Mezhebî Ekollerde Sûre Ġsimleri

Ġslâm‟da tefsir hareketine hız veren âmillerden biri ve belki de en önemlisi, Ġslâm‟ın birinci asrından itibaren gerek dinî ve gerekse siyasî bir anlayıĢla zuhur etmeye baĢlayan fırkalar olmuĢtur. Her Ģeyden evvel müslüman olduklarını unutmayan bu fırkalar, yaptıkları iĢlerin doğruluğunu isbât için Kur‟ân‟a baĢvuruyorlardı. Gittikleri yolun doğruluğunu göstermek için âyetleri, kendi görüĢlerini teyit edecek Ģekilde te‟vil ediyorlardı. Mutezile, ġîa ve Hâricî fırkalar gibi ortaya çıkan ilk mezheplerin hepsinin Kur‟ân‟a sarıldığını ve ilk ihtilâfların hepsinin Kur‟ân‟a rücu ettiğini görmekteyiz.787

Biz de burada farklı mezheplere ait oluĢan tefsir külliyatından, sûrelerin isimlendiriliĢinde farklılık olup olmadığını tesbit etmek üzere her birine mensup müfessirlerin eserlerini inceleyeceğiz. Fakat burada elimizdeki Kur‟ân‟lardaki ittifak edilen sûre isimlerini değil ihtilâf edilenleri beyan edeceğiz.

786 Abdülkâdir, Me‘âlimü süveri’l-Kur’âni’l-Kerîm, I, 93.

787 Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, (Tahrîc: Ahmed ez-Zu„bî), Dârü‟l-Erkam, Beyrut ts., I, 238; Aydüz, Davut, Tefsir Çeşitleri ve Konulu Tefsir, IĢık Yayınları, Ġstanbul 2000, s. 63.

124

2.2.6.1.1. Mutezile Kaynaklarında Sûre Ġsimleri

Emevîler döneminde ortaya çıkan, fakat asıl etkisini Abbasîler döneminde gösteren Mutezile, Haricîler gibi fikirlerini harekete dönüĢtürmemiĢlerdir. Mutezile mensupları, müslümanlar arasında Ġslâm rasyonalistleri olarak tanınırlar. Yani akılcıdırlar. Onlara göre akıl her Ģeyin ölçüsüdür. Akılla, her Ģey bilinir. ġayet akılla nakil çakıĢırsa, nakil te‟vil edilir.788

Burada, bu mezhebe bağlı aĢağıdaki müfessirler ve tefsirlerini ele alacağız: Önce Kâdî Abdülcebbâr el-Hemedânî‟nin Tenzîhül-Kur’ân ani'l-matâ‘in adlı eserini ve Mahmûd b. Ömer ez-ZemahĢerî‟nin el-Keşşâf an hakâikı gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil fî vücûhi’t-te’vîl isimli tefsirini ele alacağız.

Bu iki tefsiri incelediğimizde Ģu an elimizde bulunan mushaflardaki sûre isimleri ile Mutezile âlimlerine ait bu eserlerdeki sûre isimleri arasında çok büyük farklılıklar göremedik. Mushaftaki sırasıyla ele alacak olursak, Fâtiha sûresi Kâdî Abdülcebbâr‟ın tefsirinde⁷⁸⁹ “el-Hamd Sûresi” olarak adlandırılırken ZemahĢerî‟nin tefsirinde⁷⁹⁰ ise “Fâtihatü‟l-itKâb” olarak adlandırmıĢtır. Fâtır sûresini ise ZemahĢerî791

“Melâike” olarak adlandırırken Kâdî Abdülcebbâr792

ise Fâtır sûresi diye isimlendirmiĢtir. Bunun yanında Kâdî Abdülcebbâr Mü‟min sûresini tefsirinde793

aynı adla isimlendirirken ZemahĢerî ise tefsirinde794

Gâfir olarak adlandırmıĢtır. Öte yandan Kalem sûresi, her iki tefsirde de “Nûn” adıyla kaydetmiĢlerdir.795

