Politikalar›
Kan›tlanm›fl dünya petrol rezervlerinin yaklafl›k %57’si ve do¤al gaz kaynaklar›n›n da %41’i Orta Do¤u’da bulunmaktad›r. Bu olgu Orta Do¤u’yu dünya siyasetinin merkez üssü hâline dönüfltürmektedir.
ABD günde yaklafl›k 19 milyar varil, Çin günde yaklafl›k 9.4 milyar varil, Japonya 4.5 milyar varil ve Hindistan’da 3.5 milyar varil petrol tüketmektedirler.
keleri aras›nda yer alan ABD’deki 2012 y›l› itibar›yla toplam petrol rezervi yaklafl›k 21 milyar varilken Bat› Avrupa’daki rezerv miktar› da yaklafl›k 13 milyar varildir (OPEC 2012:22).
Dünya’da kan›tlanm›fl do¤al gaz ve petrol rezervlerinin aç›s›ndan Orta Do¤u’nun önemi nedir?
Di¤er yandan dünyadaki petrol tüketimine bak›ld›¤›nda ise rezerv ülkelerinden farkl› olarak tüketimin rezerve daha az sahip olan geliflmifl ülkelerde yo¤unlaflt›¤›
görülmektedir. Dünyada 2012 y›l› itibar›yla günde 88 milyon varil petrol tüketil-mektedir. Orta Do¤u ülkeleri günde yaklafl›k 7.5 milyon varil bir tüketim gerçek-lefltirirken, ABD 19 milyon varil ve Bat› Avrupa ülkeleri de yaklafl›k 13.6 milyon va-rillik bir tüketime sahiptir. Di¤er yandan tüketimleri sürekli artan Asya Pasifik ül-keleri ise günde yaklafl›k 28 milyon varillik bir tüketim gerçeklefltirmektedirler.
Bunlar aras›nda Çin günde yaklafl›k 9.4 milyon varille bafl› çekerken, Çin’in ard›n-dan Japonya 4.5 milyon varil ve Hindistan’da 3.5 milyon varillik bir tüketim ger-çeklefltirmektedirler. Dolay›s›yla dünyada enerji rezervine sahip olmayan ülkelerin en büyük tüketimi gerçeklefltirdikleri görülmektedir(OPEC 2012:46). Bu ba¤lamda enerji yoksunu olan tüketici ülkelerin petrol tedarikinin önemli bir k›sm›n› Orta Do¤u ülkelerinden karfl›lad›¤›n› ifade etmek gerekir.
2012 y›l› itibar›yla günde 88 milyon varil petrol tüketilmektedir. Dünyan›n en önemli re-zerv ve üretimine sahip Orta Do¤u ülkeleri ise günde yaln›zca yaklafl›k 7.5 milyon varil tü-ketmektedirler. Di¤er yandan enerji yoksunu ABD 19 milyon varil, Bat› Avrupa ülkeleri 13.6 milyon varil ve tüketimleri sürekli artan Asya Pasifik ülkeleri ise günde yaklafl›k 28 milyon varil petrol tüketmektedirler.
Orta Do¤u ülkelerinin dünya petrol siyasetindeki yerini daha iyi anlayabilmek için farkl› verileri üzerinde de durmakta yarar vard›r. Orta Do¤u’daki petrol kay-naklar›n›n yo¤unlaflt›¤› bölgenin ‹ran Körfezi’dir. ‹ran ve Irak’› d›flar›da tutu¤umuz-da geriye kalan Suudi Arabistan, Kuveyt, Katar, Umman ve Birleflik Arap Emirlik-leri’nin yabanc›larla birlikte toplam nüfusu yaklafl›k 42 milyondur. Di¤er bir deyifl-le ‹ran ve Irak’› hesaplaman›n d›fl›nda tutmam›z hâlinde, dünya enerji kaynaklar›-n›n yaklafl›k %35’ininin 42 milyonluk bir kesimin elinde oldu¤u görülmektedir.
