Tüzel kifli

Hukuk hayat›nda hak sahibi olan kifli-ler sadece insanlar de¤ildir. Sosyal ve ticari hayat›n bir sonucu olarak, fertle-rin, tek bafllar›na ulaflamayacaklar›

amaçlar›n› daha kolay gerçeklefltirebil-meleri için kurduklar› birliktelikler de söz konusu olabilmektedir. Bu anlam-da tüzel kifli (hükmi flahsiyet) olarak ifade edilebilen yeni kifliler ortaya ç›kmaktad›r. Tüzel kiflilik, “kendisi-nin meydana getiren kifli veya mal topluluklar›ndan ayr›, onlardan ba¤›ms›z bir varl›¤a ve ba¤›ms›z bir kiflili¤e sahiptir” (Bir Numara Yay›nlar›, ‹.Ulusan, 1997:1293-1294).

Tüzel kifliler, kamu hukuku tüzel kiflileri ve özel hukuk tüzel kiflileri olmak üzere ikiye ayr›l›r:

Kamusal güce sahip, yerine getirdikle-ri görev ve hizmetler yönünden bu gücü temsil eden tüzelkiflilere kamu hukuku tüzel kiflileri denir. Bunlar, kamu hukuku kurallar›na tabi olup (743.S.Med.K.m.52/I) ancak kanunla veya kanunun aç›kça verdi¤i yetkiye dayan›larak kurulurlar (Anayasa, m.123/III).

Kamu Hukuku tüzelkiflileri, kamu idareleri (amme idareleri) ve kamu kurumlar› (amme müesseseleri) ola-rak ikiye ayr›l›r. Kamu idareleri, kamu hizmetini yerine getiren tüzel kiflilerdir. Kamu idarelerine örnek ola-rak il özel idareleri, köyler, belediyeler verilebilir. Kamu kurumlar› ise,

“tüzelkiflili¤i bulunan kamu hizmetleri ya da tüzelkiflilik tan›nm›fl kamu hiz-metleri” olarak tan›mlanabilir. Kamu kurumlar›n›n gördükleri hizmetlerin temel özelikleri, özel, belirli ve s›n›rl›

olmas› fleklinde s›ralanabilir (Bir Numara Yay›nlar›, ‹.Ulusan, 1997:

715).

Özel hukuk tüzel kiflileri de kendi ara-lar›nda kazanç paylaflt›rma amac›

gütmeyen tüzel kiflilikler ve kazanç paylaflt›rma amac›yla kurulan tüzel kifliler olarak ikiye ayr›l›r. Kazanç paylafl- t›rma amac› gütmeyen tüzel kifliliklere örnek olarak dernek ve vak›f gösterilebilir. Dernekler, belirli bir amac› gerçeklefltirmek amac›yla kuru-lan kifli topluluklar› iken, vak›flar ise belirli bir amaca tahsis edilmifl mal topluluklar›d›r. Kazanç paylaflt›rma amac›yla kurulan ticaret ortakl›klar›, iktisadi amac›yla gerçek ya da tüzel kifliler taraf›ndan, kifli veya sermaye

ortakl›klar› olarak kurulur (Bir Numa-ra Yay›nlar›, ‹.Ulusan, 1997: 1293-1294).

Tüzel kiflilerde de hak ve fiil ehliyeti söz konusudur. Tüzel kifliler de gerçek kifliler gibi - yaln›z insanlara özgü olan, örne¤in, rüflt, evlenme, niflanlan-ma ve evlat edinme gibi haklar d›fl›nda- hak ehliyetine sahiptirler.

Tüzel kiflilerin fiil ehliyeti, bir yönüyle hukuki ifllem yapma ehliyetiyle, di¤er yönüyle de haks›z eylemlerden sorum-lu tutulma ehliyetiyle ilgilidir. Ancak unutulmamal›d›r ki, tüzel kiflilerin fiil ehliyeti, amaçlar›yla s›n›rl› oldu¤un-dan, kapsam› gerçek kiflilere nazaran oldukça dard›r. Tüzel kiflilerin fiil ehli-yetini kazanmalar›, yasalarda yaz›l›

zorunlu organlara sahip bulunmalar›na ba¤l› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Baflka bir deyiflle, bu organlar›n meydana gel-mesiyle tüzel kifliler fiil ehliyetini kazan›rlar; organlar›n ortadan kalk-mas›yla da fiil ehliyetini kaybederler (Bir Numara Yay›nlar›, ‹.Ulusan, 1997:1293-1294).

Tüzel kifli iflverenlerde yönetim yetki-si, en üst düzeyde organlar› veya organlar›n yetki verdi¤i kimseler vas›tas›yla kullan›l›r. Ancak, tüzel kifli-nin organlar›n› oluflturan kimseler de iflveren say›l›rlar; baflka bir ifadeyle

“iflveren s›fat› bu kimselerde somut-lafl›r (somut iflveren)” (Bir Numara Yay›nlar›, Ulucan,1997: 667-668).

