Cezayir Antlaflmas›’n› Irak için bir yenilgi olarak gören Saddam Hüseyin, 17 Eylül 1980 tarihinde, nihai bir antlaflma olarak de¤il sadece bir ateflkes olarak gördü¤ü bu antlaflmay› reddetti¤ini aç›klam›fl ve befl gün sonra da (22 Eylül 1980 tarihinde) Irak silahl› kuvvetleri ‹ran’a büyük bir hava sald›r› düzenlemifltir. Irak’a ait M‹G Sa-vafl uçaklar› ‹ran’›n Tahran, Tebriz, Ahvaz, Bahtaran, Urmiye, Hemedan, Senendec ve Abadan gibi farkl› flehirlerinde bulunan askerî hava üslerini bombalam›flt›r. Bu sürpriz hava sald›r›s› beklenen sonucu do¤urmam›fl, muhkem hangarlarda koru-nan ‹ran savafl uçaklar› büyük bir zarar görmemifltir. Birkaç saat sonra Amerikan yap›m› F-4 Fantom uçaklar› fazla kay›p vermeden karfl› sald›r›lar gerçeklefltirmifltir.
Ekim ay›n›n sonuna gelindi¤inde Irak silahl› kuvvetleri, Huzistan eyaletinde ve Zagros Da¤lar› bölgesinde ‹ran topraklar›n› iflgal etmifltir. Irak birlikleri, 10 Ka-s›m’da ‹ran’›n en büyük liman› olan Hürremflehir’i ele geçirerek ‹ran’›n Huzistan eyaletinin baflkenti ve ayn› zamanda ‹ran’›n en büyük petrol flehri olan Abadan’›
tehdit eder hâle gelmifller. fiehri üç taraftan kuflatmalar›na ve bir k›sm›n› iflgal et-melerine ra¤men, ‹ran Devrim Muhaf›zlar›’n›n fliddetli savunmas› karfl›s›nda Irak birlikleri Eylül 1981’de kuflatmay› kald›rarak geri çekilmek zorunda kalm›fllar.
Bu ani sald›r› ve ilk günlerdeki baflar›lar Saddam’›n k›sa sürede bir zafer elde edece¤i beklentisi sonucunda yaflanm›flt›. Saddam, Huzistan eyaletinin iflgal edil-mesiyle burada yaflayan milyonlarca Arap’›n fiii ‹ran’a karfl› isyan edeceklerini bek-lemiflti. Irak’› desteklememek bir yana Huzistan Araplar› ‹ran’›n hem düzenli hem de milis güçleriyle birlikte Irak’a karfl› mücadele etmifltir. Huzistan’daki Araplar›n
‹ran’a sad›k kalmalar› üzerine beklenen isyan gerçekleflmeyince savafl›n uzun ve y›prat›c› olaca¤› ortaya ç›km›flt›.
‹ran ordusunun k›sa sürede toparlanmas› ve karfl› sald›r›ya geçmesiyle birlikte Irak ordusunun ilk zamanlardaki ilerleyifli durdurulmufltur. ‹ran Yönetimi, gönül-lüleri savafla ça¤›rm›fl ve cepheye daha çok say›da rejime sad›k olan Pasdaranlar›
göndermifltir. Ayr›ca, ‹ranl› yetkililer fiah yanl›s› olduklar› gerekçesiyle hapiste tu-tulan pilotlar› serbest b›rakarak Irak’a karfl› kullan›lmas›n› ve ABD’de e¤itim gören eski askerleri göreve ça¤›rm›fl ve Irak’a karfl› güç dengelerini sa¤layabilmifltir. Re-jim yanl›lar›n›n ideolojik ba¤l›l›klar› ve flehit olma arzular› flah döneminin profes-yonel askerleri ise baflar›l› olarak prestijlerini kurtarmak istiyorlard›.