Di-¤er yandan bu ülkelerindeki yabanc› say›s›n› düfltü¤ünüzde ise 30-32 milyon aras›
bir nüfusun Dünya enerji kaynaklar›ndan en önemli ikisi aras›nda yer alan petrol rezervlerinin önemli bir k›sm›n› elinde tuttu¤u görülmektedir. ‹ran ve Irak’la birlik-te dünya petrol kaynaklar›n›n yaklafl›k yar›s›ndan fazlas› yaln›zca 130 milyonluk bir nüfusun yaflad›¤› bölgede bulundu¤u realitesi ortaya ç›kmaktad›r. Bunlar›n ya-n›nda önemli bir petrol rezervini elinde tutan Libya ve Cezayir’i de Arap dünyas›
içerisinde de¤erlendirecek olursak, ‹ran’dan bafllay›p Cezayir’e kadar uzanan böl-gede toplam ham petrol rezervi miktar› yaklafl›k 800 milyar varil civar›nda olur.
Libya’n›n nüfusu 5 milyon ve Cezayir’in nüfusu ise 37 milyondur. Bu iki ülkenin ham petrol rezervi ise s›ras›yla yaklafl›k 48 milyar varil ve 12 milyar varildir. Bu çer-çevede dünyan›n en stratejik enerji kayna¤› olan petrolün bölgesel ve ülkesel ola-rak dünyada adil bir da¤›l›m göstermedi¤i dikkat çekmektedir(OPEC 2012:18-BP, 2011). Dünyada kan›tlanm›fl petrol rezervlerinin Orta Do¤u’da yo¤unlaflmas› söz konusu ülkelere dünya siyasetinde önemli bir yer atfedilmesine de yol açmaktad›r.
Öte yandan gelecek y›llarda dünya enerji kaynaklar› içerisindeki pay›n› art›ran do¤al gaz kaynaklar›na da ayr›ca dikkat çekmek gerekir. Genellikle enerji deyince
S O R U
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹ran ve Irak d›fl›ndaki zengin petrol ve do¤al gaz rezervine sahip olan Körfez ülkelerinin nüfusu 30-32 milyon aras›
olmas›na karfl›n, petrol rezervlerinin yaklafl›k 35’ine ellerinde tutmaktad›rlar.
hep petrol dikkate al›nmaktad›r. Oysa petrolün yan›nda do¤al gaz kaynaklar›n›n dünya enerji tüketiminde önemli bir yere sahip oldu¤u ve ayn› terazinin gözleri gi-bi petrol kaynaklar› azald›kça, do¤an bofllu¤un do¤al gaz rezervleri ile doldurula-ca¤›n› varsaymak yanl›fl olmasa gerek. Zira son y›llarda ›s›nmada, elektrik üreti-minde ve sanayi mallar›n›n üretiüreti-minde önemli bir enerji kayna¤› hâline gelmeye bafllayan do¤al gaz›n da gelecek y›llarda bir çok alanda bafll›ca enerji kayna¤› ola-ca¤› aç›kt›r. Dünya do¤al gaz tüketimi h›zla art›fl göstermekte olup, do¤al gaz tü-ketiminin dünya enerji kaynaklar› tüketimi içerisindeki pay› da yükselmektedir.
(TCDYM, 2011).
BP verilerine göre 2012 bafl›nda dünyada kan›tlanm›fl do¤al gaz rezervi ise 209 trilyon m3düzeyinde bulunuyor. Orta Do¤u bölgesi, t›pk› petrolde oldu¤u gibi
do-¤al gaz rezervi bak›m›ndan da dünyan›n en zengin bölgesi konumunda yer al›yor.