Nebe‟ sûresi ise Kâdî Abdülcebbâr‟ın tefsirinde⁷⁹⁶ “Yetesâelûn” olarak isimlendirirken ZemahĢerî‟nin tefsirinde⁷⁹⁷ “Amme Yetesâelûn” olarak kaydedilmiĢtir. ĠnĢirâh sûresi Kâdî Abdülcebbâr‟ın tefsirinde798

“Elem NeĢrah” olarak anılırken ZemahĢerî‟nin tefsirinde799

ise “ġerh Sûresi” Ģeklinde adlandırılmıĢtır. Tebbet sûresi de her iki tefsirde de “Mesed” adıyla kaydedilmiĢtir.800

788 Zehebî, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, I, 241-244; Aydüz, Tefsir Çeşitleri ve Konulu Tefsir, s. 63.

789

Kâdî Abdülcebbâr, Ebü‟l-Hasen Ahmed el-Hemedânî, Tenzîhü’l-Kur’ân ani'l-matâ‘in, Dârü‟n-nehdati‟l-hadîse, Beyrut ts., s. 9. 790 ZemahĢerî, el-Keşşâf, I, 99. 791 ZemahĢerî, a.g.e., V, 136. 792 Kâdî Abdülcebbâr, a.g.e., s. 343. 793 Kâdî Abdülcebbâr, a.g.e., s. 365. 794 ZemahĢerî, a.g.e., I, 365.

795 Kâdî Abdülcebbâr, a.g.e., s. 431; ZemahĢerî, a.g.e., VI, 179.

796

Kâdî Abdülcebbâr, a.g.e., s. 446.

797 ZemahĢerî, a.g.e., VI, 293.

798 Kâdî Abdülcebbâr, a.g.e., s. 468.

799 ZemahĢerî, a.g.e., VI, 396.

800

125

Saydıklarımızın dıĢındaki sûrelerin isimleri ise aynıdır. Görüldüğü üzere Mutezile ilim adamlarının yazdığı eserlerdeki sûre isimleri ile bugünkü mushaflardaki sûre isimleri arasındaki ortaklık çok fazla, farklılıklar ise oldukça cüz‟îdir. Hatta pek çok farklı tefsir ve mushaflarda farklı isimlerle kaydedilen Tevbe, Ġsrâ, Fâtır, Mü‟min, Fussiler ve Beyyine sûrelerinde bile farklılık yoktur. Bu iki eserdeki farklılıklar da zaten diğer bazı tefsir veya mushaflarda bulunan isimlerdir. Bilinen isimlerin dıĢında çok değiĢik bir isimlendirme söz konusu değildir.

2.2.6.1.2. ġîa Kaynaklarında Sûre Ġsimleri

Terim olarak “Ģîa” kelimesi, Hz. Peygamber (a.s.)‟in vefatından sonra Hz. Ali‟yi ve onu müteakiben Hz. Ali‟nin soyundan gelenleri hilâfete en lâyık olarak kabul eden veya Hz. Ali‟yi meĢru halife sayıp daha sonraki halifelerin de onun soyundan gelmesi gerektiğini savunan topluluklara verilmiĢ olan isimdir.⁸⁰¹ ġîa‟nın, Ġsmâîlîler (Bâtınîler), Ġmâmiyye (ĠsnâaĢeriyye) ve Zeydîler gibi pek çok kolu vardır.

Bâtınîlerin Kur‟ân‟ın te‟villerine dair tam, müstakil eserleri bulunmamaktadır.802

Bu bakımdan Ġmâmiyye ġîası‟ndan Ģu müfessir ve tefsirlerini inceleyeceğiz: Önce Ebû Cafer et-Tûsî‟nin (ö. 460/ 1067) et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân adlı tefsiri, sonra Ebû Ali el-Fazl et-Tabersî‟nin (ö. 548/1153) Mecma‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân adlı eseri ile Muhammed Hüseyin et-Tabâtabâî‟nin, (ö. 1402/1981) el-Mîzân fî tefsîri’l-Kur’ân isimli kitabını araĢtıracağız. ġîa‟nın Ehl-i Sünnet‟e en yakın ve aralarında en az ihtlilâf olan kolu Zeydiye‟ye803

ait olarak Muhammed eĢ-ġevkânî‟nin Fethu’l-Kadîr el-câmi‘ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ilmi’t-tefsîr adlı tefsirini ele alacağız.

