• Sonuç bulunamadı

T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 3035 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1985 ORTA DO UDA S YASET

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 3035 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1985 ORTA DO UDA S YASET"

Copied!
263
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 3035 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1985

ORTA DO⁄UDA S‹YASET

Yazarlar

Prof.Dr. Davut DURSUN (Ünite 1) Prof.Dr. Tayyar ARI (Ünite 2, 5) Yrd.Doç.Dr. Ferhat P‹R‹NÇÇ‹ (Ünite 3, 4)

Prof.Dr. Muhittin ATAMAN (Ünite 4) Doç.Dr. Veysel AYHAN (Ünite 6)

Prof.Dr. Kemal ‹NAT (Ünite 7) Prof.Dr. Mesut Hakk› CAfiIN (Ünite 8)

Editörler

Prof.Dr. Davut DURSUN Prof.Dr. Tayyar ARI

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

(2)

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar›

Doç.Dr. Murat Ataizi Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flmanlar›

Dilek K›lb›y›k Funda Gürbüz

Grafikerler Ayflegül Dibek Özlem Ceylan Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

Dizgi

Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Orta Do¤uda Siyaset

ISBN 978-975-06-1693-8

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 25.000 adet bas›lm›flt›r.

ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

(3)

‹çindekiler

Önsöz ... vi

Orta Do¤u Neresi? Orta Do¤u’nun Demografik, Ekonomik ve Siyasi Yap›s› ... 2

ORTA DO⁄U NERES‹? ... 3

Orta Do¤u Kavram›n›n Ortaya Ç›kmas› ve Yayg›nlaflmas›... 3

Orta Do¤u Kavram›n›n Belirsizli¤i ve Farkl› Kullan›m Kal›plar› ... 5

Medeniyetler Merkezi Olarak Orta Do¤u ... 7

ORTA DO⁄U’NUN DEMOGRAF‹K YAPISI ... 9

ORTA DO⁄U’NUN EKONOM‹K YAPISI ... 14

ORTA DO⁄U’NUN S‹YAS‹ YAPISI... 16

Orta Do¤u Siyasi Co¤rafyas›... 16

Orta Do¤u’da Monarfliler ... 18

Orta Do¤u’da Cumhuriyetler ... 20

Özet... 24

Kendimizi S›nayal›m... 26

Okuma Parças› ... 27

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ... 28

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ... 28

Yararlan›lan Kaynaklar... 29

20.Yüzy›lda Orta Do¤u: Sömürgecilikten Ba¤›ms›zl›¤a ... 30

G‹R‹fi ... 31

LÜBNAN: BA⁄IMSIZLIK BEKLENT‹S‹ MANDAYA DÖNÜfiÜYOR... 31

OSMANLIDAN BAAS’A UZANAN SUR‹YE’DE ZORLU SÜREÇ... 34

ÜRDÜN: ‹NG‹L‹Z SÖMÜRGES‹NDEN BA⁄IMSIZ DEVLETE ... 36

MISIR’DA ‹NG‹L‹Z YÖNET‹M‹ ... 37

YEMEN: OSMANLI SONRASI ‹ST‹KRARSIZ B‹R ÜLKE ... 41

IRAK: SÖMÜRGEDEN BA⁄IMSIZLI⁄A... 43

‹RAN: SAFEV‹LERDEN GÜNÜMÜZE ... 46

SUUD‹ ARAB‹STAN: PETROLÜN S‹YASAL GÜCÜ ... 49

KUVEYT: ZENG‹N AMA GÜVENS‹Z... 52

D‹⁄ER KÖRFEZ ÜLKELER‹... 55

Birleflik Arap Emirlikleri... 55

Umman ... 56

Katar... 58

Bahreyn... 59

Özet... 62

Kendimizi S›nayal›m... 65

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ... 66

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ... 66

Yararlan›lan Kaynaklar... 67

So¤uk Savafl Döneminde Orta Do¤u... 68

G‹R‹fi ... 69

SO⁄UK SAVAfi’IN ‹LK YILLARINDA ORTA DO⁄U ... 70

B‹R‹NC‹ ARAP-‹SRA‹L SAVAfiI... 71

‹çindekiler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

(4)

SÜVEYfi SAVAfiI VE BÖLGESEL ETK‹LER‹... 73

ORTA DO⁄U’DA M‹KRO SO⁄UK SAVAfi VE ‹DEOLOJ‹... 78

1967 SAVAfiI VE BÖLGESEL SONUÇLARI... 83

1973 ARAP-‹SRA‹L SAVAfiI ... 88

ORTA DO⁄U’DA YEN‹DEN fiEK‹LLENEN DENGELER ... 91

Özet... 94

Kendimizi S›nayal›m... 96

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ... 97

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ... 97

Yararlan›lan Kaynaklar... 98

‹ran Devrimi ve Körfez Savafllar›... 100

G‹R‹fi ... 101

‹RAN DEVR‹M‹ ... 101

B‹R‹NC‹ KÖRFEZ SAVAfiI (‹RAN-IRAK SAVAfiI)... 104

Savafl›n Nedenleri... 104

Savafl Süreci ... 107

Savafl›n Sonuçlar›... 111

Savafl›n Türkiye’ye Etkisi ... 113

‹K‹NC‹ KÖRFEZ SAVAfiI (1990-1992) ... 114

Savafl›n Nedenleri... 115

Körfez Krizi ve Savafl› ... 116

Savafl›n Bölgesel ve Uluslararas› Etkisi ... 119

Savafl›n Türkiye’ye Etkisi ... 120

ÜÇÜNCÜ KÖRFEZ SAVAfiI (IRAK’IN ‹fiGAL‹ VE SADDAM REJ‹M‹N‹N DEVR‹LMES‹)... 121

Savafl›n Nedenleri... 121

Savafl Süreci ... 123

Savafl›n Sonuçlar›... 124

Savafl›n Türkiye’ye Etkisi ... 126

Özet... 127

Kendimizi S›nayal›m... 128

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ... 129

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ... 129

Yararlan›lan Kaynaklar... 130

Orta Do¤u’da Bar›fl Süreci ... 132

G‹R‹fi ... 133

‹SRA‹L’‹N DO⁄UfiU VE F‹L‹ST‹N SORUNU ... 133

Taksim Plan› ve ‹srail’in Kuruluflu ... 135

ARAP-‹SRA‹L SAVAfiLARI... 137

1948 Savafl› ... 137

1956 Süveyfl Krizi / ‹srail’in M›s›r’a Sald›r› ... 138

1967 Savafl›/ 6 Gün Savafl›... 138

1973 Ekim Savafl›... 140

CAMP DAV‹D SONRASI GEL‹fiMELER... 141

OSLO SONRASINDA ORTA DO⁄U BARIfi SÜREC‹... 145

GAZZE SALDIRISI SONRASI SÜREÇ VE NETANYAHU DÖNEM‹ ... 153

Özet... 156

Kendimizi S›nayal›m... 158 4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

(5)

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ... 159

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ... 159

Yararlan›lan Kaynaklar... 160

Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ... 161

Orta Do¤u’da Enerji Kaynaklar› ve Politikalar›... 162

G‹R‹fi ... 163

KÜRESEL ENERJ‹ P‹YASASI AÇISINDAN ORTA DO⁄U’NUN KONUMU VE ÖNEM‹ ... 163

DÜNYA ENERJ‹ ÜRET‹M‹ VE TÜKET‹M‹NDE ORTA DO⁄U ÜLKELER‹N‹N ROLÜ ... 166

ENERJ‹ T‹CARET‹N‹N ULUSLARARASI ‹L‹fiK‹LERE ETK‹S‹ ... 169

ENERJ‹ REZERV‹NE SAH‹P ORTA DO⁄U ÜLKELER‹N‹N S‹YASAL VE TOPLUMSAL YAPILARI VE PETROL POL‹T‹KALARI ... 171

Özet... 182

Kendimizi S›nayal›m... 183

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ... 184

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ... 184

Yararlan›lan Kaynaklar... 186

Türkiye’nin Orta Do¤u Politikalar›... 188

G‹R‹fi ... 189

TÜRK‹YE’N‹N ‹RAN POL‹T‹KASI ... 191

TÜRK‹YE’N‹N IRAK POL‹T‹KASI ... 198

TÜRK‹YE’N‹N SUR‹YE POL‹T‹KASI ... 205

TÜRK‹YE’N‹N ‹SRA‹L-F‹L‹ST‹N POL‹T‹KASI ... 213

Özet... 220

Kendimizi S›nayal›m... 222

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ... 223

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ... 223

Yararlan›lan Kaynaklar... 225

Küresel Güçlerin Orta Do¤u Politikas›: Mücadelenin Diplomatik ve Stratejik Boyutlar›... 228

G‹R‹fi ... 229

‹NG‹LTERE’N‹N ORTA DO⁄U POL‹T‹KASI ... 230

ÇARLIK RUSYASI VE ORTA DO⁄U ... 233

SSCB’N‹N ORTA DO⁄U POL‹T‹KASI ... 233

RUSYA’NIN ORTA DO⁄U POL‹T‹KASI ... 235

RUSYA-‹RAN ‹L‹fiK‹LER‹ ... 238

RUSYA-‹SRA‹L ‹L‹fiK‹LER‹... 239

ARAP BAHARI VE RUSYA’NIN POL‹T‹KASI ... 240

ABD’N‹N ORTA DO⁄U POL‹T‹KASI ... 242

SO⁄UK SAVAfi SONRASINDA ABD’N‹N ORTA DO⁄U’DA HEGEMON‹K GÜÇ POL‹T‹KALARININ GELECE⁄‹NDEK‹ BEL‹RS‹ZL‹KLER ... 245

Özet... 252

Kendimizi S›nayal›m... 253

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ... 254

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ... 255

Yararlan›lan Kaynaklar... 256

‹çindekiler v

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

(6)

Önsöz

Orta Do¤u ad› verilen ve Türkiye’nin de içinde yer ald›¤› co¤rafya tarih boyun- ca çat›flma ve mücadelelere konu olmufl ve her zaman insanl›k için farkl› neden- lerle de olsa önemini korumufltur. 1517’den 1918’e kadar 400 y›l boyunca kesin- tisiz Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun etkisinde kalan bölge dini, siyasi, ekonomik ve stratejik nedenlerle gerek bölge ülkeleri gerekse küresel güçler aras›nda sürekli bir mücadele alan› olagelmifltir. Bölgenin özellikle insanl›k tarihi kadar eski ve bütün semavi dinlerin do¤ufl yeri olmas› kültürel bak›mdan önemini art›ran bir özelliktir. Müslümanlarca kutsal bir mekan olan Kâbe’nin bulundu¤u Mekke, Me- dine gibi kutsal flehirler buradad›r. Hz. Musa’ya peygamberlik M›s›r’da gelmifl, Ya- hudilerce kutsal say›lan a¤lama duvar› Kudüs’tedir. Hz. Peygamber’in miraca ç›k- t›¤› yer oldu¤u için Mescid-i Aksa Müslümanlarca Mekke ve Medine’den sonra üçüncü kutsal mekan olarak bilinir. Hz. ‹sa’n›n çarm›ha gerildi¤i yer, Mescid-i Ak- sa’n›n ve a¤lama duvar›n›n birkaç yüz metre yak›n›ndad›r. Bu özellikler ve kutsal mekânlar bölgeyi tüm inananlar›n k›blesi haline getirmifltir.