Orta Do¤u ülkelerinde yaklafl›k 80 trilyon m3do¤al gaz rezervi bulunuyor. Bir bafl-ka deyiflle dünya do¤al gaz rezervinin yaklafl›k %40’› Orta Do¤u bölgesinde yer al›-yor. Orta Do¤u’nun ard›ndan en zengin rezervler, yaklafl›k 79 trilyon m3ile Rus-ya’n›n da içerisinde bulundu¤u Do¤u Avrupa ve eski Sovyet Cumhuriyetleri bölge-sinde bulunmaktad›r. Bununla birlikte ülkeler baz›nda, dünya rezervinin yaklafl›k
%22’sini elinde bulunduran Rusya, sahip oldu¤u 44.6 trilyon m3 ile en fazla do¤al gaz rezervine sahip ülkesidir. Öte yandan Rusya’n›n ard›ndan en fazla do¤al gaz re-zervine sahip ülkelerin önemli bir k›sm› Orta Do¤u bölgesinde bulunmaktad›r.
‹ran’da yaklafl›k 33.1 trilyon m3(dünya do¤al gaz rezervlerinin %16’s›), Katar’da 25 trilyon m3(%12), S. Arabistan’da 8.2 trilyon m3(%4), BAE’de 6.1 trilyon m3(%3) ve Irak’ta 3.6 trilyon m3 (%1.7) do¤al gaz rezervi bulunmaktad›r. Di¤er yandan Orta Asya ülkelerinden Kazakistan’da ispatlanm›fl do¤al gaz rezervlerinin 2 trilyon m3 ol-du¤u san›l›rken, Özbekistan’da 1.7 trilyon m3do¤al gaz rezervi bulunmaktad›r.
Do-¤al gaz rezervlerinin zenginli¤i ile dikkatleri üzerine çekmeyi baflaran Türkmenis-tan’›n do¤al gaz kaynaklar›n›n 24 trilyon m3oldu¤u ileri sürülmektedir (BP, 2011:20).
2012 verilerine göre dünyada kan›tlanm›fl do¤al gaz rezervi 209 trilyon m3düzeyinde bu-lunmaktad›r. Orta Do¤u bölgesi, t›pk› petrolde oldu¤u gibi do¤al gaz rezervi bak›m›ndan da dünyan›n en zengin bölgesi konumunda yer al›yor. Orta Do¤u ülkelerinde yaklafl›k 80 trilyon m3do¤al gaz rezervi bulunuyor. Bir baflka deyiflle dünya do¤al gaz rezervinin yak-lafl›k %41’i Orta Do¤u bölgesinde yer al›yor.
Ancak bugün için kan›tlanm›fl rezervler üzerinden hareket etmek yanl›fl olabilir.
Bilindi¤i gibi do¤al gaz piyasas› petrol piyasas› gibi geçmifli 100-150 y›l öncesine dayanmamaktad›r. Nispeten daha yeni geliflen bir piyasa ve oldukça hareketlidir.
Nitekim, Rusya, ‹ran ve Venezüella’n›n giriflimleriyle 2000’lerin bafl›nda do¤al gaz ihraç eden ülkeler birli¤inin kurulmas› yönünde birtak›m toplant›lar›n düzenlenme-si dikkat çekicidir. Do¤al gaz ihraç eden ülkeler, do¤al gaz konusunda da OPEC benzeri bir kartel oluflturarak üretim ve fiyatland›rmada ifl birli¤ini güçlendirmeyi hedeflemektedirler. Bu çerçevede 2001 y›l›nda ‹ran’da gerçeklefltirilen ilk toplant›-da Do¤al Gaz ‹hracatç›s› Ülkeler Forumu’nun (The Gas Exporting Countries Forum -GECF) oluflturulmas›na karar verilmifl ve bunu takip eden dönemde üretici ülkeler aras›nda bir dizi görüflmeler gerçeklefltirilmifltir. Do¤al Gaz ‹hracatç›s› Ülkeler Foru-mu’nun son toplant›s› Aral›k 2011’de Doha’da gerçeklefltirilmifltir. Sekretaryas›n›n Katar’da bulundu¤u GECF, do¤al gaz alan›ndaki ifl birli¤i ve ortak politikalar belir-leme konusunda önemli giriflimlerde bulunmaktad›r. GECF’e üye olan ülkelerin
ba-165
6. Ünite - Orta Do¤u’da Enerji Kaynaklar› ve Politikalar›
S O R U
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ do¤al gaz üreticisi ülkeler Do¤al Gaz ‹hracatç›s› Ülkeler Forumu’nun (The Gas Exporting Countries Forum -GECF) kurmufllard›r.