1981 y›l›n›n ilk günlerinden itibaren büyük karfl› sald›r›lar bafllatan ‹ran, Bahar ve Yaz aylar›nda etkili olmaya bafllam›flt›r. Asl›nda ‹ran’da devrim sonras› ilk cum-hurbaflkan› olan Beni Sadr’›n görevden al›nmas› sonras›nda ‹ran ilk ciddi zaferini kazanm›flt›r. Çünkü Beni Sadr’›n görevden ayr›lmas›yla birlikte düzenli askerî bir-likler ile ‹ran Devrim Muhaf›zlar› (Pasdaran ve Besiç) aras›ndaki ciddi bir rekabet vard›. Bu iç mücadelenin sonucunda ‹ran ordusunun yönetimi profesyonel asker-lerden din adamlar›n›n kontrolündeki birliklere geçmifltir. Mart 1982 tarihinde ise a¤›r bir sald›r› ile karfl› karfl›ya kalan Irak ordusunun s›n›ra geri çekilmesiyle birlik-te, savafl›n seyri ‹ran lehine de¤iflmeye bafllam›flt›r. ‹ran birlikleri, Irak askerî hatla-r›n› yarm›fl, Irak askerî birliklerin bütünlü¤ünü bozmufl ve savafltaki stratejik
üstün-107
4. Ünite - ‹ran Devrimi ve Körfez Savafllar›
lü¤ü ele geçirmifltir. May›s 1982’de ise ‹ran birlikleri, yüksek bedellerle de olsa Hürremflehir’i geri alm›flt›r. Buna karfl›, ‹ran’›n daha fazla kazanç elde etmesinden korkan Saddam Hüseyin uluslararas› s›n›rlara geri çekildi¤ini ilan etmifl, ancak ‹ran bunu kabul etmeyerek savafl› Irak topraklar›na tafl›m›flt›r.
1982 y›l›n›n sonlar›nda yeniden Sovyetler Birli¤i’nden silah deste¤i alan Irak birlikleri, yeni savunma hatlar› oluflturmufl ve yeni tahkimatlar yapm›flt›r. Güçler nispeten dengelenince karfl›l›kl› insan kay›plar› da artm›flt›r. 1983 y›l› da daha çok kara birliklerinin (tank ve anti-tank savafl›n›n) çat›flmas›yla ve neticesinde de ordu-lar›n bir di¤erini k›rmas›yla geçmifltir. 1983 y›l›nda ‹ran üç büyük sald›r› gerçeklefl-tirmifl, fakat baflar›s›z olan bu sald›r›lar sonucunda 200 binden fazla insan ölmüfl-tür. 1983 y›l› sonlar› itibar›yla Irak’›n genel söyleminde bir de¤iflim gözlemlenmifl, Irak lideri Saddam ‹ran’la anlaflman›n yollar›n› aramaya giriflmifltir. Bir taraftan Sov-yetler ve Fransa’dan ald›¤› yeni silahlarla ‹ran’a büyük insani ve ekonomik kay›p-lar verdirmeye çal›flm›fl di¤er taraftan da Humeyni ile tarafs›z bir yerde görüflme ça¤r›s› ve süper güçlerin müdahil olmas›n› istemesi gibi diplomatik araçlar kulla-narak ‹ran’› görüflme masas›na çekmek istemifltir.
1984 y›l›nda ‹ran ordusunun a¤›r sald›r›lar› karfl›s›nda bunalan Irak ordusu ge-rilemeye ve mevzi kaybetmeye, sonuçta ‹ran ordusu Kürdistan eyaletinde s›n›r›
geçerek Dicle Nehri’ne do¤ru ilerlemeye bafllam›flt›r. Bu sald›r›lar›n sonucunda da ‹ran, Irak’›n güneyinde bulunan petrol üretime merkezi Mecnun adas›n› iflgal etmifltir. Ancak batakl›k olan bu adada hareket etme güçlü¤ü oldu¤undan ‹ran birlikleri sorun yaflam›fllar. Savafl›n bu aflamas›nda Irak ordusu, ‹ran birliklerini geri püskürtmek için hardal gaz› ve sinir gaz› gibi zehirli gazlar, yani kitle imha silahlar›, kullanmaya bafllam›flt›r. Tahminlere göre taraflar›n birbirlerine azami za-rar› verme çabas› neticesinde sadece 1984 y›l›nda ‹ran’›n 300, Irak’›n ise 250 bin civar›nda askeri öldürülmüfl veya yaralanm›flt›r. Yeni silahlar›n kullan›lmas› ve yeni cephelerin aç›lmas›yla birlikte savafl da gerçek manada bir y›pratma savafl›-na dönüflmüfltür.