Bölge zengin yer alt› kaynaklar›na sahip olmas› dolay›s›yla da fevkalade önem- lidir. Zira dünya petrol ve do¤al gaz rezervlerinin yaklafl›k yar›s› bu co¤rafyada bu- lunmaktad›r. Suudi Arabistan, ‹ran, Irak, Kuveyt, BAE ve Katar bu anlamda dünya- n›n büyük güçleri için sürekli denetim alt›nda bulundurulmas› gereken ülkeler ola- gelmifltir. Çünkü dünyada söz konusu enerji kaynaklar›na yeni ve kullan›fll› alterna- tifler bulunamad›¤› sürece bu bölgeye ba¤›ml›l›k devam edecektir. Mesela Suudi Arabistan’›n elinde bulunan petrol rezervleri ABD’nin elindeki rezervlerin oniki ka- t›d›r. Oysa ABD dünya enerji tüketiminin dörtte birini gerçeklefltirmektedir. Bu ve benzeri olgular bölgeyi ister istemez uluslararas› politikan›n oda¤› ve küresel güçle- rin temel ilgi alan› haline getirmektedir. Özellikle dünyada ekonominin politikay›

do¤rudan etkiledi¤inin daha da belirgin hale gelmesiyle söz konusu enerji kaynak- lar› üzerinde do¤rudan veya dolayl› denetim sa¤layan ülkelerin dünya politikas›n›

kontrol etmeleri de daha kolay hale gelmektedir.

Di¤er taraftan, Birinci Dünya Savafl›’n›n bitimiyle ba¤›ms›zl›k beklentisi içine giren ve bu amaçla Osmanl›ya karfl› belli ölçüde ‹ngilizlerle beraber hareket eden Arap halklar› söz konusu ülkeler taraf›ndan manda yönetimi ad› alt›nda sömürge- lefltirilmifllerdir. Bölge ülkelerinin kimisi ba¤›ms›zl›klar›n› ikinci Dünya savafl›n›n hemen öncesinde kimisi de savafltan sonra kazanabilmifllerdir. Körfez ülkelerinin ba¤›ms›zl›¤›na kavuflmalar› ise 1960’l› ve 70’li y›llarda ancak mümkün olabilmifltir.

Bölge ülkelerinin genellikle otoriter ülkeler olmas›, ayr›ca kendi aralar›nda birta- k›m sorunlar bulunmas› da bölgeyi bir istikrars›z bölge haline getirmifltir. Maalesef bölgenin gerek yukar›da belirtilen önemi gerekse bu istikrars›z ve otoriter yap›s› ya- banc› güçlerin müdahalesine aç›k hale getirmektedir. Bölge bu anlamda özellikle Osmanl›’n›n çekilmesi sonras› süreçte sürekli savafl ve çat›flmalarla an›l›r hale gelmifl- tir. ‹kinci Dünya savafl› esnas›nda tüm bölge ülkeleri ya iflgal edilmifl ya da savafl›n taraf› haline gelmifllerdir. 1948-49, 1956, 1967, 1973 Arap-‹srail savafllar›n›n d›fl›nda 1978 ve 1982’de Lübnan-‹srail taraf›ndan genifl çapl› olarak iflgal edilmifltir. Lübnan, 1975-1976’da yüzbinlerce insan›n hayat›na mal olan bir iç savafl yaflam›flt›r. Irak ve

‹ran aras›nda da ayn› flekilde 1980’den 1988’e sekiz y›l süren ve milyonlarca insan›n

(7)

ve milyarlarca dolar›n heba edildi¤i bir anlams›z savafl söz konusu olmufltur. 1990’da Irak, Kuveyt’i iflgal etmifl ve buna tepki gösteren ABD’nin liderli¤indeki uluslararas›

koalisyon güçleri 1991’de Irak’› iflgal etmifltir. Irak, 2003’te ABD taraf›ndan tekrar ifl- gal edilmifltir. Arap bahar› ile beraber Suriye’de yaflanan ve onbinlerce insan›n haya- t›n› kaybetti¤i çat›flma ve istikrars›zl›k ise bu sürecin geldi¤i bir baflka aflamad›r.

Anadolu Üniversitesi Uluslararas› ‹liflkiler Lisans Program›n›n Orta Do¤u’da Si- yaset kitab›nda yazarlar›m›z Orta Do¤u’yu tarihi, siyasi, ekonomik ve stratejik bo- yutlar›yla ele alm›flt›r. Uzaktan ö¤renme ilkelerine göre haz›rlanan bu ders kitab›- n›n oluflmas›ndaki emekleri için yazarlar›m›z; Prof.Dr. Davut Dursun (RTÜK), Prof.Dr. Tayyar Ar› (Uluda¤ Üniversitesi), Prof.Dr. Kemal ‹nat (Sakarya Üniversi- tesi), Prof.Dr. Muhittin Ataman (YÖK), Prof.Dr. Mesut Hakk› Cafl›n (Yeditepe Üni- versitesi), Doç.Dr. Veysel Ayhan (Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi) ve Yrd.Doç.Dr.

Ferhat Pirinççi’ye (Uluda¤ Üniversitesi) çok teflekkür ederiz.

Birinci Ünitede, Orta Do¤u Neresi? bafll›¤› alt›nda Orta Do¤u kavram›n›n orta- ya ç›k›fl› ve yayg›nlaflmas›, kavram›n belirsizli¤i ve farkl› kullan›m kal›plar› ile Or- ta Do¤u’nun demografik, ekonomik ve siyasi yap›s› incelenmektedir. ‹kinci Üni- tede 20.yüzy›lda Orta Do¤u: Sömürgecilikten Ba¤›ms›zl›¤a bafll›¤› alt›nda, Osman- l› sonras› Lübnan, Ürdün, Suudi Arabistan, M›s›r ve Irak’taki siyasi geliflmeler özel- likle Bat› sömürgecili¤i ve bölge ülkelerinin ba¤›ms›zl›k mücadeleleri ele al›nmak- tad›r. Üçüncü Ünitede So¤uk Savafl’›n ilk y›llar›nda Birinci Arap-‹srail Savafl›, Sü- veyfl savafl› ve bölgesel etkileri, Orta Do¤u’da mikro So¤uk Savafl ve ideolojisi, 1967 ve 1973 Arap-‹srail savafl› ve Orta Do¤u’da yeniden flekillenen dengeler an- lat›lmaktad›r. Dördüncü Ünitede, ‹ran’daki devrimin nedenleri ve oluflan yeni si- yasal yap›, ‹ran-Irak Savafl›’n›n neden ve sonuçlar›, Irak’›n Kuveyt’i iflgali, ‹kinci Körfez Krizi’nde Irak’a düzenlenen müdahalenin nedenleri ve sonuçlar› ile 2003’te Irak’›n iflgal edilmesinin nedenleri ve sonuçlar› incelenmektedir. Beflinci Ünitede, Orta Do¤u’da Bar›fl Süreci bafll›¤› alt›nda ‹srail’in do¤uflu ve Filistin Sorununun geçmifli, Arap-‹srail savafllar›, Camp David süreci ve özellikle Oslo sonras›nda Or- ta Do¤u’da söz konusu olan bar›fl süreci ele al›nmaktad›r. Alt›nc› Ünitede, kan›t- lanm›fl do¤algaz ve petrol rezervleri ile enerji üretimi ve tüketimi aç›s›ndan Orta Do¤u ülkelerinin önemi, petrol ve do¤algaz ihraç eden Orta Do¤u ülkelerinin si- yasal yap›lar›, petrol piyasas›nda rol oynayan temel oyuncular ve petrol ticareti- nin küresel ekonomiye etkisi aç›klanmaktad›r. Yedinci Ünitede, Türkiye’nin Orta Do¤u Politikalar› bafll›¤› alt›nda, Türkiye’nin Orta Do¤u Politikas›n› belirleyen fak- törler, Türkiye’nin ‹ran politikas›n›n geliflimi, Türkiye’nin son dönem Orta Do¤u politikas›n› farkl› k›lan özellikler, Türkiye’nin Irak politikas›n›n genel geliflimi, Türkiye’nin Suriye politikas›nda yaflanan de¤iflimler ve Türkiye’nin ‹srail, Filistin sorununa iliflkin politikas› anlat›lmaktad›r. Sekizinci Ünitede ise, Orta Do¤u Güç Dengesindeki temel parametreler, büyük güçlerin Orta Do¤u’da egemen olmak istemelerinin ard›ndaki sebepler, ABD’nin, ‹ngiltere’nin ve Rusya’n›n Orta Do-

¤u’daki ç›karlar› ve rekabetleri ile bölge ülkeleriyle olan iliflkileri ele al›nmaktad›r.