Sekretaryas›n›n Katar’da bulundu¤u GECF’nin son toplant›s› da Aral›k 2011’de Doha’da gerçeklefltirilmifltir.
GECF’e üye olan ülkelerin bafl›nda Rusya, ‹ran, Katar ve Venezuela gelmektedir.
Di¤er üyeler ise Cezayir, Bolivya, M›s›r, Ekvator Ginesi, Libya, Nijerya ve Trinidad-Tobago’d›r. Forum toplant›lar›na ayr›ca Norveç ve Kazakistan’da gözlemci olarak kat›lmaktad›rlar
fl›nda Rusya, ‹ran, Katar ve Venezuela gelmektedir. Di¤er üyeler ise Cezayir, Boliv-ya, M›s›r, Ekvator Ginesi, LibBoliv-ya, Nijerya ve Trinidad-Tobago’d›r. Forum toplant›lar›-na ayr›ca Norveç ve Kazakistan’da gözlemci olarak kat›lmaktad›rlar (GECF. 2012).
Forumun kurucular› aras›nda yer alan ülkelerin do¤al gaz rezervlerinde yaflanan ciddi art›fllarda bu piyasas›n hem kurumsal hem de rezervler itibar›yla oldukça ha-reketli oldu¤unu göstermektedir. Örne¤in, 2000 y›l›ndan önce Katar’›n toplam do¤al gaz rezervi 10 trilyon m3iken 2010 y›l›na gelindi¤inde bu miktar yaklafl›k 25 trilyon m3gibi oldukça önemli bir rakama ç›km›flt›r. Bu ba¤lamda Suudi Arabistan ve
di-¤er Körfez ülkelerinde de yeni araflt›rmalar›n yap›lmas›n›n ard›ndan önemli rezerv-lerin bulunabilece¤ine iflaret etmektedir. Bu durum Büyük Orta Do¤u’yu enerji re-kabetinin merkez üssü hâline getirmektedir. Son olarak tekrar belirtmek gerekirse dünya enerji kaynaklar›n›n petrolde yaklafl›k %57’si do¤al gaz da ise yaklafl›k %41’i Orta Do¤u co¤rafyas›nda yer ald›¤› görülmektedir. Bu olgu di¤er bir deyiflle Orta Do¤u’yu dünya siyasetinin merkez üssü hâline dönüfltürmektedir.
GECF’nin anlam› nedir? Hangi amaçlar için ve kimler taraf›ndan kurulmufllard›r?
DÜNYA ENERJ‹ ÜRET‹M‹ VE TÜKET‹M‹NDE ORTA DO⁄U ÜLKELER‹N‹N ROLÜ
Petrolün stratejik öneminin d›fl politika ve güvenlik politikalar›n› belirlemeye bafl-lad›¤› 1900’lar›n bafl›ndan itibaren Orta Do¤u dünya politikas›n›n önemli bir çekim alan›n› oluflturmaya devam etmektedir. Yukar›da belirtildi¤i gibi Orta Do¤u’daki kan›tlanm›fl ham petrol rezervi miktar› yaklafl›k 797 milyar varildir. Do¤al gaz re-zervleriyle birlikte düflünüldü¤ünde stratejik enerji rezervlerinin önemli bir k›sm›-n›n Orta Do¤u’da yer ald›¤›n› ileri sürebiliriz. BP ve OPEC istatisti¤ine göre dünya-da ithal edilen petrolün y›llara göre de¤iflmekle birlikte yaklafl›k %36-38’i Orta
Do-¤u’dan gerçeklefltirilmifltir. Günümüzde zengin rezervlere sahip Orta Do¤u ülkele-ri ayn› zamanda OPEC’in de üyesidirler. OPEC hem petrol rezervine sahip Orta Do¤u ülkeler hem tüketici ve üretici ülkeler hem de petrol piyasas›n›n istikrar›n›n sa¤lanmas›nda oldukça önemli bir aktör konumundad›r. OPEC, (Organization of Petroleum Exporting Countries, Petrol ‹hraç Eden Ülkeler Örgütü) 1960 Eylül’ün-de Irak’ta kurulmufltur. Kuruluflundaki temel amaç petrol fiyatlar›na istikrar kazan-d›rmak gelmekteydi. Ancak 1970’lerden sonra OPEC petrol fiyatlar›n›n yan› s›ra üretim ve üye ülkeler