Irak taraf›ndan flehirlerin bombard›man uçaklar› ve füzelerle bombalanmas› ile savafl yeni bir boyut kazanm›fl ve total bir savafla dönüflmüfltür. Irak ordusu ilk kez 1984 y›l›nda önce Dizful daha sonra da Tahran ve di¤er flehirlere sald›r›lar düzen-lemifltir. Ellerindeki savafl araçlar›n›n k›s›tl›l›¤› flehirlerin çok fazla hasar görmesine Resim 4.4
‹ran-Irak Savafl›’nda sald›r›ya u¤rayan petrol kuyular›
Kaynak:
http://www.
guardian.co.uk/
commentisfree/
2011/mar/24/iran- saudi-arabia-bahrain-cold-war
engel olmufltur. Özellikle Irak ordusu hiçbir ahlaki s›n›r tan›mayarak savafl› kazan-mak ad›na bütün araçlar›n› kullanarak her türlü sald›r› gerçeklefltirmekteydi. Bu ba¤lamda 1987 y›l›nda ‹ranl› sivillere karfl› Rus yap›m› SCUD füzelerini kullanmak-tan çekinmemifltir. Bu sald›r›lar sonucunda Tahran nüfusunun yaklafl›k yar›s› (4 milyon civar›nda insan) flehirden kaçm›flt›r. Buna karfl› olarak da ‹ran Ba¤dat’› fü-zelerle vurmufltur.
Savaflta taraflar 1985 y›l›nda yerleflim yerlerini ve sanayi tesislerini bombalamaya bafllam›fllar. May›s ay›nda Irak birlikleri, sivillerin moralini bozmak ve askerî hedef-leri tahrip etmek amac›yla a¤›r toplar, savafl uçaklar› ve karadan-karaya füzelerle Tahran baflta olmak üzere ‹ran flehir merkezlerini vurmaya bafllam›flt›r. ‹ran da buna cevap olarak Libya ve Suriye’den Scud füzeleri edinerek Ba¤dat ve di¤er Irak flehir merkezlerine sald›rmaya bafllam›flt›r. ‹laveten, hem Bat› hem de Do¤u Bloku’ndan Irak’a askerî destek sa¤lanmas› üzerine ‹ran, Körfez’den geçen gemileri durdurup aramaya bafllam›flt›r.
‹ran birlikleri 9 fiubat 1986 tarihinde sürpriz bir sald›r› düzenleyerek fiatt-ül Arap suyolunun kenar›nda bulunan batakl›klar› geçmifl ve Irak taraf›ndan terk edi-len Fev Yar›madas› ve liman›n› ele geçirmifltir. Irak birlikleri petrol üretimi ve sev-kiyat› bak›m›ndan önemli olan bu yar›maday› ancak ‹ran’a karfl› kitle imha silahla-r›n› da kullanarak Nisan 1988’de geri alabilmifltir.
Bunun üzerine BM dört kimyasal silah uzman›n› incelemelerde bulunmak ama-c›yla ‹ran’a göndermifltir. Bu uzmanlar›n haz›rlad›klar› raporlar do¤rultusunda za-man›n BM Genel Sekreteri Javier Perez de Cuellar Irak’› resmen k›nam›fl ve kimya-sal silahlar›n kullan›m› konusunda 1925 tarihli Cenevre Protokolü’ne uymaya da-vet etmifltir. Irak iddialar› yalanlamaya kalkm›fl ancak ‹ran’dan Avrupa baflkentleri-ne giden yaral›lar› en büyük kan›t› oluflturmufllard›r. Ayr›ca, Irak’›n Mart 1988 tari-hinde Kürtlerin yaflad›¤› Halepçe kasabas›nda kulland›¤› kimyasal silahlardan do-lay› da suçlanm›flt›r.