Editörler

Prof.Dr. Davut DURSUN Prof.Dr. Tayyar ARI

Önsöz vii

(8)

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;

Orta Do¤u kavram›n›n modern dönemin ve dünyay› Bat› merkezli kavram- laflt›rman›n bir ürünü oldu¤unu, içeri¤inin kesinlik kazanm›fl oldu¤unu, lite- ratürde dar ve genifl anlamda ve farkl› terkipleriyle birlikte kullan›lmakta ol- du¤unu

Orta Do¤u’nun dünyan›n en eski medeniyet merkezlerinden biri oldu¤unu, insanl›¤›n ilk yerleflim yerlerinin burada bulundu¤unu ve evrensel dinlerin buradan dünyaya yay›ld›klar›n›, bu dinlerin kutsal merkezlerinin bölgede bu- lunmas› nedeniyle bütün dünyan›n bak›fl›n›n buran›n üzerinde oldu¤unu ö¤- reniriz,

Mevcut enerji kaynaklar›n›n yaklafl›k dörtte üçünün bu bölgede bulundu¤u- nu, petrol üreticisi ülkelerin milli gelirlerinin ve ihracat gelirlerinin yüksek ol- mas›na ra¤men petrol üreticisi olmayan ülkelerde ciddi sosyal ve ekonomik sorunlar›n bulundu¤unu kavrar›z,

Orta Do¤u’nun co¤rafi ve sosyal bak›mdan z›tlar› bar›nd›ran bir bölge olma- n›n yan›nda siyasal bak›mdan da z›tl›klar› bar›nd›rd›¤›n›, demokratik sistem- lerin ve kurumlar›n çok s›n›rl› kald›¤›n›, monarflilerin giderek demokratik ku- rumlar›n tesisi yönünde reformlara giriflmek zorunda kald›klar›n› kavrar›z.

‹çindekiler

• Orta Do¤u

• Yak›n Do¤u

• Arap Bahar›

• Orta Do¤u Monarflileri

• Orta Do¤u’da Demografi

• Orta Do¤u’da Cumhuriyetler

• Orta Do¤u Ekonomisi

• Petrol Üreten Ülkeler

Anahtar Kavramlar Amaçlar›m›z

N N

N N

Orta Do¤uda Siyaset

• ORTA DO⁄U NERES‹?

• ORTA DO⁄U’NUN DEMOGRAF‹K YAPISI

• ORTA DO⁄U’NUN EKONOM‹K YAPISI

• ORTA DO⁄U’NUN S‹YAS‹ YAPISI

1

Orta Do¤u Neresi? Orta Do¤u’nun Demografik, Ekonomik ve Siyasi Yap›s›

(9)

ORTA DO⁄U NERES‹?

Orta Do¤u Kavram›n›n Ortaya Ç›kmas› ve Yayg›nlaflmas›

‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra literatürde kullan›m› yayg›nlaflan “Orta Do¤u”

(Middle East; Moyen Orient; efl-fiarku’l-Evsat) kavram›n› ilk defa Amerikan deniz tarihçisi ve stratejisti Alfred Thayer Mahan (öl. 1914), 1902 y›l›nda National Re- view’de yay›nlanan “The Persian Gulf and International Relations” bafll›kl› yaz›- s›nda, Arabistan ile Hindistan aras›ndaki bölgeyi ifade etmek için kullanm›flt›r.

Yaz›s›nda Basra Körfezi’nin stratejik önemi ile bölgede Alman ‹mparatorlu¤u, ‹n- giltere ve Rusya’n›n nüfuz mücadelelerini anlatmaya çal›flan A. T. Mahan, “Orta Do¤u” (Middle East) kavram›n› jeostratejik içerikte ve Süveyfl’ten Singapur’a ka- dar uzanan deniz yolunun bir bölümünü anlatan bir bölge için kullanm›flt›r. Ma- han’›n d›fl›nda The Times gazetesi d›fl politika editörü Valentine Chirol (öl.1929), Basra Körfezi’nin stratejik önemini, Almanya’n›n bölgede infla etmeye çal›flt›¤›

Ba¤dat demiryolunun Basra’ya kadar uzat›lmas›n›n ‹ngiltere’nin bölgede ve As- ya’daki ç›karlar›na verece¤i zararlar› anlatt›¤› birkaç yaz›s›na “Orta Do¤u’nun Problemleri” bafll›¤›n› koymufl ve kavram›n kamuoyunda benimsenmesine katk›- da bulunmufltur.

Orta Do¤u Neresi?

Orta Do¤u’nun Demografik, Ekonomik ve Siyasi Yap›s›

fiekil 1.1 Alfred Thayer Mahan, Yirminci yüzy›l›n en önemli Amerikan stratejistlerinden biri. ABD

donanmas›nda uzun y›llar görev yapan deniz subay› ve tarihçi. Bir ülkenin jeopolitik konumunda

“deniz gücü”nün önemi üzerinde durmufl,

kitaplar›nda “deniz gücü”nün önemini savunmaya çal›flm›flt›r. Bafll›ca kitaplar› aras›nda The Influence Sea Power upon History, 1660-1783; The Influence Sea Power upon the French Revolution and Empire, 1793-1812; The Influence of America in Sea Power, Present and Future adl› eserleri önemlidir.

Kaynak: http:/www.wikipedia.org

Valentine Chirol, (öl.1929)

‹ngiliz gazeteci, tarihçi ve diplomat. ‹ngiliz d›flifllerinde çal›flt›. Orta Do¤u ülkelerinde görev yapt›.

Emperyalizmin tutkulu bir savunucusuydu. Geriye b›rakt›¤› kitaplar› aras›nda TW‹XT Greek and Turk, Far Easteru Question, The End of the Ottoman Empire, The Egyptian Problems, Fifty Years in the a changing world.

(10)

Mahan ve Chirol’un ‹ngiliz diline kazan- d›rd›klar› “Orta Do¤u” kavram› yirminci yüzy›l›n bafllar›nda sözlüklere girmifl ve ki- tap adlar›nda görülmeye bafllam›flt›r. Angus Hamilton, “Orta Do¤u” kavram›n› Problems of the Middle East (London, 1909) kitab› ile bilim dünyas›na tafl›rken Hindistan’da Kral naibi olan Lord Curzon, 1911’deki bir resmi konuflmas›nda kullanarak kavrama yar› res- mî bir nitelik kazand›rm›flt›r.

“Orta Do¤u” kavram›, “fiark” (Do¤u) ve

“Yak›n Do¤u” (Near East) kavramlar› gibi Bat› merkezli bir kavramlaflt›rman›n ürünü- dür. Bu kavramlaflt›rmada Avrupa dünya- n›n merkezi olarak kabul edilmekte ve dün- yan›n di¤er bölgeleri bu merkeze olan uzak- l›klar›na göre “yak›n”, “orta” ve “uzak” flek- linde kategorize edilmektedir. Eski Yunan- l›lar dünyay› medeni güney ve barbar kuzey fleklinde ikiye ay›r›rlarken Romal›lar- da ayr›m “Do¤u” ve “Bat›” fleklinde yapm›fllard›r.

XV. Yüzy›lda Avrupal›lar›n Avrupa d›fl› dünyaya aç›lmalar›yla bafllayan Keflif- ler Ça¤›ndaÇin, Japonya ve Malezya “Uzak Do¤u” olarak adland›r›lm›flt›r. Söz ko- nusu ça¤da özellikle Portekizlilerin “Do¤u”ya gidecek bir yol bulma çabalar› s›ra- s›nda iliflki kurulan Uzak Do¤u ile Avrupa’dan uzak olan Ak Deniz sahilleri ara- s›ndaki kalan bölge Yak›n Do¤u (Near East) kavram› ile anlat›lm›flt›r. Yak›n Do-

¤u, Bat›’da, Uzak Do¤u ile Avrupa aras›ndaki bölgeyi ve genel olarak da 1453’ten sonra Osmanl› Devleti taraf›ndan yönetilen yerleri ifade etmek için kullan›lm›flt›r.

Bat› dünyas›nda Osmanl› Devleti için tercih edilen Do¤u; (fiark; Orient) veya Yak›n Do¤u fleklindeki kavramlaflt›rma, sadece bir co¤rafi ifadelendirme de¤il ay- n› zamanda kültürel ve dinî bak›mdan farkl› olan “öteki”ni ifade eden bir kavram- laflt›rma olarak dikkat çekmifltir.

Asl›nda insanlar›n kendi bulunduklar› yeri merkez alarak dünyan›n di¤er yerle- rini buna göre adland›rmalar› sadece Avrupal›lara özgü de¤ildir. Mesela Osmanl›- lar da Bat› dünyas› için co¤rafi adland›rmadan çok etnik vurguyu öne alan “Fren- gistan” kavram›n› kullan›rken ‹slam co¤rafyac›lar› bat›daki bölgeler için “el-Ma¤- rib”, do¤u için ise “el-Maflr›k” ad›n› tercih etmifllerdir.

Avrupal›lar›n Osmanl› Devleti topraklar› üzerindeki çekiflmelerini ve emellerini anlatmak için kullan›lan fiark Meselesi ile ilgili geliflmeler ile 1894-1895 Çin-Japon savafl› da “Yak›n Do¤u” ve “Uzak Do¤u” kavramlar›n›n yayg›nl›kla kullan›lmas›na hizmet etmifltir. Bir ‹ngiliz arkeolo¤u ve seyyah› olan D. G. Hogarth’›n The Nea- rer East (London, 1905) kitab› kavrama aç›kl›k kazand›rm›flt›r. Ona göre “Yak›n Do¤u” kavram›, Arnavutluk, Karada¤, Güney S›rbistan, Bulgaristan, Yunanistan, M›s›r, ‹ran’›n üçte ikisi, Osmanl› Devleti’nin Asya’daki bütün bölgeleri ile Hint Ok- yanusu ve Hazar Denizi aras›nda uzanan da¤l›k ve çöllük bölgeyi kapsamaktayd›.

Avrupa’n›n Romal›lardan beri “Do¤u” kavram› ile ifade etti¤i dünya üç ayr› böl- geye ayr›lm›fl bulunuyordu: “Yak›n Do¤u” (Near East), “Orta Do¤u” (Middle East) ve “Uzak Do¤u” (Far East). Yak›n Do¤u, daha çok Balkanlar ve Osmanl› Devleti- ni, Orta Do¤u, Hindistan’a yak›n Basra Körfezini ve Uzak Do¤u da Çin ve Japon- ya’y› ifade etmifltir.

fiekil 1.2

Chirol’un makalelerini toplad›¤›

The Middle Eastern Question kitab›.

A. Hamilton’un Problems of the Middle East

D. G. Hogart, (öl.1927) Orta Do¤u bölgesindeki çal›flmalar›yla tan›nan

‹ngiliz arkeolog.

