢtırmacılar Mekke döneminin orta ve son zamanlarında inen sûrelerde üçlü bir yapı gözlemlemektedir. Bu yapıda birbirlerini çağrıĢtıran bir giriĢ ve sonuç bölümü ve bu ikisi arasında bulunan uzunca bir anlatım bölümü yer almaktadır. Medenî sûrelerde ise bu tür bir yapıyı çıkarmak çok daha zordur. Kıssalar, hukuk, dramatik
406 Albayrak, “Kur‟ân ve Anlatı(m) Bilim”, s. 95-96.
407 ZerkeĢî, el-Burhân, I, 240; Suyûtî, el-İtkân, I, 54; Zürkânî, Menâhilü’l-irfân, s. 144; Kattân, Mebâhis, s. 64; Subhî es-Sâlih, Mebâhis, s. 183; Turgut, Tefsir Usûlü ve Kaynakları, s. 93.
408 ZerkeĢî, a.g.e., I, 241-242; Suyûtî, a.g.e., I, 53; Zürkânî, a.g.e., s. 144; Kattân, a.g.e., s. 64; Subhî es-Sâlih, a.g.e., s. 183; Turgut, a.g.e., s. 93.
409 Kattân, a.g.e., s. 64; Subhî es-Sâlih, a.g.e., s. 183.
410
Zürkânî, a.g.e., s. 144; Subhî es-Sâlih, a.g.e., s. 183; Turgut, a.g.e., s. 93.
411 Zürkânî, a.g.e., s. 149; Kattân, a.g.e., s. 64; Subhî es-Sâlih, a.g.e., s. 183; Turgut, a.g.e., s. 94.
412 Zürkânî, a.g.e., s. 149; Kattân, a.g.e., s. 64; Turgut, a.g.e., s. 94.
413 Zürkânî, a.g.e., s. 149; Kattân, a.g.e., s. 64; Subhî es-Sâlih, a.g.e., s. 184; Turgut, a.g.e., s. 94.
414
65
sahneler, diyaloglar vb. konular bulunan değiĢik Kur‟ân anlatımları ilk bakıĢta metinsel bütünlük karĢısında bir engel gibi durmaktadır. Fakat bu, kesinlikle Medenî sûrelerin içsel (bütünlük) yapıya sahip olmadıkları ya da bağımsız bölümlerin aceleyle bir araya getirilmiĢ kompozisyonlar olduğu anlamına gelmemektedir.415
1.2.7.2.3. Mekkî ve Medenî Sûreleri Bilmenin Faydaları
Kur‟ân‟ın anlamlarının daha iyi anlaĢılmasında ve onlardan hüküm çıkarılmasında elbette indikleri ortamı bilmenin faydası büyüktür. Öneminden dolayı âlimler bu konu üzerine eğilmiĢ ve konuyla ilgili müstakil eserler kaleme almıĢlardır.416
Sûrelerin Mekkî veya Medenî oluĢlarını bilmenin en önemli faydaları olarak Ģunları zikredebiliriz:
1. Kur‟ân‟ın tefsirinde ondan faydalanmak. Her ne kadar sebebin hususî olmasına değil
de lafzın umumî olmasına itibar edilirse de nüzûl yerlerini bilmek, âyeti anlamaya ve onu doğru olarak tefsir etmeye yardım eder. Ġki âyette mâna çeliĢtiğinde müfessir bunun ıĢığında nâsih ile mensûhu ayırt edebilir. Çünkü sonra inen, önce ineni nesh eder.417