Vergi Bilinci

Kamu hizmetlerinin sağlıklı bir şekilde sürdürülebilmesi, devletin harcama yapmasına bağlıdır. Geçmişte olduğu gibi bugün de devletin harcama yapmak üzere ihtiyaç duyduğu finansman kaynağını ise kahir ekseriyetiyle vergiler oluşturmaktadır. Bu bakımdan devletler, ihtiyaç duyduğu vergiyi toplayabilmek adına, vergi gayretini en etkin düzeyde tutma eğilimi içerisindedir. Bunun sağlanabilmesi ise gerek vergi idaresinin gerekse vergi yargısının etkinliğinin yanında, toplumu meydana getiren bireylerde de vergiye ilişkin farkındalığın oluşturulması zorunludur¹²². Bu itibarla vergi bilinci, devletin yerine getirmekle yükümlü olduğu kamu hizmetlerinin gerçekleştirilmesi için bireylerin elde ettiği gelirlerden veya servetlerinden kanunlarda belirtilen usul, esas ve oranlara göre katkıda bulunmaları gerektiğini fark etme, bilme ve hatırlama yeteneğine sahip olmalarını ifade etmektedir¹²³. Bir başka açıdan vergi bilinci, kamu hizmetlerinin gerçekleştirilmesi bakımından verginin önemini bilen toplum bireylerinin, vergi ile ilgili ödevlerini yerine getirmedeki istekliliklerinin düzeyi şeklinde de ifade edilebilir¹²⁴. Her iki tanıma da bakıldığında, tanımların ana temasını bireylerin vergiyi algılamaları ve bunu davranışlarına olumlu şekilde yansıtmaları oluşturmaktadır. Bu çerçevede vergi bilinci ifade edilirken, bireylerde oluşan vergi farkındalığından ve verginin neden ödendiğinin ya da alındığının farkındalığına vurgu yapılmış olması vergi bilincinin doğru bir tanımının yapılması için gereklidir¹²⁵. Burada bahsedilen vergi farkındalığı, bireylerin vergi mevzuatı, mevzuatta yapılan değişikliklerin takibi ve vergi uygulamaları konusunda bilgi sahibi olmasını (mali bilgi) ifade etmektedir. Verginin neden ödendiğinin farkındalığı ise,

121 Bu nedenler hakkında detaylı açıklama için bkz. Taşkın, s. 71-76.

122 Taytak, s. 498.

123 Nuri Ömürbek, Hüseyin Güçlü Çiçek, Serdar Çiçek, “Vergi Bilinci Üzerine Bir İnceleme:

Üniversite Öğrencileri Üzerinde Yapılan Anketin Bulguları”, Maliye Dergisi, Sayı: 153, Yıl: 2007 (Temmuz-Aralık), SS. 102-122, s. 104.

124 Akdoğan, s. 192; İbrahim Organ, Baki Yegen, “Vergi Bilinci Ve Vergi Ahlakı Oluşumunda Muhasebe Meslek Mensuplarının Rolü: Adana Örneği”, Atatürk Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt:

27, Sayı: 4, Yıl: 2013, SS. 241-271, s. 243.

125 Taytak, s. 498-499.

43 vergilerin yararlanılan kamu hizmetlerinin finansman kaynağı olarak görülmesini ifade etmektedir¹²⁶.

Vergi bilincinin oluşturulması devlet için son derece önemli bir konudur. Bu önem en başta verginin devletler için ifade ettiği anlamda kendini göstermektedir.

Günümüzde vergiler, ülkelerin bütçelerinde önemli bir ağırlığa sahip olan ve vazgeçilemez gelir kaynaklarıdır. Diğer taraftan sürekli bir artış içinde olan kamu harcamalarını finanse etmek ülkeler için her geçen gün daha da zorlaşmaktadır.

Harcamalardaki bu artışı, vergi kayıp ve kaçakları nedeniyle her zaman vergilerle tam anlamıyla finanse etmek mümkün olmamakta ve devletler bu finansman açığını borçlanma yoluyla kapatmak zorunda kalmaktadır¹²⁷. Ayrıca devletler, vergi bilincinin oluşmaması durumunda vergi kayıp ve kaçaklarıyla mücadeleye yönelik yapacağı çalışmalar için bir maliyet üstleneceğinden bu durum kaynak dağılımında etkinliğin azalmasına neden olacaktır.

Devletin görevlerini yerine getirmesinde ve toplumsal ihtiyaçların karşılanmasında verginin taşıdığı önemi bilen ve bu bilinç içerisinde ödevlerini olması gerekene uygun bir şekilde yerine getirme çabası içinde olan toplumsal davranış biçimi, vergi bilincinin temelini oluşturmaktadır¹²⁸. Bu bilincin oluşması ise

“algı tutum-davranış” ilişkisi içerisinde insan hayatı boyunca gelişen ve süreklilik arz eden bir durumdur. Bununla birlikte vergi bilincinin oluşmasına etki eden faktörleri dört grupta tolayabiliriz: “kişisel faktörler”, “sosyal ve kültürel faktörler”, “ekonomik faktörler” ve “politik ve hukuki faktörler”.

