‹ran-Irak Savafl› s›ras›nda Türkiye tarafs›z kalm›fl, iki tarafa da silah satmay› reddet-mifl, ancak iki ülkeye de sivil yard›mlarda bulunmufltur. ABD taraf›ndan ilan edi-len ticaret ambargosunu uygulamam›fl ve iki ülkeyle de ticaret yapmaya devam et-mifltir. Savaflan iki taraf da ekonomik bak›mdan Türkiye’ye ba¤›ml› durumdayd›, çünkü Türkiye iki ülkenin de Bat›ya aç›lan kap›s› ve tar›m ürünlerinin kayna¤›yd›.
Savafl›n Türkiye üzerinde önemli etkileri olmufltur. Türkiye’nin iki komflusu aras›nda yaflanan bu y›pratma bir taraftan Türkiye üzerinde olumsuz etkisi olurken bir taraftan da olumlu etkileri olmufltur. Bir genelleme yapmak gerekirse savafl›n Türkiye’ye siyasal olarak olumsuz, iktisadi olarak ise olumlu bir etkisi olmufltur.
113
4. Ünite - ‹ran Devrimi ve Körfez Savafllar›
Ekonomik olarak ciddi bir darbo¤azdan geçen ve savafl y›llar›nda kapsaml› bir d›-fla aç›l›m program› bafllatan Türkiye, hem ‹ran hem de Irak’a ihracat›n› ciddi ma-nada artt›rm›flt›r. Daha önceleri komflular›yla ciddi bir ticareti olmayan Türkiye, 1980’li y›llar›n, yani savafl›n, ortalar›nda d›fl ticaretinin önemli bir yüzdesini bu ül-kelerle yapar hâle gelmifltir. Türkiye’nin bu ülkelere ihracat› 1981 y›l›nda 220 mil-yon Dolardan 1985 y›l›nda 2 milyar Dolara ç›km›fl ve toplam ihracat›n›n %25’ini oluflturmufltur. Türkiye 1974-1990 y›llar› aras›nda Irak’ta 2.5 milyar Dolarl›k inflaat projesi gerçeklefltirmifltir.
‹ki komflusunun savaflta olmas› Türkiye bak›m›ndan bir güvenlik sorunu olufl-turmufl; bunun neticesinde farkl› aktörler Türkiye’nin güvenli¤ine tehdit olufltur-maya bafllam›fllar. Bunlardan en önemlisi Türkiye içinde bir güvenlik sorunu olan PKK’nin bu iki ülke s›n›r›nda ortaya ç›kan bofllu¤u doldurarak oralardan Türki-ye’ye sald›rmas›d›r. Bir di¤eriyle u¤rafl›rken s›n›rlar›ndaki güvenli¤i önemseyeme-yen ‹ran ile Irak s›n›r›ndan s›k s›k sald›r›lar düzenlemifl; buna karfl› da Türkiye de s›n›r ötesi harekat düzenlemek zorunda kalm›flt›r.
‹K‹NC‹ KÖRFEZ SAVAfiI (1990-1992)
‹kinci Körfez Savafl›’nda, Irak lideri Saddam Hüseyin 2 A¤ustos 1990 tarihinde beklenmedik bir flekilde büyük petrol rezervlerine sahip olan küçük Körfez ülke-si Kuveyt’i iflgal etmifl ve Kuveyt’i ülkeülke-sinin 19. vilayeti ilan etmifltir. Böylece ta-rihte ilk kez BM üyesi bir devlet baflka bir devlet taraf›ndan tamamen iflgal ve il-hak edilmifltir. Irak ordusuna karfl› ülkesini savunamayan Kuveyt Emiri fieyh Ah-med el-Sabah ülkesini terk ederek Suudi Arabistan’a kaçm›flt›r. ‹flgal giriflimine küresel aktörlerin de tepki göstermesiyle t›rmanmaya bafllayan krizde BM karar-lar› do¤rultusunda ve ABD’nin öncülü¤ünde Kuveyt’in iflgalden kurtar›lmas› ama-c›yla Irak’a müdahale düzenlenmifltir. Bu kriz ve savafl s›ras›nda yüz binlerce Ku-veytli ve Irakl› yerinden edilmifl ve küresel bir ekonomik sorun ortaya ç›km›flt›r.