Yukarıda belirttiğimiz tefsirleri incelediğimizde karĢımıza Ģöyle bir sonuç çıkmaktadır: Elimizde bulunan mushaflardaki sûre isimleri ile ġîa âlimlerine ait bu eserlerdeki sûre isimleri arasında çok büyük farklılık görülmemektedir. Mushaftaki sırasıyla ele alacak olursak, Fâtiha sûresi, Tabersî ve Tabâtabâî‟nin tefsirlerinde804

“el-Hamd Sûresi” adıyla adlandırmıĢtır. Tûsî ve ġevkânî‟nin tefsirlerinde805

ise “Fâtihatü‟l-Kitâb” olarak

801 Zehebî, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, II, 5; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, I, 353-354.

802 Cerrahoğlu, a.g.e., I, 360.

803 Zehebî, a.g.e., II, 7.

804

Tabersî, Ebû Ali el-Fazl b. el-Hasen, Mecma‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân, Müessesetü‟l-i„lâm li‟l-matbû„a, Beyrut 1415/1995, I, 47; Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin b. Muhammed, el-Mîzân fî

tefsîri’l-Kur’ân, Müessesetü‟l-matbûati‟l-Ġsmâiliyye, 2. bs., Kum 1394/1974, I, 15.

805 Tûsî, Ebû Ca„fer Muhammed b. el-Hasen b. Ali, et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân, (thk. Ahmed Habîb Kasîr el-Âmilî), Dâru ihyâi‟t-türâsi‟l-Arabî, Beyrut ts., I, 22; ġevkânî, Fethu’l-kadîr, I, 73.

126

isimlendirilmiĢtir. Tevbe sûresi ise Tabersî ve Tabâtabâî‟nin tefsirlerinde806

“Tevbe Sûresi” adıyla adlandırmıĢtır. Tûsî ve ġevkânî‟nin tefsirlerinde807

ise “Berâe” olarak isimlendirilmiĢtir. Ġsrâ sûresi ise diğer üç tefsirde Ġsrâ sûresi, Tabâtabâî‟nin tefsirlerinde ise “Benî Ġsrâil” olarak kaydedilmiĢtir.808

Mü‟min sûresi Tabersî ve ġevkânî‟nin tefsirlerinde Gâfir,809

Tûsî ve Tabâtabâî‟nin tefsirlerinde ise Mü‟min olarak aynı adla isimlendirilmiĢtir.810

Sûreyi Fussilet sûresi olarak adlandıran Tabersî⁸¹¹ dıĢındaki üç müfessir bu sûreyi “Hâ-Mîm Secde” olarak kaydetmiĢlerdir.812

Meâric sûresi üç tefsirde⁸¹³ aynı adla, ġevkânî‟nin tefsirinde ise “Seele Sâilün” olarak kaydedilmiĢtir.⁸¹⁴ Ġnsân sûresi de Tûsî ve Tabâtabâî‟nin tefsirlerinde “Dehr”,815

Tabersî ve ġevkânî‟nin tefsirlerinde Ġnsân sûresi olarak aynı adla816

isimlendirilmiĢtir. Nebe‟ sûresi de Tûsî ve Tabâtabâî‟nin tefsirlerinde “Amme”,817