‹flverenin talimat verme yetkisini kul-lanmas›, hukuksal ifllem ehliyetine sahip gerçek kifli ile mümkündür. ‹flve-renin fiil ehliyetinin olmamas› veya tüzel kifli olmas› durumunda soyut

iflveren–somut iflveren kavramlar› orta-ya ç›kmaktad›r. Hukuken iflveren nite-li¤ine sahip as›l iflveren, soyut iflveren-dir. Somut iflveren ise, kendisine tan›nan yetkiye dayanarak iflletmeyi yönetendir.

Soyut iflveren-somut iflveren ayr›m›, özellikle hukuk ve ceza sorumlulu¤u-nun belirlenmesinde önem kazan›r.

Sözleflmeden kaynaklanan borçlar›n yerine getirilmemesi halinde, ifl sözlefl-mesinin taraf› olan soyut iflverenin de sorumlulu¤u söz konusudur. Somut iflveren ise ceza sorumlulu¤una muha-tapt›r. ‹flverenin cezai sorumlulu¤unun temeli, sahip oldu¤u yönetim hakk› ve buna ba¤l› olarak denetim yetkisinden kaynaklanmaktad›r. ‹flveren ifl yasa-lar›na uymak ve uyulmas›n› sa¤lamak-la görevlidir. Bu görevini ve yetkisini ihmal, cezai sorumlulu¤u getirir (Engin, 1993: 230). Burada, k›saca, baz› flirket çeflitlerine göre iflverenin konumu ortaya konulacakt›r.

Kollektif fiirket

Türk Ticaret Kanunu’nun 153. madde-sine göre, ticari bir iflletmeyi bir ticaret unvan› alt›nda iflletmek gayesiyle ger-çek kifliler aras›nda kurulan ve ortak-lar›ndan hiçbirisinin sorumlulu¤u flir-ket alacaklar›na karfl› s›n›rland›r›l-mam›fl olan flirkete, kollektif flirket denir.

Kolektif flirketlerde her ortak flirketi yönetme ve temsile yetkilidir. Yönetim ve temsil yetkisi bir veya birkaç orta¤a da b›rak›labilir (6762 S.TTK.m.160,175).

fiirketi yönetmek amac›yla seçilen ortak veya ortaklar iflveren konum-dad›r (Delice, 1993:2). Yönetim ve

temsil yetkisi kendisine b›rak›lan ortak veya üye, iflyeri/iflletmede karar verme yetkisini haiz oldu¤undan ve bu konu-da kimseden emir almad›¤›nkonu-dan somut iflverendir (Engin, 1993: 147-148).

Komandit fiirket

Türk Ticaret Kanunu’nun 243. madde-sine göre, ticari bir iflletmeyi bir ticaret unvan› alt›nda iflletmek gayesiyle kurulan ve flirket alacakl›lar›na karfl›

ortaklardan bir veya bir kaç›n›n sorum-lulu¤u s›n›rland›r›lmam›fl ve di¤er ortak veya ortaklar›n sorumluluklar›

belli bir sermaye ile s›n›rland›r›lm›fl olan flirkete, komandit flirket denir.

Sorumluluklar› s›n›rl› olmayan ortakla-ra komandite, sorumluluklar› s›n›rl›

olanlara komanditer denir. Komandite ortaklar›n gerçek kifli olmalar›

laz›md›r. Tüzel kifliler ancak komandi-ter ortak olabilirler. Komandit flirket-lerde her komandite ortak flirketi yönetme ve temsile yetkilidir (6762 S.TTK.m.257). Yönetme ve temsil konusunda kollektif flirketler hakk›ndaki hükümleri uygulan›r. Bu ba¤lamda flirketi yönetmek amac›yla seçilen ortak veya ortaklar iflveren konumdad›r.

Limited flirket

Türk Ticaret Kanunu’nun 503. madde-sine göre, iki veya daha fazla gerçek veya tüzel kifli taraf›ndan bir ticaret unvan› alt›nda kurulup, ortaklar›n›n sorumluluklar› koymay› taahhüt ettik-leri sermaye ile s›n›rl› ve esas sermaye-si belli olan flirkete, limited flirket denir.

Yönetme ve temsil yetkisi, bütün ortaklarca birlikte kullan›lmaktad›r.

(6762 S.TTK.m.540). Yönetim ve tem-sil yetkisi bir veya birkaç orta¤a da b›rak›labilir. Yönetim ve temsil, ortak olmayan üçüncü kifliye da b›rak›labilir (6762 S.TTK.m.541). Bu ba¤lamda flirketi yönetmek amac›yla seçilen ortak veya ortaklar iflveren konum-dad›r. Yönetim ve temsil yetkisi kendi-sine b›rak›lan ortak veya üye, iflyeri/iflletmede karar verme yetkisini haiz oldu¤undan ve bu konuda kimse-den emir almad›¤›ndan somut iflveren-dir (Engin, 1993: 147-148).