Eserleriaras›nda Philip and Alexandra of Makedan, TheAncient East, The Balkans, Kings of the Hittites, Arabia.

fiark Meselesi, büyük devletlerin Osmanl›

topraklar› üzerindeki rekabetinden kaynaklanan bir dizi krizi anlat›r. Zaman içerisinde anlam kapsam›

de¤iflmifltir. 19. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Osmanl›

Devleti’nin toprak bütünlü¤ünü korumas›, ikinci yar›s›nda Avrupa’daki topraklar›n paylafl›lmas› 20.

yüzy›lda da tüm topraklar›n paylafl›lmas› anlam›nda kullan›lm›flt›r.

(11)

Birinci Dünya Savafl›’ndan önce ve savafl s›ras›nda Osmanl› Devleti’nin Balkan- lardaki topraklar›n› kaybetmesi, Arap Yar›madas›’n›n belli bölgelerinde ‹ngiliz ve Frans›z manda yönetimlerinin kurulmas› Orta Do¤u kavram›n›n s›n›rlar›n› Yak›n Do¤u kavram›n›n aleyhine geniflletmifltir. Balkanlar Osmanl› Devleti’nin ve “Do-

¤u”nun kapsam›ndan ç›k›nca Yak›n Do¤u eski anlam›n› ve önemini kaybetmifltir.

Zira art›k Balkanlar, eskisi gibi “öteki”nin s›n›rlar› içinde de¤ildi. “Yak›n Do¤u”nun kapsam›ndaki bölgelerin bir k›sm› Avrupa ve Balkanlara, bir k›sm› da “Orta Do¤u”

kavram› kapsam›na dahil olmufltur.

Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra ‹ngiltere hükûmetinde Sömürgeler Bakanl›¤›

bünyesinde “Middle Eastern Department” ad›yla bir idari teflkilat kurulup Osman- l› Devleti’nden kopar›lan Filistin, Mavera-i Ürdün ve Irak bu teflkilata ba¤land›¤›n- da kavram resmiyet kazanm›fl oldu. Ard›ndan ‹ngiltere’deki Co¤rafi Adlar Daimi Komisyonu (Permenant Commission on Geographical Names) Yak›n Do¤u’yu sa- dece Balkanlar› ifade edecek flekilde yeniden tan›mlarken Orta Do¤u kavram›n› da Türkiye, M›s›r, Arap Yar›madas›, Körfez Bölgesi, ‹ran ve Irak’› kapsayan bir bölge olarak belirledi. Böylece ‹stanbul Bo¤az›’ndan Hindistan’›n do¤u k›y›lar›na kadar uzanan bölge “Orta Do¤u” olarak isimlendirilmifl oldu. ‹kinci Dünya Savafl›’nda oluflturulan Kahire merkezli Middle East Air Command’a Filistin, Mavera-i Ürdün ve Irak mandalar› ile Aden ve Malta’n›n yan›nda ‹ran ve Eritre’n›n de kontrolü bu- raya verilmifltir.

‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra Orta Do¤u kavram›n›n kullan›m› özellikle Ang- lo-Sakson etkisindeki yerlerde hem sivil ve akademik hem de resmî çevrelerde yayg›nl›k kazanm›fl ve Yak›n Do¤u’nun kullan›m› giderek gerilemifltir.

Orta Do¤u Kavram›n›n Belirsizli¤i ve Farkl› Kullan›m Kal›plar›

Orta Do¤u kavram›n›n kapsam›n›n belirsizli¤i kullan›m›n› zorlaflt›rd›¤›ndan bu kavramla oluflturulan farkl› terkipler kullan›lmaktad›r. Bunlardan en çok Kuzey Af- rika ve Orta Do¤u (North Africa and Middle East) ifadesi yayg›nl›k kazanm›flt›r.

Merkezi Londra’da bulunan Europa Publications Limited’in yay›nlad›¤› y›ll›klardan birinin ad› The Middle East and North Africa olup burada Atlas Okyanusu’ndan Pa- kistan’a kadar uzanan co¤rafi bölgedeki ülkelere yer verilmektedir. Bunun yan›n- da Near and Middle East (Yak›n ve Orta Do¤u) fleklindeki kal›b›n kullan›m› da yayg›nd›r. Amerika Birleflik Devletleri’ndeki Na-

tional Geographic Society bölge ülkelerini kapsayan haritaya “Yak›n Do¤u ülkeleri” ad›n›

vermektedir. “Orta Do¤u” kavram› tüm dünya- da tercih edilen bir kavramlaflt›rma olmakla be- raber özellikle Asya’da ve uluslararas› kurulufl- larda “Güneybat› Asya” (Southwest Asia) terimi tercih edilmektedir.

Birleflmifl Milletler’de (BM) Orta Do¤u kav- ram› pek tercih edilmemektedir. Bu bölgeye yönelik kurulufllardan biri United Nationals Re- lief and Agency for Palestine Refugees in the Ne- ar East (UNRWA)’d›r ve burada “Orta Do¤u”

de¤il “Yak›n Do¤u” kavram› kullan›lmaktad›r.

5

1. Ünite - Orta Do¤u Neresi? Orta Do¤u’nun Demografik, Ekonomik ve Siyasi Yap›s›

National Geographic Society, 1888 y›l›nda kurulmufl, merkezi Amerika Birleflik Devletleri’ndeki Washington’da bulunan;

dünyan›n en büyük kâr amac› gütmeyen e¤itim ve bilim organizasyonlar›ndan biridir.Hayvanlar alemine a¤›rl›k vermifltir.

Araflt›rmalar› co¤rafya ve do¤al bilimler üzerinedir.

Dünya kültürünü ve tarihini inceler. Kuruludu¤undan bu yana yay›nlanan National Geographic Magazine adl›

dergisi ünlüdür. National Geographic Channel belgesel yay›nlar›yla tan›nan önemli yay›n organ›d›r.

fiekil 1.3 UNHCR’nin armas›.

(12)

Birleflmifl Milletler’in bu bölgeye yönelik ikinci ku- ruluflu Economic and Social Commission for Western Asia-ESCWA (Bat› Asya Ekonomik ve Sosyal Komisyo- nu)’d›r. 1974 y›l›nda kurulmufl olan ESCWA’n›n merke- zi Beyrut’ta olup üyeleri Bahreyn, M›s›r, Irak, Ürdün, Kuveyt, Lübnan, Umman, Filistin, Katar, Suudi Arabis- tan, Suriye, Birleflik Arap Emirlikleri ve Yemen’dir.

Birleflmifl Milletlerin bu tercihi yay›nlara da yans›- m›flt›r. Mesela BM taraf›ndan yay›nlanan Demographic Yearbook’larda dünya devletlerinin objektif co¤rafi böl- geler alt›nda topland›¤› ve Orta Do¤u’daki ülkelerin de Western Asia (Asie Occidentale) ad› alt›nda tasnif edil- di¤i görülmektedir. Orta Do¤u veya Yak›n Do¤u kav- ramlar›, Avrupa d›fl›ndakiler için objektif bir anlam ta- fl›mamaktad›r. Bununla birlikte Western Asia’n›n ya- y›nlara yans›yan kapsam› ile ESCWA’nin kapsam› ayn›

de¤ildir. Nüfus y›ll›klar›nda Kafkas ülkeleri olan Erme- nistan, Azerbaycan, ve Gürcistan ile Avrupa’da kabul edilen K›br›s’›n Bahreyn, Irak, ‹ran, ‹srail, Ürdün, Ku- veyt, Lübnan, Umman, Filistin (Gazze fieridi), Katar, Suudi Arabistan, Suriye, Türkiye, Birleflik Arap Emirlik- leri ve Yemen ile birlikte Bat› Asya (Western Asia) kav- ram› kapsam›nda gösterilmesi dikkat çekicidir.

Bütün bu farkl› kullan›mlar ve kapsam›n de¤iflkenli¤i dikkate al›nmak flart›yla bu- gün Orta Do¤u kavram›n›n dar anlamda Türkiye, ‹ran, Mezopotamya, Arap Yar›ma- das›, Körfez Ülkeleri ve M›s›r’› içine alacak flekilde kullan›ld›¤› söylenebilir. Daha ge- nifl anlamda Libya, Sudan, Eritre, Cibuti ve Afganistan’› da içerecek flekilde kullan›l- d›¤›; baz› çal›flmalarda ise kapsam›n daha da geniflletilerek Atlas Okyanusu’ndan M›- s›r’a kadar tüm Kuzey Afrika’y› içine alacak genifllikte kullan›lmakta oldu¤u da görül- mektedir. Hatta baz› çal›flmalarda Orta Do¤u kavram›n›n kapsam›na Kafkaslar›n ve Orta Asya’n›n da dahil edilerek kapsam›n iyice geniflletildi¤i de dikkat çekmektedir.

Orta Do¤u kavram›n›n Türkiye, ‹ran, Mezopotamya, Arap Yar›madas›, Körfez Ülkeleri ile M›s›r’› kapsayacak flekilde dar anlamda kullan›lmas›n›n daha do¤ru olaca-

¤› aç›kt›r. E¤er genifl anlamda kullan›lacaksa Kuzey Af- rika ve Orta Do¤u terkibi tercih edilmelidir. Kafkaslar ile Orta Asya’n›n Orta Do¤u kavram›n›n kapsam alan›

d›fl›nda düflünülmesi gerekir. Zira hem Kafkaslar hem de Orta Asya kavramlaflt›rmas› kabul görmüfl ve s›n›rla- r› belli bölgelerdir.

‹ngilizce bir terkip olan Middle East’›n tercümeleri zaman içerisinde di¤er dillere de yerleflmifl ve benimsen- mifltir. Frans›zcada Yak›n Do¤u’nun yerine “Proche Ori- ent”, Orta Do¤u’nun karfl›l›¤›nda da “Moyen Orient” kul- lan›lmaktad›r. Arapçada Orta Do¤u yerine kullan›lan “efl- fiarku’l-Evsat” ‹ngilizcedeki Middle East’›n çevirisinden ibarettir. Türkçede de benzer çevirinin yerleflti¤i gözlen- mektedir. Önceleri “Orta fiark” kullan›l›rken günümüzde

“Orta Do¤u” fleklindeki kullan›m benimsenmifltir.

fiekil 1.4

Birleflmifl Milletler’in en önemli yay›nlar›ndan Nüfus Y›ll›¤›’nda (Demoraphic Yearbook) Bat›

Asya (Western Asia) kavram› tercih edilmektedir.

fiekil 1.5

Dar anlamda Orta Do¤u

(13)

Orta Do¤u kavram›n›n kapsam› hâlâ müphemli¤ini korumakla birlikte kullan›- m› hem ulusal ve uluslararas› siyasette, hem bilimsel çal›flmalarda hem de günlük dilde yerleflmifltir. Bu ad alt›nda araflt›rma merkezleri, üniversiteler, enstitüler, ba- s›n kurulufllar›, sanayi tesisleri ve pek çok örgüt tesis edilmifltir.