Tabersî ve ġevkânî‟nin tefsirlerinde Nebe‟ sûresi olarak aynı adla818

isimlendirilmiĢtir. Tûsî ve Tabersî ĠnĢirâh sûresini aynı adla,⁸¹⁹ ġevkânî ve Tabâtabâî ise “Elem NeĢrah” olarak kaydetmiĢlerdir.⁸²⁰ Alak, Beyyine ve Zilzâl sûreleri de bu sûreleri “Ġkra‟” ve “Lem Yekün” sûresi olarak adlandıran ġevkânî821

dıĢındaki üç müfessir tarafından Alak ve Beyyine sûresi olarak anılmaktadır.822

Zilzâl ve Mâûn sûreleri de bu sûreleri “Zelzele” ve “Eraeyte” olarak isimlendiren ġevkânî823

dıĢındaki üç müfessir tarafından Zilzâl ve Mâûn sûresi olarak kaydedilmiĢtir.824

Tebbet sûresi de sûreyi “Mesed Sûresi” olarak kaydeden Tabersî dıĢındaki825

üç müfessir tarafından Tebbet sûresi adıyla isimlendirilmiĢtir.⁸²⁶

806

Tabersî, Mecma‘u’l-beyân, V, 7; Tabâtabâî, el-Mîzân, IX, 145.

807 Tûsî, et-Tibyân, V, 123; ġevkânî, Fethu’l-kadîr, II, 475.

808 Tûsî, a.g.e., VI, 443; Tabersî, a.g.e., VI, 213; ġevkânî, a.g.e., III, 285; Tabâtabâî, a.g.e., XIII, 5.

809 Tabersî, a.g.e., VIII, 424; ġevkânî, a.g.e., IV, 630.

810

Tûsî, a.g.e., IX, 52; Tabâtabâî, a.g.e., XVII, 301.

811 Tabersî, a.g.e., IX, 5.

812 Tûsî, a.g.e., IX, 103; ġevkânî, a.g.e., IV, 661; Tabâtabâî, a.g.e., XVII, 357.

813 Tûsî, a.g.e., X, 112; Tabersî, a.g.e., X, 116; ġevkânî, a.g.e., III, 285; Tabâtabâî, a.g.e., XX, 5.

814

ġevkânî, a.g.e., III, 285.

815 Tûsî, a.g.e., X, 204; Tabâtabâî, a.g.e., XX, 119.

816 Tabersî, a.g.e., X, 206; ġevkânî, a.g.e., V, 456.

817 Tûsî, a.g.e., X, 237; Tabâtabâî, a.g.e., XX, 158.

818

Tabersî, a.g.e., X, 237; ġevkânî, a.g.e., V, 480.

819 Tûsî, a.g.e., X, 371; Tabersî, a.g.e., X, 387.

820 ġevkânî, a.g.e., V, 617; Tabâtabâî, a.g.e., XX, 313.

821 ġevkânî, a.g.e., V, 622, 636.

822

Tûsî, a.g.e., X, 375, 387; Tabersî, a.g.e., X, 392, 411; Tabâtabâî, a.g.e., XX, 322, 335.

823 ġevkânî, a.g.e., V, 642, 673.

824 Tûsî, a.g.e., X, 392, 414; Tabersî, a.g.e., X, 416, 454; Tabâtabâî, a.g.e., XX, 341, 367.

825 Tabersî, a.g.e., X, 474.

826

127

Görüldüğü üzere ġîa ilim adamlarının yazdığı eserlerdeki sûre isimleri ile bugünkü mushaflardaki sûre isimleri arasındaki ortaklık oldukça fazla, farklılıklar ise çok cüz‟îdir.

2.2.6.1.3. Haricî Kaynaklarda Sûre Ġsimleri

Haricî, kelime anlamı itibariyle hariçte olan, kendisini dıĢlayan demektir. Haricîler, bilindiği gibi Hz. Ali (r.a.) ile Muâviye (r.a.) arasında cereyan eden Sıffîn SavaĢı‟nda varılan anlaĢma üzerine, hakeme müracaat edilmesi kararının alınmasına karĢı çıkarak; “hüküm, ancak Allah‟ındır, baĢka hüküm yoktur”, diye Hz. Ali‟ye muhalefet ederek, ona karĢı çıkıĢ yapan ve ondan ayrılan kiĢilere verilen isimdir.827

Diğer bazı fırkalarda olduğu gibi Haricîler‟den bize çokça tefsir telîfleri gelmemiĢtir. Haricîler‟in Kur‟ân tefsirine önemli bir katkıları yoktur.828

Fakat biz burada örnek olması hasebiyle Muhammed b. Yûsuf b. Îsâ b. Sâlih el-Hafsî el-Adevî‟nin (ö. 1332/1914) Himyânü’z-zâd ilâ dâri’l-me‘âd adlı eserini ele alacağız.

