‹fiVEREN KAVRAMININ UNSURLARI

Yukar›da da belirtildi¤i gibi, ana hat-lar›yla ‹fl Kanunu’na göre iflveren kav-ram›n›n unsurlar›n›;

√ ‹fl sözleflmesine dayanan bir iliflki

√ Çal›flt›r›lan iflçi

√ ‹flverenin gerçek veya tüzel kifli yahut tüzel kiflili¤i olmayan kurum ve kurulufl olmas›

√ ‹flverenin sahibi oldu¤u iflyerinin ‹fl Kanununun kapsam›nda olmas›

fleklinde s›ralamak mümkündür.

A) ‹fl Sözleflmesine Dayal› ‹liflki 1475 Say›l› ‹fl Kanunu’nda ifl sözlefl-mesine yer verilmemiflti. 4857 Say›l› ‹fl Kanunu’nun 8. maddesi ifl sözleflmesi-ni, “bir taraf›n (iflçi) ba¤›ml› olarak ifl görmeyi, di¤er taraf›n (iflveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden olu-flan sözleflme” olarak tan›mlam›flt›r.

Benzeri bir flekilde Borçlar Kanunu’-nun 313. maddesinde ifl sözleflmesi

“bir mukaveledir ki onunla iflçi, muayyen veya gayri muayyen bir zamanda hizmet görmeyi ve ifl sahibi dahi ona bir ücret vermeyi taahhüt eder” fleklinde tan›mlanm›flt›r.

Burada iflçi ve ifl sahibi sözleflmenin taraflar› olarak ortaya ç›kmakta; iflçi ifl görme, ifl sahibi ücret ödeme yükümlü-lü¤ü alt›na girmektedir. Baflka bir ifa-deyle tam iki tarafa borç yükleyen bir sözleflme olarak ifl sözleflmesinde, bir taraf›n borcu di¤er taraf›n alaca¤›n›

oluflturur. ‹flçi, ifl görmenin borçlusu, ücretin alacakl›s›d›r; iflveren de ücretin borçlusu, ifl görme ediminin

alacakl›s›d›r. Bu ba¤lamda iflveren, iflin görülmesini isteme hakk›na sahip-tir (Engin, 1993: 85).

‹flgörme esas itibariyle eme¤e dayan-maktad›r. Ekonomik de¤er tafl›yan emek harcamalar› bedeni de olsa, zihni de olsa iflgörme kapsam›nda yer al›r.

‹fl sözleflmesinin yaln›zca ücret ve zaman unsurlar›n›n göz önüne al›n›p, ba¤›ml›l›k unsurunun göz ard› edilme-si, ö¤retide, bir eksiklik olarak ortaya konulmaktad›r (Koç, 2004a:9).

Asl›nda Borçlar Kanunu’na kaynakl›k eden ‹sviçre Borçlar Kanunu’nun 319/1 maddesinde “iflverenin hizme-tinde çal›flma” ibaresine yer verilmek-tedir (‹ren, 1998:55). Buna göre, ifl sözleflmesi, iflçinin bir ücret mukabi-linde belli veya belirsiz bir zaman dili-minde ifl gücünü iflverenin hizmetine tahsis etti¤i ve onun direktifi alt›nda ifli ifa etmeyi taahhüt etti¤i bir akit olarak tan›mlanabilir. Baflka bir ifadeyle, ifl sözleflmesi, taraflar›n birbirine taah-hütle ba¤l› olduklar› iki tarafl› bir söz-leflmedir (Kurt,2003:733).

Benzeri bir flekilde Anayasa Mahke-mesinin 26-27.9.1967 gün ve 336/29 say›l› karar›nda ifl sözleflmesi “bir kimsenin ücret karfl›l›¤›nda belirli veya belirsiz bir süre için hizmet görmeyi, hizmetinin ifl sahibinin emrinde bulundurmay›, ifl sahibinin de ona bir ücret vermeyi üstüne almas›” fleklinde tan›mlanm›flt›r (‹ren,1998:55; Çelik,1994:70) . Ayn› flekilde Yarg›tay bir karar›nda, ifl sözleflmesinden söz edebilmek için bu sözleflmenin ücret, ba¤›ml›l›k ve devaml›l›k unsurlar›n› içermesi

gerek-ti¤ini belirtmifltir (Yarg›tay 9. Hukuk Dairesi, 8.11.1984, E.1984/84455 K.1984/9548.).

‹flçi, her zaman gerçek kifli olmas›na ra¤men, iflveren, gerçek veya tüzel kifli veyahut tüzel kiflili¤i olmayan kurum ve kurulufllar› olabilir. Bu ba¤lamda iflçi ve iflveren nitelikleri bir ifl sözlefl-mesine ba¤lanm›flt›r. Burada, k›saca, ifl sözleflmesinin unsurlar›n›n ortaya konulmas› faydal› olacakt›r.