Kişisel faktörler, bireyin kendisi ile ilgili durumlardır. Bu anlamda kişinin cinsiyeti, yaşı, medeni hali, eğitim seviyesi, gelir düzeyi, mesleği, devlete olan bağlılığı, sahip olduğu siyasi ve ideolojik görüşü, siyasi iktidar hakkındaki düşüncesi ve siyasi iktidarın söz gelimi af çıkarma, sıkça mevzuat değişikliği yapmak gibi tasarrufları hakkındaki kanaati, adalet anlayışı, dini, ırkı şeklinde çoğaltabileceğimiz

126 Selçuk Buyrukoğlu, İrem Erasa, “Vergi Bilincinin Oluşmasında Mükellef Haklarının Yeri ve Önemi”, Vergi Dünyası, Sayı: 375, Yıl: 2012 (Kasım), SS. 116-127, s. 121.

127 Buyrukoğlu, Erasa, s. 121.

128 Akdoğan, s. 192.

44 pek çok olgu ve durum vergi bilincinin oluşmasına etki eden kişisel faktörlere örnek olarak gösterilebilir¹²⁹.

Sosyal ve kültürel faktörler, bireyin içerisinde yetiştiği çevresel etkenlerddir. Bu bağlamda bireyin içerisinde yetiştiği toplumun kültürel değerleri, inançları, yaşam düzeyleri, aile yapısı, sosyal gruplar, danışma grupları vergi bilincinin oluşmasında etkili olmaktadır. Zira bireylerin davranışları, içinde bulundukları grup tarafından etkilenmektedir. Bireylerin ait olduğu grup (referans grup), bireyin kendine yakın hissettiği arkadaşları, meslektaşları, aile fertleri vb. kişilerden oluşmaktadır. Genel kabul görmüş teoremlere göre, kişi kendi referans grubunda benimsenen düşünce ve davranışlara yönelecek, referans grubu tarafından hoş karşılanmayan ve ayıplanan düşünce ve davranışlardan kaçınacaktır. Buna göre, referans grubunun vergiye bakışı olumsuz ise, grup içindeki kişilerin vergiye bakışı da olumsuz olabilmekte ve kişiler bu nedenle herhangi bir sosyal baskı hissetmemektedir¹³⁰.

Ekonomik faktörler içerisinde ülkenin milli geliri, kişi başına düşen milli gelir, gelir dağılımı, kamu hizmetleri ve kamu harcamaları, devlet borçlarını sayılabilir.

Ekonomik faktörlerden ülkenin milli geliri, kişisel davranışlar üzerinde önemli etkiye sahiptir. Gelir arttıkça, kültür düzeyi de arttığından, gelişmiş ülkelerde vergi bilincinin, az gelişmiş ülkelere oranla daha çok olduğu savunulmaktadır¹³¹.

Politik ve hukuki faktörler, mükelleflerin içerisinde bulunduğu vergi sistemi, vergi sisteminin idaresi ve vergi yargılamasına ilişkin huşulardır. Bu bağlamda vergi sisteminin yapısı, yasal düzenlemelerin anlaşılır olup olmaması, vergi ile ilgili ihdas edilen düzenlemeler, hükümet tasarrufları, vergi denetimi, vergi yasalarının uyumu, vergi idaresi çalışanlarının mükelleflerle diyaloğu, vergi sisteminin adaletli olup olmadığı şeklinde çoğaltılabilecek birçok unsur vergi bilincini etkilemektedir¹³². Söz gelimi siyasi gücü elinde bulunduranlar tarafından alınan kararlar bireylerin vergi bilinci üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Alınan siyasi kararlar bireyler tarafından benimsenirse, kişilerin vergiye karşı olumlu tavır takınmalarını sağlayacak; aksi durumda ise, vergiye karşı direnç gösterme eğilimi içerisinde olacaklardır. Aynı

129 Bu faktörler hakkında açıklamalar için bkz. Buyrukoğlu, Erasa, s. 122-125; Ayrıca bkz. Gülsüm Gürler Hazman, “Vergi Bilincini Etkileyen Muhtemel Dışsal Etkenlerin Lojistik Regresyon Analizi ile Tespiti”, Akademik İncelemeler, Cilt: 4, Sayı: 1, Yıl: 2009, SS. 53-71, s. 55-56.

130 Taytak, s. 498-499.

131 Taytak, s. 499.

132 Ayrıntılı bilgi için bkz. Hazman, s. 56-57.

45 şekilde vergi sisteminin adaletsiz olduğunun düşünülmesi, vergi kanunlarının ve yönetmeliklerinin bireyler tarafından anlaşılmaz derecede karmaşık olması, bireylerin vergi bilinci üzerinde olumsuz tavır takınmalarına neden olacaktır¹³³.

Vergi bilinci bağlamında son olarak şu hususu belirtmekte yarar vardır. Kamu gelirlerinde etkinliğin sağlanması amacıyla oluşturulması gereken vergi bilinci, sadece mali fedakârlıkta bulunması öngörülen kesim olan mükellefler yönünden değil, aynı zamanda genel tüketici konumundaki bireylerin de sahip olması gereken bir davranış kalıbı olduğu¹³⁴ gibi yönetme ve yönlendirme görevi verilenlerin bilinç düzeyini de yakından ilgilendirmektedir¹³⁵.