Medeniyetler Merkezi Olarak Orta Do¤u

Orta Do¤u sadece bugün de¤il tarihin her döneminde politik, stratejik, kültürel, ekonomik ve genel dengeler aç›s›ndan insanl›¤›n geliflmesinde önemli rol oyna- m›flt›r. Bu bölge, insanl›¤›n tarihteki tecrübesinde, medeniyetlerin do¤uflunda en büyük katk›y› sa¤lam›flt›r. Bölge, medeniyetlerin befli¤i olmufl, medeniyetlerin ya- y›lmas›nda bir tür kavflak ve intikal noktas› olarak rol oynam›flt›r. Do¤u ile Bat›’n›n bulufltu¤u bir kavflak noktas› olan Orta Do¤u, sadece ticari mallar›n aktar›ld›¤› bir yer de¤il ayn› zamanda inançlar›n, kültürlerin ve medeniyetlerin birbiriyle kavufl- tu¤u ve aktar›ld›¤› bir geçifl noktas› olmufltur.

‹nsanl›k tarihinin en renkli bölgelerin- den olan Orta Do¤u sanayi devrimiyle geri- ye düflen etkin rolünü, bölgede petrolün bulunmas› ile yeniden elde etmifltir. Tarihte dünya egemenli¤ine yönelen her devlet ön- celikle bu bölgede hâkimiyet tesis etmeye gayret etmifltir. Dönemin bütün süper dev- letleri Orta Do¤u ile yak›ndan ilgilenmifller- dir. Emeviler, Abbasiler, Selçuklular, Os- manl›lar, modern ça¤da ‹kinci Dünya Sava- fl› öncesinde ‹ngiltere ve Fransa, ard›ndan Amerika Birleflik Devletleri ve Sovyetler Bir- li¤i bu bölgede etkin bir rol oynamaya ve hâkimiyet alanlar›n› geniflletmeye yönelmifl- lerdir. Bu devletlerin dünya hâkimiyet poli- tikalar› bölgede tesis ettikleri egemenlikle orant›l› olmufltur.

Dünyada insanlar›n ilk olarak yerleflik hayata geçtikleri büyük su kaynaklar› kena- r›ndaki bölgeler olan Nil ve Mezopotamya havzalar› bu bölgededir. Mezopotamya’da teflekkül eden Asur, Babil, Sümer, Akad ve di¤er flehir devletleri insanl›k tarihinin en eski siyasi yap›lar› ve buna dayal› flehir ve bölge medeniyetlerinin nüveleri olmufltur.

Her iki havzada teflekkül eden flehir mede- niyetleriyle ilgili eserler ve çeflitli yap›lar›n bir k›sm› günümüze kadar ulaflm›flt›r.

Di¤er taraftan evrensel dinlerden ‹slami- yet, Hristiyanl›k ve Musevilik bu bölgede do¤mufltur. M›s›r, Filistin ve Hicaz bu dinle- rin do¤du¤u, geliflti¤i ve dünyaya yay›ld›k- lar› beldelerdir. As›rlarca her üç dinin mü- minleri dinleri tebli¤ eden peygamber ve sahabelerin hat›ralar›n› bar›nd›ran bölgede-

7

1. Ünite - Orta Do¤u Neresi? Orta Do¤u’nun Demografik, Ekonomik ve Siyasi Yap›s›

fiekil 1.6 Nil vadisi.

Kaynak: http://historicalolaylar.blogcu.comAaa.

fiekil 1.7 Mezopotamya

Kaynak: http://www.google.com.tr/imgres?q=

(14)

ki flehirlere, kutsal mekânlara ve bölgelere ulaflmak için gayret etmifllerdir. Müslü- manlar için Mekke, Medine ve Kudüs; Hristiyan ve Museviler için Kudüs ve Filis- tin topraklar› kutsal kabul edilmifltir. Her y›l binlerde mümin bu beldelere dinî amaçlarla gitmekte, dinin kutsal beldelerini bar›fl içinde ziyaret etmeye çal›flmakta, tüm müminlerin kalbi buraya yönelik olarak çarpmaktad›r.

Dünyan›n en eski bölgesel ve glo- bal medeniyetleri yine bu bölgede do¤mufltur. ‹slam medeniyetinin mer- kezleri, en baflar›l› eserleri, mamur yer- leri bu bölgededir. Hristiyanl›k do¤u- mundan bir zaman sonra Avrupa’ya intikal edip burada Bat› medeniyetinin tesisinde önemli rol oynarken ‹slami- yet bölgedeki hakim rolünü sürdür- müfl, bölge d›fl›na mesela Afrika, Orta, Güney ve Güneydo¤u Asya’ya yay›l- m›fl olsa da Orta Do¤u her zaman için merkezi rolünü korumufl ve bu bölge- lerle iliflkilerini sürdürmüfltür. ‹slam dininin en önemli mekanlar› hâlâ Orta Do¤u’da olup tüm Müminlerin yüzleri buraya dönüktür. Hristiyanlar için dinî önemi bulunan Roma ve ‹stanbul’un d›fl›nda Kudüs, Bethlehem, Nazareth, Galilee, Tabar Da¤›, Jeric- ho, Nablus, Qubaibah, Azariyyah, Carmel Da¤›, Ein Kerem, Efes gibi yerler bu böl- gede bulunmaktad›r. Hz.‹sa’n›n do¤du¤una inan›lan yerde infla edilen Nativity (Do-

¤ufl) Kilisesi Bat› fieria’da Bethlehem’dedir. Yahudiler için de bölgenin kutsall›¤›

önemlidir. Kudüs, A¤lama Duvar›, Süleyman Mabedi, Sion Da¤›, Bethlehem, Carmel Da¤›, Safad, Meiron ve Tiberias gibi yerlerin kutsall›¤›na inan›lmaktad›r. Bunlar›n hepsi bugün ‹srail Devleti’nin ya s›n›rlar› içerisinde yahut iflgal bölgelerindedir.

Bölgenin tarih boyunca bir tür geçifl ve intikal yeri olmas› hem çeflitli kültürle- rin çat›flma alan› hem de farkl› kültürlerin birbirine kar›flt›¤› ve yeni bir terkip olufl- turduklar› bir yer olmufltur. Bölge Haçl› Seferleriyle ‹slam ve Hristiyan kitlelerin, 20.yüzy›lda Filistin’de Yahudilerle Filistinlilerin çat›flt›klar› bir arena olarak da öne ç›km›flt›r. Haçl› Seferleri yoluyla Hristiyan Bat› dünyas›n› etkiledi¤i gibi bölgeye sald›ran Mo¤ollar› Müslüman de¤erleri ve kültürü potas›nda eritmifltir. Zaten Orta Do¤u kavram›n›n kapsam›n›n belirlenmesinde bu bölgenin jeokültürel farkl›l›¤› ve birli¤i önemli rol oynamaktad›r. Bölgenin en belirgin iki özelli¤i ‹slam dini etraf›n- da oluflan kültürel bütünlük ile ortak tarihî miras olarak öne ç›kmaktad›r.

Orta Do¤u’yu bir din ve kültür bölgesi olarak C. A. O. Van Nieuwenhuijze’nin kitab›ndan (Sociolagy of The Middle East, Leiden, E. J. Brill, 1971) okuyabilirsiniz.

Orta Do¤u’nun jeopolitik yap›s› ve özellikleri bölgenin dünya politikas›ndaki yerini ve önemini güçlendirmektedir. Asya, Avrupa ve Afrika k›talar›n›n birleflti¤i merkezî noktada bulunan bölge, Rusya’n›n s›cak denizlere inebilmesi için kuzey- güney hareketlerine; sömürgecilik hareketleriyle birlikte ‹ngiltere’nin Asya’daki sö- mürgeleriyle ekonomik ve ticari menfaatlerini güven alt›na almak, Fransa’n›n sö- mürgecilik yar›fl›nda yeni mevziler elde etmek ve mevcutlar›n› tahkim etmek; sö- mürge yar›fl›na geç kat›lan Almanya’n›n henüz sömürgelefltirilmemifl bu bölgede stratejik yat›r›mlarla nüfuz alanlar›n› geniflletmek ve uluslararas› iliflkilerde rakibi

‹ngiltere’nin gücünü kontrol edebilmek için yürütülen çabalar›n do¤u-bat› geçiflle- fiekil 1.8

Hz. ‹sa’n›n do¤du¤u yerde infla edilen Do¤ufl Kilisesinin içinden bir görünüfl.

Kaynak:

http:www.wikipedia.

com

S O R U

D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

(15)

rine zemin oluflturmufltur. Osmanl› Devleti’nin güçlü oldu¤u 19.yüzy›la kadar böl- ge d›fl› güçlerin etkisi s›n›rl› kal›rken Osmanl› gücünün çözülmeye bafllamas›yla Orta Do¤u üzerindeki dünya güçlerinin stratejik ve politik hesaplar› ve politikala- r› etkili olmaya bafllam›flt›r.

So¤uk Savafl döneminde Orta Do¤u bölgesinin jeopolitik ve jeoekonomik öne- mi uluslararas› rekabetin ve çat›flman›n dinami¤ini oluflturmufltur. Zira süper güç- lerin çat›flma alanlar›ndan biri olarak öne ç›kan bölge üzerinde hâkimiyet kurmak isteyen Amerika Birleflik Devletleri ile güneye do¤ru nüfuzunu geniflletmeye çal›- flan Sovyetler Birli¤i aras›ndaki rekabet bölgede ideolojik, ekonomik, siyasi ve kül- türel çat›flmalar›n zeminini flekillendirmifltir. ABD’nin çevreleme (containment) politikas› ile SSCB’nin s›cak denizlere inme politikalar› bu bölge üzerinde çat›flm›fl- t›r. So¤uk Savafl döneminin süper güçleri aras›ndaki rekabet bölge içi çat›flmalara, bölgesel bütünleflme ve dayan›flma hareketlerine, yap›lanmalara ve husumetlere sebep olmufltur. So¤uk Savafl sonras›nda Orta Do¤u bölgesinin jeopolitik önemi, uluslararas› enerji kaynaklar›n›n ve enerji intikal yollar›n›n kontrolünü yeniden gündeme getirmifl ve rakipsiz durumdaki ABD’nin tek yanl› tasarruflar› ile bölge Bat› dünyas› ve Bat›l› devletlerin ç›karlar›yla entegre edilmek istenmifltir. 20.yüzy›- l›n bafllar›nda sömürgeci güçlerin menfaatlerine göre tanzim edilen siyasi co¤raf- yan›n korunmas›, statükonun muhafazas› ve tehdit olarak tan›mlanan ideolojik ve siyasal hareketlerin tasfiye edilmesi için giriflilen mücadeleler Körfez Savafl›’na ve Irak gücünün tasfiye edilmesine kadar gitmifltir.