Anonim fiirket

Türk Ticaret Kanunu’nun 269. madde-sine göre bir unvana sahip, esas serma-yesi belirli ve paylara bölünmüfl olan ve borçlar›ndan dolay› yaln›z mal-varl›¤›yla sorumlu olan flirkete, ano-nim flirket denir. Ortaklar›n sorumlu-luklar›, taahhüt etmifl olduklar› serma-ye paylar› ile s›n›rl›d›r.

Anonim flirketlerde yönetim ve temsil organ› yönetim kuruludur (6762 S.TTK.m.317). Anonim flirketlerinde yönetim kurulu, üyelerinden birine veya bir kaç›na yönetim ve temsil yet-kisini devredebilir (Engin, 1993: 147).

Anonim flirketlerde, yetkili k›l›nan üçüncü kifliye murahhas müdür, yöne-tim kurulu üyesine murahhas üye denir. Bu ba¤lamda flirketi yönetmek amac›yla seçilen ortak veya ortaklar iflveren konumdad›r. Yönetim ve tem-sil yetkisi kendisine b›rak›lan ortak veya üye, iflyeri/iflletmede karar verme yetkisini haiz oldu¤undan ve bu konu-da kimseden emir almad›¤›nkonu-dan somut iflverendir (Engin, 1993: 147-148).

Kooperatifler

Kooperatiflerde yönetim ve temsil organ› yönetim kuruludur (1163 S.KoopK.m.55). Kooperatiflerde, yönetim kurulu, üyelerinden birine veya bir kaç›na yönetim ve temsil yet-kisini devredebilir. Kooperatiflerde yönetim ve temsil bir üçüncü kifliye de b›rak›labilir (KoopK.m.58) (Engin, 1993: 147).

Özetle, ticaret flirketlerinde yönetim ve temsil yetkisi bir orta¤a veya yönetim kurulu üyesine b›rak›lmas› halinde ortak veya üye/ler, bu konuda bütün yetki ve sorumlulu¤u al›r. Di¤er ortak ve üyelerin, yönetim yetkisi ortadan kalkar. Bu ba¤lamda yönetim ve temsil yetkisi kendisine b›rak›lan ortak veya üye, iflyeri/iflletmede karar verme yet-kisini haiz oldu¤undan ve bu konuda kimseden emir almad›¤›ndan somut iflverendir (Engin,1993:147-148).

‹flveren niteli¤inin belirlenmesinde esas kriter, yönetim ve temsil yetkisi devredilen üçüncü kiflinin karar verme-ye muktedir olma vasf›d›r. Bu iktidara sahip üçüncü kifli de, somut iflveren kabul edilir. Ancak flu nokta da gözden uzak tutulmamal›d›r ki, yasa gere¤i iflletmede en üst düzeyde talimat verme yetkisini haiz kifliler yerine, alt kademede bulunan birisinin fiilen bu yetkiyi kullanmas› söz konusu olabil-mektedir. Bu durumda da fiilen bu yet-kiyi kullanan kifliyi de somut iflveren olarak kabul etmek gereklidir (Engin, 1993: 148-149).

‹flverenin, iflçiden ifli yapmas›n› isteme ve bunun için gerekli talimatlar› verme hakk› bulunmaktad›r (Tunçoma¤, 64).

‹ki hakk›n ayn› kiflide olmas› flart olmamakla birlikte, genelde iflyerinin maliki iflin yap›lmas›n› isteme ve tali-mat verme hakk›na sahiptir (Çelik, 1994:47).

Ayr› kiflilerin iflveren s›fat›n› tafl›malar›

halinde;

√ Malikin hukuki muamele yapma ehliyetini haiz olmad›¤› hallerde kanu-ni mümessili,

√ Tüzel kifli olmas› hallerinde organlar›,

√ Ölümü halinde vasiyeti tenfiz memuru,

√ ‹flas› halinde iflas masas› iflveren s›fat›n› kazan›r (Çelik, 1994:47).

Donatan ve Donatan ‹fltiraki

Türk Ticaret Kanunu’nun 946. madde-sine göre, gemisini deniz ticaretinde kullanan gemi sahibine donatan denir.

Kendisinin olmayan bir gemiyi kendi ad›na deniz ticaretinde bizzat veya kaptan marifetiyle kullanan kimse, üçüncü kiflilerle olan iliflkilerinde donatan say›l›r.

Türk Ticaret Kanunu’nun 951. madde-sine göre birden çok kiflinin müflterek mülkiyet fleklinde sahip olduklar› bir gemiyi, aralar›nda yapm›fl olduklar›

sözleflme uyar›nca, hepsinin nam ve hesab›na deniz ticaretinde kullanmalar›

halinde donatma ifltiraki söz konusu olur.

Befl veya daha fazla gemi adam›n›n çal›flt›r›lmas› veya geminin grostonila-tosunun yüz ve daha fazla olmas›

halinde, donatan ve donatma ifltiraki, Deniz ‹fl Kanunu aç›s›ndan iflveren konumdad›r (Delice, 1993: 5).

3) Tüzel Kiflili¤i Olmayan Kurumlar