109
4. Ünite - ‹ran Devrimi ve Körfez Savafllar›
Resim 4.5 Cephede Kimyasal Sald›r›lara Karfl›
Önlem Alan Bir
‹ran Askeri Kaynak:
http://fouman.com/
Y/Picture_View-Iran_Iraq_War_
Chemical_Mask_
Soldier.htm
1986 y›l› ayn› zamanda tanker savafl›n›n yo¤unlaflmas›na yol açm›flt›r. Taraflar›n bir y›l içinde yüzden fazla tarafs›z gemiye (petrol tankerlerine ve sivil ticaret gemi-lerine) sald›rd›¤› iddia edilmektedir. Di¤er konularda oldu¤u gibi tanker savafl›n›n da bafllat›c›s› olan Irak savafl boyunca kendisine destek veren Körfez ülkelerinin gemilerine bile sald›rm›flt›r. Özellikle Kuveyt gemilerine yönelik sald›r›lar›n artma-s› üzerine Kuveyt yönetimi uluslararaartma-s› toplumdan koruma talep etmifltir. Hem Sovyetler Birli¤i hem de ABD bu talebe olumlu yan›t vermifl ve Kuveyt’e ait gemi-leri korumaya alm›flt›r.
1987 y›l›nda ise ‹ran birlikleri Irak’›n en büyük ikinci flehri Basra’ya büyük bir sald›r› dalgas› düzenlemifl, ancak baz› baflar›lar elde etmelerine ra¤men flehri ele geçirememifllerdir. Irak’›n karfl› sald›r›lar› ile savafl t›kanma noktas›na gelmifl ve bir kez daha y›pratma savafl›na dönüflmüfltür. ‹ran’›n Kerbela sald›r›lar› ad›n› verdi¤i ve savafl› bitirmesini bekledi¤i bu sald›r›larda iki taraf da ciddi kay›plar vermifltir.
‹ran’›n son büyük sald›r›s› 1988 bahar›nda gerçekleflmifltir. Bu sald›r› neticesin-de ‹ran birlikleri Kürdistan topraklar›ndan geçerek yaklafl›k 400 mil kare Irak top-ra¤›n› ele geçirmifltir. Köfleye s›k›flan ve yenilmek üzere olan Irak ordusu, bir in-sanl›k suçu iflleyerek cevap vermifltir. Mart 1988 tarihinde Irak savafl uçaklar› ‹ran askerlerinin denetiminde bulunan Kürt kasabas› Halepçe’ye kimyasal silahlar atm›fl ve binlerce sivilin ölmesine neden olmufltur. Kitle imha silahlar›n›n kullan›lmas›y-la savafltaki dengeler Irak lehine de¤iflmifl ve Irak ordu birlikleri ‹ran iflgali alt›nda-ki topraklar›n›n önemli bir k›sm›n› geri alm›flt›r. Daha sonra da ‹ran flehir merkez-lerini vurmaya bafllam›flt›r. Netice itibar›yla, uzun ve genifl bir cephede savaflmak zorunda kalarak y›pranan ‹ran, 18 Temmuz 1988 tarihinde BM Güvenlik Konse-yinin 598 nolu karar›yla sunmufl oldu¤u ateflkes önerisini kabul etmifl ve savafl›
sonland›rma karar› alm›flt›r. 20 A¤ustos 1988 tarihinde ateflkesin yürürlü¤e girme-siyle birlikte savafl sona ermifl ve ‹ran birlikleri iki-üç hafta içinde Irak topraklar›n-dan çekilmifltir.
fiekil 4.6
‹ran-Irak Savafl›’nda savaflan çocuk askerler Kaynak: Efraim Karsh (2002), Essential Histories:
Iran-Iraq War 1980-1988, Oxford: Osprey Publishing, s. 62