ORTA DO⁄U’NUN DEMOGRAF‹K YAPISI

Orta Do¤u nüfus yap›s› bak›m›ndan son derece karmafl›k ve çeflitlili¤e sahip bir bölgedir. Bu çeflitlilik hem etnik bak›mdan hem de kültürel ve dini bak›mdand›r.

Bölgenin tarih boyunca dinlerin, kültürlerin ve kadim medeniyetlerin do¤du¤u ve dünyaya yay›ld›¤› ve kültürlerin transfer mekân› olmas› nüfus yap›s›nda çeflitlili¤in ortaya ç›kmas›nda etkili olmufltur. Asl›nda Orta Do¤u’nun sosyal hayat›na vaha ve kabile hayat›n›n karakteri damgas›n› vurmuflsa da son dönemde bölge ülkelerinde yaflanan endüstrileflme ve toplumsal de¤iflme bu niteli¤i üzerinde dönüfltürücü et- ki yapm›flt›r.

Orta Do¤u’daki nüfus temelde üç ana etnik gru- ba ayr›l›r: Samiler, Hint-Avrupa grubuna mensup olanlar ve Turanî grubu içerisinde yer alanlar.

Orta Do¤u’nun en genifl etnik grubunu olufltu- ran Samiler iki ana kola ayr›l›rlar. Bunlar Araplar ve ‹branilerdir. Kaldeliler, Süryaniler, Akkadlar, Babilliler ve Asuriler de bu etnik grup içerisinde yer al›rlar. Araplar hem Samiler içerisinde hem de tüm di¤er gruplarda en büyük etnik grubu olufltu- rurlar. Bölgedeki ülkelerin ço¤unda Arap nüfusu ço¤unlu¤u teflkil etmekte olap Arap olmayanlar sadece Türkiye, ‹ran ve ‹srail’de ço¤unlu¤u temsil etmektedirler.

Araplar›n ekseriyeti dinî bak›mdan Müslüman olmakla beraber mezhebî aç›dan farkl› mezheplere mensupturlar. A¤›rl›k Sünni mezheplerde olsa da fiii olanlar da önemli bir yekün oluflturur.

9

1. Ünite - Orta Do¤u Neresi? Orta Do¤u’nun Demografik, Ekonomik ve Siyasi Yap›s›

Çevreleme (Containment) politikas›, Amerika Birleflik Devletleri’nin So¤uk Savafl döneminde Sovyetler Birli¤i’nin güneye do¤ru yay›lmac› politikas›na karfl›

izledi¤i askeri, ekonomik ve diplomatik unsurlar içeren d›fl politika stratejisi.

1947’deki Trman Doktrini çevreleme politikas›n›n ilk yans›mas› olarak kabul edilir. Temel amac›

komünizmin yay›lmas›n›

engellemek ve Amerika’n›n güvenli¤i ile yurtd›fl›ndaki etkisini gelifltirmek olan çevreleme politikas›

Sovyetler Birli¤i’nin Do¤u Avrupa, Orta Do¤u, Çin, Kore ve Vietnam’da giriflti¤i geniflleme politikas›na karfl›

oluflturulmufltur.

fiekil 1.9 Orta Do¤u’da genifl çöllüklerde yaflamlar›n›

sürdüren göçebe bedeviler giderek azalmaktad›r.

M›s›r’da bir bedevi toplulu¤lu.

Kaynak: http:/www.google.com

(16)

Samilerin ikinci kolunu temsil eden ‹branilerin ço¤u ‹srail’de yaflamakta olup ekseriyeti buraya bölge d›fl›ndaki ülkelerden gelmifllerdir. ‹srail d›fl›nda bölgedeki di¤er ülkelerde de az›nl›k hâlinde yaflayan ‹branilere de rastlanmaktad›r.

‹kinci büyük etnik grubu oluflturan Hint Avrupa grubu içerisinde ‹ranl›lar, Er- meniler, Kürtler ve Rumlar ile baz› küçük gruplar yer almaktad›r. Bunlarda a¤›rl›k

‹ranl›larda olup ‹ran’da ve bölgedeki di¤er baz› ülkelerde yaflamaktad›rlar.

Turani grubu oluflturan Türkler, Orta Do¤u’nun ikinci büyük etnik grubunu temsil etmektedir. Türkiye’de ço¤unlu¤u oluflturan Türkler ‹ran, Irak ve Suriye’de az›nl›k hâlinde yaflamaktad›rlar.

Tablodan da izlenece¤i gibi Orta Do¤u ülkelerinin co¤rafi büyüklüklerinin ya- n›nda toplam nüfuslar›, flehirli nüfus ve on befl yafl›n alt›ndaki nüfus oranlar› ile ki- lometre kareye düflen ortalama nüfuz yo¤unlu¤u aras›nda büyük farkl›l›klar bulun- maktad›r. Orta Do¤u ülkeleri aras›nda toplam nüfus bak›m›ndan en büyük ülke 84.474.000 (2010) kifli ile M›s›r gelmektedir. Bunu 74 milyon 724 bin 269 (2011) ki- fli ile Türkiye, arkas›ndan da 73,973,630.00 (2010) kifli ile ‹ran gelmektedir. ‹lk s›- rada yer alan bu üç ülkeyi Irak, Suudi Arabistan, Yemen ve Suriye gibi nüfus mik- tarlar› 15 ile 35 milyon aras›nda de¤iflen orta boy ülkeler izlemektedir. Arkas›ndan ise nüfuslar› on befl milyondan az ve bir milyondan çok olan Ürdün, Umman, Lüb- nan, Kuveyt, Katar, Birleflik Arap Emirlikleri ile Filistin gelmektedir. Nüfusu bir mil- yondan daha az olan Bahreyn en küçük ülke grubunda yer almaktad›r.

Ülkeler Yüzölçümü

Toplam Nüfus (2010)

Nüfusun büyüme

oran›

(2005-2010)

Ortalama hayat süresi

0-14 yafl nüfusunun

oran›

fiehirli nüfus oran›

Km2’ye düflen

nüfus

Bahreyn 694 807 2.08 74.3 25.9 88.6 1162.8

B. Ar. E. 83.600 4.707 2.82 76.6 19.2 78.0 89.85

Filistin 6.020 3.935 2.90 70.5 42.0 73.7 689.72

‹ran 1.622.000 73.973 1.4 72.10 22.94 69.0 45.42

Irak 438.318 31.467 2.17 63.5 40.7 66.4 73.24

‹srail 22.072 7.412 1.9 345.0

Lübnan 10.452 4.255 0.83 69.9 24.8 87.2 413.25

Katar 11.493 1.508 10.65 74.9 16.0 95.8 151.75

Kuveyt 17.818 3.051 2.44 76.0 23.3 98.4 153.58

M›s›r 1.001.450 84.474 1.8 68.3 32.1 42.8 81.49

Suudi Ar. 2.149.690 26.246 2.82 70.9 32.0 82.1 12.77

Suriye 185.180 27.505 3.26 72.3 34.7 54.9 111.26

Türkiye 783.562 72.752 1.2 73.0 26.36 68.86 94.53

Ürdün 89.324 6.472 3.02 70.8 34.0 78.5 68.53

Umman 309.500 2.905 2.08 74.2 30.8 71.7 8.99

Yemen 527.970 24.256 2.86 61.1 42.4 26.76 45.56

Tablo 1.1 Orta Do¤u ülkelerinin nüfus yap›s›

Kaynak:

http://www.escwa.

un.org/;

http://www.sesric.

org/;

https://www.cia.gov/

library/publications/

the-world- factbook/geos/iz.

html;

http://www.imf.org/

external/data.htm;

http://data.

worldbank.org/

verilerinden derlenmifltir.

(17)

Kilometre kareye düflen ortalama nüfus miktar› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda farkl› ve- riler dikkat çekmektedir. Umman 8.99 kifli ile Suudi Arabistan da 12.77 kifli ile en az nüfus yo¤unlu¤una sahip ülkelerdir. Buna karfl›l›k Bahreyn kilometre kareye düflen 1162.8 kifli ile en kalabal›k, Filistin de 689.72 kifli ile ikinci s›rada kalabal›k ülkedir.

Genelde ortalama nüfusun 100’ün alt›nda seyretti¤i gözlenmekte ise de Orta Do¤u ülkelerinde nüfusun ülke geneline dengeli bir flekilde da¤›lm›fl oldu¤u söylenemez.

Genellikle vahalarda, akarsu kenarlar›nda, sahil bölgelerinde ve sanayi ve ticaret merkezlerinde nüfusun daha kalabal›k oldu¤u, verimli olmayan çöllüklerde, plato ve da¤l›k yerlerde nüfusun son derece tenha oldu¤u, baz› ülkelerde kilometrelerce uzanan ›ss›z ve bofl araziler›n varl›¤› söz konusudur. Orta Do¤u’da üzerinde insan yaflam›na imkân veren, tar›m yap›labilen ve genellikle çöllük olmayan arazi oran›

çok düflüktür. Bölgedeki Arap ülkeleri aras›nda çöllük olmayan arazinin en yüksek de¤erde oldu¤u yer Suriye ve Lübnan’d›r. Di¤erlerinde bu oran %5’e kadar düfl- mekte ve genel ortalama % on befllerde seyretmektedir. Nüfus yo¤unlu¤u ülke ge- nelinde seyrek gözükmekle beraber ço¤u çöllük olmayan arazilerde toplanm›fl ol- du¤undan bu yerlerde oran çok yüksek de¤erde gerçekleflmektedir.