1) Herhangi Bir ‹flte Çal›flma Hizmet (‹fl) Kavram›

Genel olarak faydal› olan ve belirli bir gayeye ulaflmak için yap›lan tüm faali-yetleri (Bir Numara Yay›nlar›, Eren,1997:642) ifade eden ifl (hizmet) kavram›, iktisadi kavramlara (realite-ye) göre belirlenir. ‹fl, karfl› taraf için de¤eri olan, onun maddi veya fikri bir ihtiyac›n›n karfl›lanmas›na yarayan bir faaliyet olarak tan›mlanabilir (Tunço-ma¤, 1989:56).

‹flin yap›lmas›, bir faaliyet sonucu ikti-sadi bir de¤er elde edilmesi sürecidir (Çelik, 1994: 38). ‹fl, iktisadi nitelikte bir faaliyettir. ‹flçi, bedeni, fikri veya bedeni ve fikri eme¤ini belli bir süre iflverenin istifadesine sunmaktad›r. Bu çal›flma neticesinde, bir mal ve hizmet üretilmektedir (Turan, 1990:240).

Söz konusu ifl, özel veya kamu hizme-ti de olabilir. Sadece görülen iflin kamu hizmeti olmas› iflçi kavram›na engel olamaz.

2) Hizmet Ediminin Bir Süre ‹çin Yap›lmas›

Hizmet ediminin bir süre için

yap›lmas› gereklidir. Zira, ifl sözleflme-si taraflar aras›nda sürekli bir borç ilifl-kisi do¤uran bir sözleflmedir. Hizmet süresi tamamen belirli (3 ay, 2 y›l gibi) olabilece¤i gibi, belirtilebilir olmas› da mümkündür. Taraflarca belirli veya belirsiz bir olay›n gerçekleflmesine kadar sözleflmenin devam edebilece¤i de kararlaflt›r›labilir. Benzeri flekilde hizmet süresinin belirsiz olmas› da mümkündür. Fesih ihbar›na veya ölüme kadar sürebilir (Tunçoma¤, 1989:54).

‹flçi bütün zaman›n› ayn› iflverene tah-sis edebilece¤i gibi, farkl› iflverenlere de tahsis edebilir.

3) Hizmetin Bedeni veya Fikri Olabilmesi

‹fl Kanununda iflin niteli¤i tan›mlan-mam›flt›r. Bedeni, fikri veya bedeni ve fikri olmas›nda bir fark bulunmamak-tad›r. ‹flçinin iflini, bedenen veya fik-ren, aletle veya aletsiz olarak yapmas›, iflin vas›fl› olup olmamas›, iflin iflyeri-nin içinde veya d›fl›nda ifa edilmesi, iflin k›sa veya uzun olmas›, gerçekleflti-ren ifl iliflkisinin hukuki mahiyetini de¤ifltirmemektedir (Turan, 1990:240-242).

3008 Say›l› ‹fl Kanunu iflçi kavram›n›, bedenen veya bedenen ve fikren çal›flmay› esas alarak belirtmiflken, 931, 1475 ve 4857 Say›l› ‹fl Kanunlar›

bu ayr›m›, yani fikri veya bedeni çal›flma ayr›m›n› ortadan kald›rm›flt›r (Çelik, 1994:37).

4) ‹fl Karfl›l›¤› Ücret Al›nmas›

‹fl sözleflmesiyle iflçi, ifli yapma, iflve-ren de ücret ödeme gibi temel

yüküm-lülükler alt›na girmektedir. Bu ba¤lam-da ifl sözleflmesi, her iki tarafa karfl›l›kl› borç yükleyen bir akittir.

Baflka bir ifade ile ifl sözleflmesinden söz edebilmek için, iflçinin hizmet gör-mesi, iflverenin de ücret ödemesi gereklidir. Bu ba¤lamda ifl sözleflmesi-nin en önemli unsurlar›ndan biri, yap›lan iflin karfl›l›¤›nda ücret si keyfiyetidir. Hatta ücretin ödenme-mesi veya geç ödenödenme-mesi halinde bile ücret yok say›lamaz. Zira, ifl sözleflme-sinin varl›¤›, ücretin varl›¤›n› ifade eder; yani, ifl sözleflmesi varsa, ücret de vard›r.

Esas itibariyle ücret, çal›flman›n karfl›l›¤›d›r. Ancak, sosyal ve ekono-mik bir tak›m gerekçelerden iflçiye biz-zat ifli yapmad›¤› hallerde de (hafta tatili, y›ll›k ücretli izin gibi) ücretin ödenmesi söz konusudur.