aras›nda petrol piyasas›n›n istikrar›n› sa¤lamak için efl gü-düm sa¤lama amac›na yönelmifltir. Kurucu üyeler aras›nda ‹ran, Irak, Kuveyt, Suu-di Arabistan ve Venezuela bulunmaktayd›. Ancak daha sonralar› OPEC’e Katar (1961), Endonezya (1962), Libya (1962), BAE (1967), Nijerya (1971), Ekvator (1973), Gabon (1975) ve Angola (2007) üye olmufltur. Gabon 1995’de OPEC üyeli¤inden ayr›lm›flt›r. Endonezya’n›n üyeli¤i de 2009 Oca¤›ndan itibaren ask›ya al›nm›flt›r.
OPEC dünyada kan›tlanm›fl petrol rezervlerinin yaklafl›k %81’ina sahip olmas›na karfl›n, en büyük rezervler Orta Do¤u ülkelerinde bulunmaktad›r. Dolay›s›yla salt rezerv de¤il ayn› zamanda tüketiciler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda petrol ithalat› aç›s›n-dan da Orta Do¤u oldukça yaflamsal bir öneme sahiptir. Söz konusu öneminden dolay› uluslararas› sistemdeki ülkeler Orta Do¤u ülkelerindeki siyasal ve toplum-sal geliflmelere kay›ts›z kalamamaktad›r.
Yenilenemeyen bir enerji kayna¤› olan petrol hâlen tüketilen dünya enerji naklar›n›n önemli bir k›sm›n› oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda dünyadaki enerji kay-naklar›n›n tüketimine bakmakta yarar var. 2000’lerin bafl›nda petrol tüketiminin toplam enerji kullan›m›ndaki pay› dünya genelinde % 42 civar›nda iken do¤al
S O R U
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
BP ve OPEC istatisti¤ine göre dünyada ithal edilen petrolün y›llara göre de¤iflmekle birlikte yaklafl›k
%36-38’i Orta Do¤u’dan gerçeklefltirilmifltir.
Dolay›s›yla salt rezerv de¤il ayn› zamanda petrol ithalat›
aç›s›ndan da Orta Do¤u oldukça yaflamsal bir öneme sahiptir. Söz konusu
gaz›n % 22, kömürün % 22, nükleer enerjinin % 6 ve yenilenebilir enerji kaynakla-r›n›n (su, günefl ve rüzgar gibi) oran› da %8 civar›ndayd›. Kömür ve benzeri ener-ji kaynaklar›n›n (odun vs.) nakil sorunu ve tüketilince çevreye daha fazla zararl›
gazlar salmas›, nükleer enerjinin ise hem kurulmas› ve iflletilmesinin maliyetli ol-mas› hem de do¤al ya da teknik bir sorun olufltu¤unda (Çernobil kazas› gibi) in-san ve do¤al yaflam alan› üzerinde
onar›lma-s› imkânonar›lma-s›z tahribatlara yol açmaonar›lma-s›, petrol ve do¤al gaz›n enerji kaynaklar› aras›ndaki tü-ketim oran›n› korumas›na yol açmaktad›r (Üflümezsoy ve fien, 2003:80-81). Ancak 2008 ilk sekiz ay›nda petrol fiyatlar›nda bafllayan düzenli art›fl›n 2012’nin yaz›nda da sürmesi (2012 A¤ustosunda varili yaklafl›k 125 dolar civar›na ç›km›flt›r) petrol tüketiminin global düzeyde düflmesine yol açm›flt›r. BP verileri-ne göre 2012 bafl›nda y›l›ndan petrolün top-lam enerji kullan›m›ndaki pay› yaklafl›k
%33.1’e kadar gerilemifltir. Petrol ve nükleer enerji kullan›m› düflerken do¤al gaz ve nis-peten ucuz olan kömür tüketimi Dünya ge-nelinde artm›flt›r. Bununla birlikte petrol
hâ-len dahi en önemli enerji kayna¤› olmaya devam etmektedir (BP, 2011:42).