Di¤er yandan Orta Do¤u’da kentli nüfus oran›na bak›ld›¤›nda genel olarak kentli nüfusun ço¤unlukta oldu¤u görülüyor. Sanayileflme, modernleflme ve top- lumsal kalk›nma ile orant›l› olarak köylük yerlerde ve vahalarda yaflayan ve tar›m ve benzeri geleneksel ekonomik faaliyetlerle u¤raflan nüfusun h›zla kentlere do¤- ru akt›¤›, geleneksel u¤rafl›lar›n› terk ederek sanayi toplumunun gereklerine uygun faaliyetlere yöneldikleri dikkat çekmektedir. Ayr›ca kent nüfusunun çok yüksek de¤erde olmas›n›n bir sebebi de yaflamaya elveriflli arazilerin çok s›n›rl› olmas› ve nüfusun bu yerlerde toplanm›fl bulunmas› nedeniyle yerleflim yerlerinin nüfusu- nun h›zl› bir art›fl göstermesidir. Zaten Orta Do¤u’da önemli kentler, ›rmak kenar- lar›nda, k›y› bölgelerinde, ticaret yollar› üzerinde ve vahalarda kurulmufl ve gelifl- mifltir. Saad Eddin ‹brahim, Orta Do¤u’daki Arap ülkelerinde kent nüfusunun 1950-1960 aras›ndaki on y›ll›k dönemde ortalama %5.4; 1960-1970 aras›nda ortala- ma %10.2 ve 1970-1980 aras›nda ortalama %6.1 oran›nda büyüdü¤ünü hesaplam›fl- t›r. Bu hesaplamaya göre 1950-1980 aras›ndaki otuz y›ll›k dönemde Arap ülkele- rinde ortalama %7.2 oran›nda bir kentleflme gerçekleflmifltir ki bunun son derece yüksek bir kentleflme e¤ilimini ifade etti¤i kabul edilmelidir.

11

1. Ünite - Orta Do¤u Neresi? Orta Do¤u’nun Demografik, Ekonomik ve Siyasi Yap›s›

fiekil 1.10 Uçsuz bucaks›z çöllerde hayat vahalarda görülür.

Kaynak:

http://www.loadtr.

com/382923-

%C3%A7%C3%

B6l_vahas%C4%B1.

htm

(18)

N. S. Hopkins ve S. E. ‹brahim’in Arap toplumu üzerinde 1980’lerin bafl›nda gerçeklefltirdikleri araflt›rmada vard›klar› sonuçlar Orta Do¤u toplumlar› için genel- lefltirilebilir. Buna göre Orta Do¤u toplumlar›n›n genel özellikleri flunlard›r:

• Orta Do¤u toplumlar›nda h›zl› bir nüfus art›fl› gözlenmektedir.

• Orta Do¤u toplumlar›nda çocuk ve gençlerin oran› yüksektir.

• Orta Do¤u toplumlar›n›n çeflitli sosyal sorunlar› bulunmaktad›r.

• Orta Do¤u’da nüfusun ülkeler aras›nda ve ülke içerisindeki da¤›l›m›nda dengeli bir tablo söz konusu de¤ildir. Baz› ülkelerde ve yerlerde nüfus yo-

¤unlu¤u afl›r› derecede seyrederken baz› ülke ve yerlerde son derece düflük yo¤unluktad›r.

• Orta Do¤u toplumlar› h›zla kentleflen toplumlar olup bu art›fl çeflitli sosyo- ekonomik problemlere yol açmaktad›r.

• Ülkelerdeki nüfusun kompozisyonu monolitik bir yap› arzetmeyip hetero- jen bir yap›dad›r.

Orta Do¤u’nun üç önemli metropolü fiam, Ba¤dat ve Beyrut’ta yaflanan sosyal de¤iflme ve kent merkezlerindeki geleneksel yap›lar›n de¤iflimini Salim Nasr’›n “Orta Do¤u’da Kent Toplumu ve Geleneksel Sosyal Yap›lar/ Beyrut, fiam ve Ba¤dat”, adl› makalesinden (Trc.:

Davut Dursun), Orta Do¤u Neresi içinde, ‹stanbul, ‹nsan Yay›nlar›, 1995, s.185-217) oku- yabilirsiniz.

Orta Do¤u’da genelde bir etnik çeflitlilikten söz edilebilir. Farkl› etnik gruplar bölgede dengeli bir da¤›l›m göstermemektedir. Genelde Sami grup içerisinde yer alan Araplar ‹ran ve Türkiye d›fl›ndaki bütün ülkelerde hakim etnik grubu olufltur- maktad›r. Arapça bu ülkelerde resmî dil de¤ildir. ‹srail’de ‹branicenin yan›nda Arapça da resmî dil olarak kabul edilmifltir. Bu durum etnik da¤›l›mla tam bir ör- tüflme göstermezse de hakim durumu yans›tmas› bak›m›ndan önemli bir gösterge- dir. Zira çeflitli etnik topluluklar›n konufltuklar› yerel dillerin resmi ve ulusal bir dil olma özellikleri bulunmamaktad›r. Arapça bölgenin en önemli bilim, edebiyat ve sanat dili olman›n yan›nda Farsça ve Türkçe de özellikle zengin ‹slam literatürü için, ‹slam medeniyetinin önemli dilleridir. ‹slam medeniyetinin en önemli dilleri olan Arapça, Farsça ve Türkçenin yan›nda özellikle sömürgecilik döneminden bu yana ‹ngilizce de yayg›nl›k kazanm›fl olup bölgenin her yerinde bilhassa ticaret, e¤itim ve diplomasi sahas›nda genifl bir kullan›m imkân› kazanm›flt›r. ‹ngiltere’nin sömürgesi veya mandas› alt›nda kalan ülkelerin yan›nda ‹ngiliz nüfuzundaki böl- gelerde de ‹ngilizcenin hakimiyeti vard›r. Arapça’n›n farkl› lehçelerinin resmî bir statüleri yoktur. Prensip olarak konuflulan ve yay›nc›l›kta kullan›lan Arapça Atlas Okyanusu’ndan ‹ran s›n›rlar›na kadar ayn› olmakla beraber baz› kullan›m farkl›l›k- lar› dikkat çeker.

Farkl› etnik gruplar›n kendi dillerini, kültürlerini ve dinlerini koruduklar› ve baz› ülkelerde özel bir tak›m sorunlar olsa da genel olarak varl›klar›n› sürdür- mekte olduklar› anlafl›lmaktad›r. Etnik farkl›l›k ço¤u yerde kültürel ve dinî fark- l›l›¤› da ifade etmektedir. Uluslararas› bir geçifl ve aktarma bölgesi olan Orta Do¤u’nun tarihsel süreçte karfl›laflt›¤› farkl› kültür ve medeniyetler, bölgede be- lirli izler b›rakm›flt›r. Özellikle genifl imparatorluklar etnik ve dinî bak›mdan ço-

¤ulculu¤un yaflanmas›n› mümkün k›lm›flt›r. Bölge yüzy›llard›r Müslümanlar›n hakimiyetinde bulunsa da ‹slam dininin farkl› dini inan›fllar›n yaflamas›na ve di-

S O R U

D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

(19)

ni topluluklar›n varl›klar›n› sürdürmelerine olumlu bakmas› tarihin çok eski di- ni ve etnik gruplar›n varl›klar›n› bugüne kadar sürdürmelerine imkân vermifltir.

Mesela Orta Do¤u’nun kadim topluluklar›ndan olan Keldanilerin, Süryanilerin, Mecusilerin ve di¤er benzer gruplar›n varl›klar›n› koruyarak günümüze ulaflt›k- lar›n› görmekteyiz.

Dinî bak›mdan Orta Do¤u’da hâkimiyet Müslümanlarda olmakla beraber Hris- tiyan ve Musevilerin de az›msanmayacak bir oranda olduklar› belirtilmelidir. ‹srail d›fl›nda bütün devletlerde Müslümanlar›n aç›k bir üstünlükleri vard›r. Suudi Arabis- tan’da nüfusun % yüzünün Müslüman oldu¤u belirtilse de asl›nda bu ülkede de önemli bir Hristiyan nüfusun yaflad›¤› bilinmektedir. Harem bölgesini oluflturan Mekke ve Medine’de Müslüman olmayanlar›n yaflamalar› imkâns›zd›r. Fakat ülke- nin önemli merkezlerinden Cidde, Riyad ve Dahran gibi flehirlerde sanayii, ticaret ve di¤er sektörlerde faaliyet gösterenler vard›r. Türkiye’de de dinî bir homojenlik- ten söz edilse de az›nl›k konumundaki Hristiyan topluluklarla Musevilerin varl›¤›

bilinmektedir.

Müslüman kimli¤i monolitik bir kimlik de¤ildir. Dini topluluklar kendi içeri- sinde farkl› dini gruplara, mezheplere ve e¤ilimlere bölünmektedir. Müslümanlar aç›s›ndan ço¤unluk Sünnilerde ise de ‹ran’da ve Irak’ta fiiiler ço¤unlu¤u temsil etmektedirler. fiiiler aras›nda Caferiler, Aleviler, ‹smaililer, Oniki ‹mamc›lar gibi farkl› kollara mensup olanlar da vard›r. Sünniler de Hanefilik, fiafilik, Hanbelilik ve Malikilik gibi farkl› hukuk kollar›na ayr›lmaktad›rlar. Türkiye’de Hanefilik, Arap Yar›madas›nda Hanbelilik, M›s›r’da fiafilik egemen konumdad›r. Sadece

‹ran’da fiiilik resmî inançt›r. Bunun yan›nda Suriye, Irak ve Lübnan ile Suudi Ara- bistan’›n do¤u illerinde ve Körfez ülkelerinin baz›lar›nda büyük bir fiii nüfusu vard›r. Özellikle Lübnan, Irak ve Körfez ülkelerin siyasetinde fiiiler çok aktif rol oynamaktad›rlar. fiiili¤in bir kolunu oluflturan Suriye’deki Nusayriler nüfusun % on befli civar›nda bir büyüklü¤e sahip olmalar›na ra¤men yönetimde etkin ko- numda olup Nusayri az›nl›k iktidara hükmetmektedir. Yine fiiilerin bir kolunu temsil eden Dürzilerin, Suriye, Lübnan ve ‹srail’de taraftarlar› bulunmaktad›r.