Sosyal dayan›flma amac›yla veya hat›r için yap›lan hizmet için, ücret söz konusu de¤ilse, bunun temel sebebi, mevcut ifl iliflkisinin ifl sözleflmesine dayanmamas›d›r (Turan, 1990:243).

‹flçi tan›m›nda, 931 ve 1475 Say›l›

Kanunlarda “ücret karfl›l›¤› çal›flan kifli ifadesi” aç›kça yer alm›fl; 4857 Say›l›

Kanunda ise, ifl sözleflmesinin temel bir unsuru oldu¤undan; “ücret unsuru”

iflçi tan›m›ndan ç›kart›lm›flt›r.

5) Ba¤›ml›l›k ‹liflkisi

‹fl sözleflmesinin önemli unsurlar›ndan biri de, ba¤›ml›l›k iliflkisine dayan-mas›d›r. Baflka bir ifadeyle iflçi, özel hukuk sözleflmesi ile kurulan hukuki iliflki neticesinde, sözleflmeden do¤an ifl görme borcunu, iflverenin gözetim

ve denetimi alt›nda, yani ona ba¤›ml›

olarak ifa etmektedir (Bir Numara Yay›nlar›, Ulucan, 1997:643). Bu nite-lik özelnite-likle ö¤retide, ifl sözleflmesini di¤er benzeri akitlerden (istisna ve vekalet akitlerinden) ay›ran önemli vas›f olarak ileri sürülmektedir.

‹flçi, iflin yap›lmas›nda iflverenin tali-mat›yla hareket etmekte ve iflverenin denetimi ve gözetimi alt›nda bulun-maktad›r. Bu ba¤lamda iflçi “iflverenin talimat›yla ifl yapmakla yükümlü gerçek kiflidir” (Çelik, 1994: 38).

Ayn› flekilde ba¤›ml›l›k ilkesi, iflçinin, iflverenin talimat›na uymas›, bütün varl›¤›yla iflverenin organize etti¤i ifli yapmas›n› ifade etmektedir (Turan, 1990:241).

‹fl Kanunu’nun 2. maddesinde ba¤›m-l›l›k unsuru belirtilmemifl olmakla bir-likte, ö¤retide, iflçi kavram›n›n belir-lenmesinde ba¤›ml›l›k unsurunun dik-kate al›nmas› gerekti¤i kabul görmek-tedir. Bu ba¤lamda ‹fl hukuku

“ba¤›ml› iflçilerin hukuki iliflkilerini düzenleyen bir hukuk dal› olarak vas›fland›r›labilir.” Buna göre, ba¤›ml› iflçiler, iflverenlere ba¤›ml›

olmayarak çal›flan iflçilerden ayr›l-m›flt›r. Ancak belirtilmelidir ki, kiflisel ba¤›ml›l›k unsurunun, kesin ve aç›k olarak ortaya konulmas› zordur.

Çünkü, iflin flahsen ifas›, bir ba¤›ml›l›k unsurunu içerir. Önemli ve belirleyici olan, kiflisel ba¤l›l›¤›n derecesidir. Bu ise, izafidir. Bu ba¤›ml›l›k, ifl sözlefl-mesinin esasl› bir unsurudur (Tunço-ma¤, 1989:61).

Bu ba¤›ml›l›k unsuru Yarg›tay Genel Kurulu’nun bir karar›nda flöyle

belirtil-mifltir: “Bir kimsenin sigortal›

say›labilmesi için, bu akitle çal›flana yüklenilen iflgörme ediminin iflvere-ne ait iflyerinde ve onun deiflvere-netim ve gözetimi alt›nda yerine getirilmesi zorunludur.” (Yarg. Hukuk Genel Kurulu E.987/6 K.987/716 T.14.10.1987).

Özetle, ifl sözleflmesinin kiflisel unsuru tek yönlüdür. Sözleflmenin kurul-mas›nda iflçinin kiflili¤i, mesleki bilgi ve tecrübesi önemli iken, istisnalar d›fl›nda iflverenin kiflili¤i önemli bir iflleve sahip de¤ildir. Ancak, iflverenin yönetim hakk›, ba¤›ml›l›¤›n önemli bir unsuru olarak ortaya ç›kmaktad›r. ‹flin görülmesini isteme hakk›na ve en yük-sek düzeyde talimat verme yetkisine sahip olma, iflveren kavram›n›n önemli unsurudur. ‹flveren, yönetim hakk›na sahip olarak verece¤i talimatlar ile kendi alaca¤›n›n ifa biçimini, fleklini ve zaman›n› düzenler; iflçinin iflyerin-deki davran›fllar›n› kontrol eder (Engin, 1993: 85).