OPEC ne zaman ve hangi amaçla kurulmufltur?
Özellikle sanayileflmifl ülkelerin petrol tüketiminin artmas›na karfl›n dünyada-ki rezerv miktar› ve bu rezervin ülkeler ve bölgeler aras›ndadünyada-ki da¤›l›m›nda ciddi derecede farkl›l›klar bulunmaktad›r. Orta Do¤u ülkelerinden Suudi Arabistan, BAE, ‹ran, Irak ve Kuveyt zengin petrol yataklar› ile dikkati çekerken, 1900’lar›n bafl›nda önemli bir petrol rezervi bulunan ABD’nin 2012 y›l› itibar›yla toplam re-zerv miktar› 22 milyar varile gerilemifltir. ABD’nin yan›nda tüm Bat› Avrupa ülke-lerinin rezervi yaklafl›k 35 milyar varili geçmemektedir. Oysa bu rakamlar Kuveyt gibi hem nüfus hem de toprak anlamda küçük olan bir ülkenin rezervleri ile kar-fl›laflt›r›ld›¤›nda dahi oldukça önemsiz kalmaktad›r. Dünyan›n en büyük petrol tüketicisi olan ABD’nin hemen yan› bafl›nda bulunan Venezuela, Kanada ile Meksika’daki rezervler Washington’a en az›ndan ulafl›labilir bir rezerv alan›n› su-narken, Bat› Avrupa ülkeleri ve Pasifik’in büyüyen ekonomileri için böyle bir kaynak bulunmamaktad›r.
Dünyan›n en büyük petrol tüketicisi olan ABD’nin hemen yan› bafl›nda bulunan Vene-zuela, Kanada ile Meksika’daki rezervler Washington’a en az›ndan ulafl›labilir bir rezerv alan›n› sunarken, Bat› Avrupa ülkeleri ve Pasifik’in büyüyen ekonomileri için böyle bir kaynak bulunmamaktad›r. Söz konusu bölgeler için en güvenilir kaynaklar Orta Do¤u’da yer almaktad›r.
fiüphesiz, petrolün kullan›m kolayl›¤›, güvenirli¤i ve yenilenebilir bir kaynak olmamas› enerji tüketiminde petrole olan ba¤›ml›l›¤›n sürmesine yol açmaktad›r.
Ancak bu faktörlerin tek bafl›na petrol kullan›m›na yeterli bir aç›klama zemini olufl-turmad›¤› dolay›s›yla bu faktörlere bir de fiyat faktörünün eklenmesi gerekti¤i
gö-167
6. Ünite - Orta Do¤u’da Enerji Kaynaklar› ve Politikalar›
fiekil 6.1
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
rülmektedir. Di¤er bir deyiflle petrol fiyatlar› çok yüksek bir seviyede olsayd›, in-sanlar nispeten petrolden daha uzun ve onun yerine ikame edilebilecek alternatif bir enerji kayna¤› aray›fllar›n› art›r›rlard›. Nitekim 2008’de kömür ve do¤al gaz tü-ketiminin artmas›nda yüksek petrol fiyatlar›n›n önemli bir rolü olmufltur. Tekrar petrol üretiminde yaflanan art›fllara dönecek olursak, 1993 y›l›nda yaklafl›k 66 mil-yon varil günlük global petrol ihtiyac›n› karfl›larken, bu rakam 2003’te 11 milmil-yon- milyon-luk bir art›flla yaklafl›k 77 milyon varile ve 2012’de de 88 milyon varile ulaflm›flt›.