Savaflan birliklerin say›s› ve kullan›lan silahlar dikkate al›nd›¤›nda ‹kinci Körfez Savafl›, ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra dünyada meydana gelen en önemli savafl olarak nitelendirilmektedir.
Resim 4.8 Kuveyt’i ‹flgal Eden Irak Birlikleri Kaynak: (Ar›, 2008:
559).
Savafl›n Nedenleri
‹kisi de Birinci Dünya Savafl› sonras›nda sömürgeci devletler taraf›ndan kaderle-ri belirlenen iki ülke olan Irak ile Kuveyt aras›ndaki sorunlar›n takaderle-rihi oldukça es-kiye dayanmaktad›r. Nitekim Saddam Hüseyin’in Kuveyt’i iflgalinden önce de Irak’›n Kuveyt’i ilhak giriflimleri olmufltu. Irak’›n Kuveyt’i kendisine ba¤lama giri-flimlerinden ilki 1930’larda Kral Gazi taraf›ndan ikincisi ise Monarflinin devrilme-sinin ard›ndan General Kas›m taraf›ndan denenmifl; ancak bu giriflimler baflar›s›z-l›kla sonuçlanm›flt›. Irak, uzun zamand›r Kuveyt’in sömürge devletleri taraf›ndan kopar›lm›fl ülkesinin 19. vilayeti oldu¤unu iddia etmektedir. Bölgedeki di¤er s›-n›rlarda oldu¤u gibi bu iki ülke aras›ndaki s›n›rlar tam anlam›yla belirlenmifl de de¤ildir.
‹kinci Körfez Savafl›’n›n çok farkl› nedenleri bulunmaktad›r. Bunlardan birin-cisi, Irak’›n Kuveyt ile yaflad›¤› sorunlard›r. Öncelikle Irak uzun süredir Kuveyt üzerinde egemenlik iddias›nda bulunmaktad›r. ‹ran’la yapt›¤› uzun y›prat›c› savafl s›ras›nda ekonomisi zay›flayan Irak, savafl s›ras›nda kendisini destekleyen Ku-veyt’in verdi¤i borçlardan feragat etmesi talebinde bulunmufltur. Kuveyt Irak’›n hem borç silme hem de Arap ç›karlar›n›n savunulmas› karfl›l›¤›nda yap›lan mas-raflar› tazmin etme taleplerine olumsuz cevap vermifltir. Ayr›ca Kuveyt, Irak’›n Körfez’e aç›lmas›n›n ve rahat bir flekilde petrol ihracat› yapabilmesinde önemli bir yer tutmaktad›r.
‹kinci olarak, Irak’›n ‹ran’la girdi¤i bölgesel rekabet Kuveyt’in iflgal edilmesi is-te¤ini ve ihtiyac›n› artt›rm›flt›r. Saddam 8 y›l boyunca ‹ran’la yapt›¤› y›prat›c› savafl-tan oldukça yorgun ve herhangi bir kazanç elde edemeden ç›km›flt›r. Bir y›l sonra Humeyni’nin ölümüyle birlikte ‹ran’daki ‹slami rejim gücünü konsolide ederek re-jimi oturtunca Irak’›n do¤u s›n›rlar›nda de¤iflim yapma imkân› kalmam›flt›r. Öte yandan, devrimci ‹ran’a karfl› Arap dünyas›n›n hamili¤i üstlenme amac›nda olan Irak Kuveyt’i iflgal ederek bu amac›n› gerçeklefltirmek istemifltir. Arap-‹srail soru-nundaki t›kanma da Arap dünyas›na liderlik etme ihtiyac›n› ortaya ç›kard›¤›ndan
‹srail sorununun do¤urdu¤u konjonktür de Irak’›n iflgal karar›n› etkilemifltir.
Üçüncü neden, ‹ran’la yapt›¤› uzun y›prat›c› savafl s›ras›nda Irak’›n ekonomik durumu çok kötüleflmiflti. 1970’li y›llardan ekonomik olarak çok iyi durumda bu-lunan Irak’›n, ‹ran’la yapt›¤› savafl›n sonunda yaklafl›k 70 milyar dolar d›fl borcu bulunmaktayd›. Kuveyt’in petrol kuyular›n›, mali varl›klar›n› ve yat›r›mlar›n› ele ge-çirerek ekonomik krizden ç›kmak istemifltir.