Lübnan’daki siyasal kaosta Dürziler önemli roller oynam›fllard›r. Türkiye uzun zaman tamam›yla Sünni bir ülke olarak görülmüfltür. Ancak son y›llarda, demok- ratik kurumlar›n geliflmesi, kentleflme ve toplumsal de¤iflme ile birlikte Aleviler seslerini duyurmaya bafllam›fllard›r. Umman’da Müslümanl›¤›n ayr› bir kolunu temsil eden ‹badiler ço¤unlu¤u olufltururken Yemen’deki Müslümanlar›n ekse- riyetini Zeydiler temsil etmektedir. Dikkat çeken bir özellik Müslümanlar›n ha- kim durumda oldu¤u hiçbir ülkede mezhep bak›m›ndan monolitik bir yap›n›n olmamas›d›r.

Orta Do¤u’da Hristiyan nüfusu fazla olmamakla beraber ço¤u Lübnan’da, Su- riye’de, Filistin’de ve küçük topluluklar hâlinde Türkiye, ‹ran, Irak ve Körfez ülke- lerinde yaflamaktad›r. Lübnan’da uzun y›llar devam eden kanl› iç savafl, Hristiyan- lar›n say›lar›n› ve güçlerini iyice azaltm›flt›r. Türkiye ve ‹ran’da Hristiyan az›nl›klar dini tabloda yer almaktad›rlar. Hristiyanlar›n mezhep çeflitlili¤i aras›nda Protestan- lar, Ortodokslar ve Katolikler en belirgin olanlar›d›r. 19.yüzy›lda bölgede etkin olan Amerikan misyonerlerinin gayretleri ile Protestan, Roma’n›n deste¤indeki misyonerlerle Katolik gruplar oluflmufl, zengin bir çeflitlili¤e sahip Ortodoks kilise- ler yan›nda bunlar da varl›klar›n› sürdürmüfllerdir.

13

1. Ünite - Orta Do¤u Neresi? Orta Do¤u’nun Demografik, Ekonomik ve Siyasi Yap›s›

‹badiler, ‹slam dininin Hariciyye mezhebinin alt kollar›ndan birini temsil eden ‹badiyye mezhebine ba¤l› olanlar. ‹slam tarihinin belli dönemlerinde etkili olan Hariciyye mezhebinin di¤er kollar› günümüze ulaflamazken ‹badiyye kolu varl›¤›n› korumufltur.

Hariciyye mezhebi içindeki en ›l›ml› ve Ehl-i Sünnet’e en yak›n kollardan biri olan

‹badiyyeye mensup olan

‹badiler günümüzde özellikle Umman’da varl›¤›n›

sürdürmektedirler.

Nusayriler, günümüzde Suriye ve Türkiyenin baz›

güney illerinde yaflayan

‹smaililik, Dürzilik ve Hristiyanl›k inançlar›n›n fliilik çat›s› alt›nda harman lanmas› neticesinde ortaya ç›kan dinî inanç toplulu¤una mensup olanlara verilen add›r.

Dürziler, günümüzde Lübnan ve Suriye’de yaflayan fiiili¤in ‹smailiye kolundan etkilenen farkl› inançlara sahip dinî topluluk.

Zeydiler, halifeli¤in Zeyd bin Zeynelabidin’e ve soyundan gelenlere ait oldu¤unu savunan fiii-Zeydiyye f›rkas›

mensuplar›na verilen ad.

Zeydiler halifeli¤in Zeynelabidin’den sonra o¤lu Zeyd’e ve onun soyundan gelen kimselere ait oldu¤unu söylemelerinden dolay› bu ad› alm›fllard›r.

Günümüzde Yemen’de yaflamakta olup Zeydilik Yemen’in resmî mezhebidir.

(20)

Museviler ‹srail’de hakim konumda olmakla birlikte Türkiye’de ve ‹ran’da da az›nl›k hâlinde yaflamaktad›rlar. Irak’ta ve baz› Körfez ülkelerinde küçük Yahudi topluluklar›na rastlanmaktad›r. ‹srail’deki Yahudiler dini bak›mdan homojen bir grup oluflturmakla beraber kültürel bak›mdan Avrupa ve Amerika gibi ülkeler- den gelenlerle Asya ve Afrika ülkelerinden gelenler aras›nda ciddi farkl›l›klar bu- lunmaktad›r. Yahudiler aras›ndaki farkl›l›k mezhep bak›m›ndan de¤il kültürel bak›mdand›r. Özellikle bölgedeki ‹slam ülkelerinden gelenlerle Hristiyan ülkele- rinden gelenler aras›nda önemli kültürel farkl›l›klar zaman zaman çat›flmalara yol açmaktad›r.

Orta Do¤u toplumlar›n›n renkli kimlikleri ve bu kimliklerde yaflanan geliflimi takip etmek için B.Lewis’in Ortado¤u’nun Çoklu Kimli¤i (Tercüme: Mehmet Harmanc›), ‹stanbul, Sabah Yay›nlar›, 1998) kitab›n› okuyabilirsiniz.

ORTA DO⁄U’NUN EKONOM‹K YAPISI

Orta Do¤u ekonomik alanda tarihte k›talararas› ticaret yollar›, günümüzde ise zengin enerji kaynaklar› sebebiyle stratejik bir konuma sahiptir. ‹srail d›flar›da tutuldu¤unda bölgedeki bütün ekonomiler geliflmekte olan s›n›fta yer almakta- d›r. Bununla birlikte toplam millî gelir ile kifli bafl›na düflen ortalama gelir aç›- s›ndan ülkeler aras›nda büyük farkl›l›klar dikkat çekmektedir. Ülkelerin do¤al ve demografik yap›s›ndaki farkl›l›k ekonomik yap›lar›nda da görülür. Bölge ül- kelerinin ekonomik yap›lar›nda öne ç›kan en önemli sektör petrol ve petrokim- ya sanayiidir. Dünyada mevcut toplam ham petrol rezervlerinin %57.3 bu böl- gede bulunmaktad›r. Petrol rezervleri bak›m›ndan zengin olan ülkelerin bafl›n- da ‹ran, Irak, Körfez ülkeleri ve Suudi Arabistan gelmektedir. Türkiye, Suriye, Ürdün, Lübnan, ‹srail, Yemen ve M›s›r ise petrol bak›m›ndan yoksul say›l›rlar.

Petrol üreten Bahreyn, ‹ran, Irak, Kuveyt, Umman, Katar, Suudi Arabistan ve Birleflik Arap Emirliklerinin toplam millî gelir ile kifli bafl›na düflen ortalama ge- lir rakamlar›ndaki yükseklik petrolden kaynaklanmakta olup bu durum bölge ülkeleri aras›nda büyük eflitsizliklere sebep olmaktad›r. Ülkelerin toplam ihracat ve ithalat rakamlar›na bak›ld›¤›nda petrol üreticisi ülkelerin ihracat rakamlar›n›n yüksekli¤i dikkat çeker. Nitekim ödemeler dengesi aç›s›ndan da petrol üreticisi olmayan ülkelerin, mesela Suriye, Lübnan, Yemen gibi, toplam ithalat rakamla- r›n›n daha yüksek oldu¤u görülüyor. Ekonomik refah ve geliflmifllik aç›s›ndan petrol ihraç eden ülkeler ile petrol fakiri ülkeler fleklinde bir ay›r›m anlaml› gö- zükmektedir. Zengin petrol kaynaklar›n›n bulundu¤u ve buna dayal› sanayiinin geliflti¤i ülkelerin ekonomik yap›lar› ile buna dayal› sosyal geliflmifllikleri di¤er- lerinden farkl› özellikler göstermektedir. Petrol üreticisi olan ve olmayan ülke- ler aras›nda millî gelir art›fl›nda gözlenen farkl›l›k tamamen petrolden kaynak- lanmakta olup bu durum ülkelerin kalk›nmalar›na da yans›maktad›r. Ayr›ca ül- kelerin d›fl ticaret dengelerine bak›ld›¤›nda petrol ihraç eden ülkelerin genellik- le pozitif, petrol fakiri ülkelerinse negatif de¤er verdikleri görülmektedir. D›fl ti- caret aç›klar› genellikle d›fl borç yoluyla kapat›lmaya çal›fl›ld›¤›ndan ekonomik büyüme petrolü olmayan ülkeler için ciddi sorun teflkil etmektedir. Bu bak›m- dan dünyan›n en zengin ülkeleri ile dünyan›n en fakirleri aras›nda yer alan ül- kelerin bu bölgede bulunmalar› flafl›rt›c› de¤ildir. Afla¤›daki tablodan bunu izle- mek mümkündür.

S O R U

D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Referanslar

Benzer Belgeler

Günümüzde Bizans diye adlandırılan devlet kendisi için bu kavramı kullan- mamıştır. Bizim Bizans olarak isimlendirdiğimiz devlet ve kişiler kendileri için Romalı

‹flletmenin bilançosunda yer alan ödenmifl sermaye tutar› ile hisse senedi ihraç primleri gibi nakit girifli sa¤layarak oluflan yedekler, parasal olmayan varl›klar ola-

Dönemsonunda iflletme kay›tlar› dikkate al›nmaks›z›n, bütün varl›klar›n›n tek tek say›lmas›, de¤erlemesi, ala- caklar› ile borçlar› ile mutabakatlar›n›n

Buna göre, Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Ka- nununda kanuni grev için belirlenen flartlar gerçekleflmeksizin al›nan bir grev ka- rar›n›n uygulanmas› halinde grev

Buna göre, Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmesi Ka- nununda kanuni grev için belirlenen flartlar gerçekleflmeksizin al›nan bir grev ka- rar›n›n uygulanmas› halinde grev

Sendika güvenli¤i uygulamalar›n›, sendikalar›n üye say›lar›n› koruyabilmek ve artt›rabilmek amac›yla sendikaya üyeli¤i bir istihdam koflulu haline getiren

Ünite sonunda yer alan iflaret testi ksritik de¤erleri tablosunda iki yönlü test ve %5 anlam düzeyi için örneklem büyüklü¤ü 15’e göre kritik de¤er 9 olarak elde

Hakk›nda araflt›rma yap›lacak ana kütle sonsuz bir kütle oldu¤u zaman, tamsay›m imkans›z oldu¤u için ilgilenilen özelliklere iliflkin bilgi ancak bir örneklem