Dolay›s›yla yaklafl›k 87-88 milyon varil dolay›nda seyreden günlük petrol tüketimi-nin bir on y›l sonra en iyimser tahminle 95-96 milyar varile ç›kaca¤› söylenebilir.
Bölgeler aras›nda petrol rezerv farkl›l›klar›ndan dolay›, artan üretimin Orta Do¤u bölgesinden karfl›lanaca¤› aç›kt›r. Yeni rezerv ülkeleri olarak ortaya ç›kan Bat› Af-rika ülkeleri ile Orta Asya ve Kafkasya bölgesindeki rezerv miktarlar› günümüzde istenilen oranlara ulaflm›fl de¤ildir. Do¤al olarak, artan petrol talebinin hangi ülke-ler için ne ifade etti¤inin daha iyi anlafl›labilmesi için ülkeülke-lerin tüketimini dikkate almak gerekir. Bu noktada yukar›da da vurguland›¤› üzere en büyük tüketimi geliflmifl ülkeler yapmaktad›r.
Bu çerçevede dünya petrol üretiminin yak-lafl›k %32-34’ünü karfl›layan Orta Do¤u ülke-lerinin dünya petrol tüketimindeki pay› ise yaklafl›k %9 civar›ndad›r. Hem kan›tlanm›fl re-zervler hem de üretim hacmiyle
karfl›laflt›r›ld›-¤›nda oldukça önemsiz bir tüketim yapmakta-d›rlar. Dolay›s›yla Orta Do¤ulu petrol üretici-lerinde bir üretim fazlal›¤› söz konusudur ve bunun uzunca y›llar bu flekilde sürece¤i aç›k-t›r (BP, 2011:8,11). Üretti¤i petrolün büyük bir k›sm›n› ihraç eden Orta Do¤u ülkelerinin en büyük al›c›lar› ise geliflmifl sanayi ülkeleri ol-makla birlikte, petrol yoksunu ülkelerin tümü-nü bu gruba dahil etmek de mümkün. Ancak as›l önemli olan büyük oranda petrol tüketimi gerçeklefltiren fakat buna karfl›n ye-tersiz rezerv sahibi geliflmifl ülkelerin ithalat›d›r. Tabi olarak petrol üretimi ve tüke-timi tüm dünyay› ilgilendiren bir olayd›r. Hiçbir ülke petrolün üretüke-timi konusunda duyars›z kalamaz. Ayn› duyarl›l›k petrolün tüketiminde de söz konusudur. ‹ktisadi anlamda arz/talep dengesi çerçevesinde olaya yaklafl›labilir. Bu nokta bizi gene fi-yat konusuna götürür. Bir de iflin güvenli petrol üretimi ve tüketimi boyutu var.
Di-¤er bir deyiflle petrol üretiminde yaflanan herhangi bir sorun k›sa bir süre içerisin-de, kolayl›kla uluslararas› bir soruna dönüflebilir. Örne¤in, dünya petrolünün yak-lafl›k %2’sini üreten Rus petrol flirketi Yukos ile Rus yetkililer aras›nda Temmuz 2004’te yaflanan baz› sorunlar, k›sa bir süre içerisinde uluslararas› bir krize dönüfl-müfltü. Krize neden olan geliflmeler, varil bafl›na petrol fiyatlar›n›, Amerika’da son 21 y›l›n en yüksek seviyesine ç›kard› (CNNTukr, 2005). Bu durum Körfez üretimi üzerinde gerçekleflecek uzun süreli bir güvenlik sorununun, birçok ülkenin eko-nomik, sosyal ve politik anlamda krize sürüklenece¤inin göstergesi say›labilir.
Dünyadaki petrol üretimi ve tüketimi aç›s›ndan Orta Do¤u ülkelerinin önemi nedir?