Dördüncü neden, Kuveyt’in petrol politikas›n›n Irak’a zarar verdi¤i iddias›d›r.
Irak Yönetimine göre, Kuveyt Rumeyla petrol bölgesinden çok fazla ve haks›zca petrol ç›kard›¤›n› ileri sürmekteydi. Kuveyt’in üretim kotas›n› artt›rarak da petrol fiyatlar›n›n artmas›na engel oldu¤u düflünülmekteydi. Irak, taleplerini Arap
Birli-¤i platformuna da tafl›m›flt›r. Irak D›fliflleri Bakan› Tar›k Aziz’in 1990 Temmuz’un-da Kuveyt’e ve Arap Birli¤i Genel Sekreteri’ne verdi¤i rapora göre Körfez ülkele-rinin 1981-1990 y›llar› aras›nda yapm›fl oldu¤u afl›r› petrol üretimi petrolün varil fiyat›n›n düflmesine neden olmufl ve Irak bu dönemde 90 milyar dolarl›k bir zara-ra u¤zara-ram›flt›. Izara-rak’›n di¤er Azara-rap ülkelerini savunmak için ‹zara-ran’la savafla girdi¤ini belirten rapor, bu nedenle savafl esnas›nda Irak’a verilen borçlar›n silinmesini is-temekteydi (Tibi, 1998: 168). Ayr›ca spesifik olarak Kuveyt’in, Irak’a ait oldu¤u id-dia edilen tart›flmal› el Rumeyla bölgesinde petrol üretiminde bulunarak Irak’› 2.4 milyar dolarl›k zarara u¤ratt›¤› belirtilmekteydi. Bu nedenle Irak hem Kuveyt’le tart›flmal› s›n›r bölgesini yeniden düzenlemeyi istemekte hem de Kuveyt’in
“çal-115
4. Ünite - ‹ran Devrimi ve Körfez Savafllar›
m›fl” oldu¤u petrol nedeniyle kendisine tazminat ödemesini istemekteydi. Ayr›ca, OPEC’in 1990 yaz›nda petrol fiyatlar›n›n artt›r›lmamas› karar›n›n arkas›ndaki dev-letin Kuveyt oldu¤u iddias›, ‹ran’la savafl›n yüksek maliyeti karfl›s›nda sorun yafla-yan Irak’› k›zd›rm›flt›r.
Beflinci neden ise So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte Arap dünyas›nda or-taya ç›kan demokratikleflme beklentisi Saddam’› endiflelendirmifltir. Özellikle ABD’nin demokratikleflme sürecinde kendi aleyhine harekete geçe¤ini düflünerek Amerikan karfl›t› bir tav›r tak›nm›flt›r.
Irak’›n Kuveyt’i iflgal nedenleri nelerdir?
Sonuç olarak Irak bölgesel liderli¤i gerçeklefltirmek için yaflad›¤› stratejik ve ekonomik açmazlar› aflmak zorundayd›. Irak’›n bu açmazlar› aflmas› için de böl-gede yararlan›labilecek en uygun ülke Kuveyt’ti. S›n›r konusu, adalar›n kiralan-mak istenmesi gibi geri plan› da bulunan konularda Kuveyt’ten taleplerde bulu-nan Saddam yönetimi, Kuveyt’in bu talepleri kabul etmesi hâlinde, ülkesinin eko-nomik olarak k›sa sürede toparlanaca¤›n› ve stratejik olarak da avantajl› duruma geçece¤ini düflünmekteydi. Ancak Kuveyt’in Ba¤dat yönetiminin taleplerini kabul etmemesi, Irak’›n strateji de¤ifltirmesine ve Kuveyt’ iflgal etmesine neden olmufl-tur (Tibi, 1998: 178). 31 Temmuz 1990’da Cidde’de Suudi Arabistan ve M›s›r’›n ön-cülü¤ünde yap›lan müzakerede Kuveyt’in istenen tavizleri vermeyece¤inin anla-fl›lmas› üzerine de Saddam Hüseyin yönetimi Kuveyt’i iflgal etmifltir (Kostiner, 2009: 91-92).