Günümüze ulaĢan ender Haricî müfessirlerden olan EttafeyyiĢ‟in tefsirinde farklı olan sûre isimleri Ģöyle kullanılmaktadır: Bu tefsirde Tevbe sûresi “Berâe Sûresi”,829

Ġsrâ sûresi “Benî Ġsrâil”,830

Fâtır sûresi “Melâike”,⁸³¹ Mü‟min sûresi “Gâfir”,⁸³² Kamer sûresi “Ġkterabet”,833

Kalem sûresi “Nûn”,⁸³⁴ Nebe‟ sûresi “Amme”,⁸³⁵ ĠnĢirâh sûresi “Elem NeĢrah”836

ve Beyyine sûresi “Lem Yekün”⁸³⁷ olarak kaydedilmiĢtir. Görüleceği gibi farklı sûre isimleri, diğer pek çok tefsirde veya ulûmu‟l-Kur‟ân‟a dair yazılmıĢ eserlerde görülen isimlerdir.

Farklı disiplinlerdeki sûre isimlerini araĢtırmamızın amacı, tarihî seyir içinde farklı branĢlara ait Ġslâmî eserlerde kullanılan sûre isimlerinin herhangi bir farklılık ve değiĢikliğe uğrayıp uğramadığını, isimlendirmedeki birlikteliği tesbit etmekti. Buna göre Hz. Peygamber (a.s.)‟den bu yana sûre isimleri bir değiĢikliğe uğramamıĢ, bilakis

827 Zehebî, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, II, 211-212; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, I, 481-482.

828 Zehebî, a.g.e., II, 220; Aydüz, Tefsir Çeşitleri ve Konulu Tefsir, s. 71.

829 EttafeyyiĢ, Muhammed b. Yûsuf el-Adevî el-Ġbâzî, Himyânü’z-zâd ilâ dâri’l-me‘âd, Vizâretü‟t-türâsi‟l-kavmi ve‟s-sekâfe, Maskat 1401/1980-1411/1991, II/VII, 5.

830 EttafeyyiĢ, a.g.e., II/IX, 5.

831 EttafeyyiĢ, a.g.e., II/XII, 233.

832 EttafeyyiĢ, a.g.e., XIII, 127.

833

EttafeyyiĢ, a.g.e., XIV, 55.

834 EttafeyyiĢ, a.g.e., XIV, 339.

835 EttafeyyiĢ, a.g.e., XV, 142.

836 EttafeyyiĢ, a.g.e., XV, 336.

837

128

çok büyük bir oranda ortaklık gözlenmiĢtir. Sûre isimlerinin kullanımındaki farklılık çok sınırlı sayıda sûrede gerçekleĢmiĢtir. Farklı olarak tercih edilen isimler ise zaten bazı mushaflarda ve Kur‟ân‟a ait eserlerde veya diğer bazı tefsirlerde de yer yer kullanılmaktadır. Bu isimler bazen sûrenin ilk ismi olarak bazen de ikinci veya üçüncü ismi olarak yer almaktadır. Buna göre farklı disiplinlerde Kur‟ân‟daki sûrelere verilen isimler bakımından bir ihtilâfın olmadığını, yeni isim türetme çabalarının bulunmadığını ve hatta bir fikir birliğinin olduğunu rahatlıkla ifade edebiliriz.

Belgede Sure isimleri açısından Kur’an’ın anlaşılması (sayfa 134-139)