Dünya petrol üretiminin yaklafl›k %32-34’ünü karfl›layan Orta Do¤u ülkelerinin dünya petrol tüketimindeki pay› ise yaklafl›k %9 civar›ndad›r. En büyük al›c›lar› ise Çin, Japonya, Hindistan ve AB ülkeleridir.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
ENERJ‹ T‹CARET‹N‹N ULUSLARARASI ‹L‹fiK‹LERE ETK‹S‹
Enerji kaynaklar›n›n küresel ticarete etkisi ayn› zamanda Orta Do¤u’daki enerji ile politika aras›ndaki iliflkinin anlafl›lmas›na katk› sa¤lamaktad›r. 2008 tarihinde yal-n›zca petrol tüketicisi ülkeler taraf›ndan petrol al›m› karfl›l›¤› OPEC üyelerine net yaklafl›k 996 milyar dolar gelir transferi yap›lm›flt›r. OPEC istatistiklerine göre 2010 y›l›nda yaklafl›k 771 milyar dolar ve 2011 y›l›nda da 1 trilyon 78 milyon dolar gelir elde edilmifltir. 2004 y›l›nda ise tüketici ülkeler OPEC üyelerine 375 milyar dolar ödeme yapm›fllard›. 2005, 2006 ve 2007’de ise yükselen petrol fiyatlar›na ba¤l› ola-rak ülkeler aras›ndaki gelir transferinin miktar› da artm›flt›r. Bu çerçevede OPEC üyesi ülkelere aktar›lan gelir miktar› s›ras›yla 556, 663 ve 746 milyar dolar olmufl-tur. Petrol fiyatlar› flayet 100-120 dolar band›nda seyretmeye devam ederse OPEC üyelerinin kazanc›n›n 2012 y›l›nda da 1 trilyon dolar›n üzerinde olaca¤› aç›kt›r.
Di-¤er yandan Orta Do¤u ülkelerinin gelirlerine bakacak olursak Suudi Arabistan’›n 2011 tarihinde 318 milyar dolar petrol geliri elde etti¤i görülmektedir. Suudi Ara-bistan’›n ard›ndan ‹ran 115, BAE 105, Kuveyt 96, Irak 83 ve Katar’da 45 milyar do-lar petrol sat›fl› gerçeklefltirmifllerdir. Dolay›s›yla 2011 y›l›nda Orta Do¤u ülkeleri-nin yaklafl›k 862 milyar dolar petrol geliri elde etti¤i görülmektedir. Umman’› da katt›¤›m›zda petrol sat›fl› miktar› yaklafl›k 900 milyar dolara yaklaflmaktad›r (OPEC, 2012:17). Di¤er yandan s›n›rl› düzeyde do¤al gaz sat›fl›n›n gerçekleflti¤ini belirtmek gerekir. Katar’›n 2011’deki gaz sat›fl› yaklafl›k 30 milyar dolara yaklaflm›flt›r.
Öte yandan OPEC’in Orta Do¤u bölgesi üyeleri y›llara göre de¤iflmekle birlik-te günlük yaklafl›k 25 milyon varil petrol ihraç etmekbirlik-tedirler. OPEC ülkeleri dün-yadaki toplam petrol ihracat›n›n yaklafl›k %60’›n› gerçeklefltirdi¤i dikkate al›n›rsa, 2012 y›l›nda ham petrol ihracat›nda dönen nakit paran›n miktar›n›n 2 trilyon dola-ra yaklaflt›¤› görülmektedir. Dolay›s›yla her y›l petrol fiyatlar›ndaki de¤iflime ba¤l›
olarak tüketici ülkelerden üretici ülkelere ciddi bir gelir transferi yap›ld›¤› görül-mektedir. Ulaflt›rma ve rafine sonras› petrol fiyatlar›na bir de ülkeler taraf›ndan uy-gulanan vergiler de eklenince, her y›l petrol piyasas›nda dönen paran›n miktar›
olarak tüketici ülkelerden üretici ülkelere ciddi bir gelir transferi yap›ld›¤› görül-mektedir. Ulaflt›rma ve rafine sonras› petrol fiyatlar›na bir de ülkeler taraf›ndan uy-gulanan vergiler de eklenince, her y›l petrol piyasas›nda dönen paran›n miktar›