Mütareke döneminde Türkiye’de canlı olarak üç cereyan görülmekteydi: Klerikaller760, kozmopolitler761, muhafazakâr veya liberal762 milliyetçiler763. Klerikaller, kitap ve makalelerinde yazdıklarının tersine çoğunlukla Avrupalılaşmanın aleyhinde görünmekteydiler. Onların yegâne maksadı dini siyasete alet etmekti. Bununla birlikte dinin hükümlerinden pek çok uzaklaşanların sayısı da az değildi. Onlara göre ne kadının memleket hayatına karışması, mekteplerin medrese tarz ve şeklinden uzaklaşması ve ne de maddî hayatın yeni hayat esasları dâhilinde olgunlaşması makbul ve muteber sayılamazdı. Klerikaller, yayınladıkları eserlerinde düşüncelerinin şiddetini mümkün olduğunca hafifletmeye çalışmaktaydılar. Fakat bu doğru değildi. Memlekete batıdan gelmiş bütün yenilikler, onların ret ve hücumuna maruz kalmaktaydı. 20. asırda hemen her memlekette artık etkisi kalmayan Klerikalizmin Türkiye’de de tutunamayacağı ümit edilmekteydi764.
Bu dönemin akımlarından birisi de kozmopolitlerdi. Kozmopolitlerin ne klerikaller ne de milliyetçiler gibi özel bir akideleri yoktu. Onlar olayları yalnız
758 Ahmet Ferit, “Niçin Tecavüze Uğruyoruz?”, İfhâm, no:104, 14 Kasım 1919, s.1. 759 Hüseyin Ragıp, “Milliyetperverlik İttihatçılık mıdır?”, İfhâm, no:45, 16 Eylül 1919, s.1. 760
“Kapitalist ülkelerde ülkenin politik ve kültürel yaşamında kilise ve ruhban sınıfının egemenliğini
ve etkisini güçlendirmeye yönelik gerici akım.” Aşukin, Politika, s.126.
761 “Ulusların kendiliklerinden var olma hakkını ve devlet bağımsızlığını reddeden, yurduna, halkına, ulusal kültürüne karşı kayıtsız ve umursamaz bir tavrı savunan bir ‘dünya devleti’ kurulmasını ve ‘dünya vatandaşlığını’ isteyen, ulusal egemenlik için savaşı reddeden gerici burjuva ideolojisi.”
Aşukin, Politika, s.140; Muhammetdin, kozmopolitizmi Osmanlıcılık olarak değerlendirmektedir… Türkçülük, s.33.
762 “Sanayi burjuvazisinin, feodal ve mutlak monarşik düzenle savaşımı döneminde bu sınıfın çıkarlarını dile getiren burjuva politik ve ideolojik akımı. Liberalizm, monarkın hak ve yetkilerinin parlamento ile sınırlanmasını, anayasal bir düzen kurulmasını ve bazı özgürlüklere yer verilmesini isteyen bir akım olmuştur. Proleter devrimci hareketin güçlenmesiyle liberaller gericilikle anlaşama yoluna girmişler ve tüm ilerici niteliklerini kaybederek, devrim düşmanlarının safında yer almışlardır.” Aşukin, Politika, s.149.
763 Hüseyin Ragıp, “Üç Cereyan”, İfhâm, no:46, 17 Eylül 1919, s.1; Ahmet Ferit, “İki Yolun Biri”,
başlıklı makalesinde sadece kozmopolitler ve milliyetçileri ele alarak, insanların bu iki cereyandan birini seçmek zorunda olduklarını yazmaktaydı… İfhâm, no:96, 6 Kasım 1919, s.1.
yenilenme çerçevesi içinde her kafadan çıkan ve kendilerini tesir altında bırakan sese göre muhakeme ederlerdi. Kozmopolitlerin en tehlikeli noktaları ne din, ne de milliyet hususunda esaslı bir imana sahip olmamalarıydı. Aralarında gazeteci ve devlet kademesine çıkmış olanları da bulunan bu zümrenin memlekete bir hayrının dokunacağına ihtimal verilmemekteydi. Öte yandan kozmopolitler, milliyetçi olmadıkları gibi beynelmilliyet fikir ve akidesine de sahip değillerdi. Çünkü beynelmilliyetçilerin özelliği kendi milliyetleri kadar diğer milliyetlere de önem vermeleriydi. Oysa kozmopolitler, Türklüğe karşı kayıtsızlardı765. Bu cereyanı Hürriyet ve İtilaf gibi bir parti ve Ferit Paşa, Cemal Bey, İzzet Bey gibi adamlar temsil etmekteydiler. Bunların Türkiye için düşünceleri dış güçlere karşı hiç şikâyet etmemek ve itaat etmekti. Bunun aksini düşünmek onlara göre bir zorbalık ve ittihatçılıktı766.
Milliyetçilere gelince, milliyetçiler öncelikle dindardır. Milliyetçiler 20. asırda insan kitleleri için bir dinin lüzumuna inanmaktaydılar. Ancak din ile beraber herhangi bir kavim için milliyet kuvvet ve aşkı da lazımdı. Milliyetçiler, klerikalizm ve kozmopolitizm arasında bir vaziyet almış ve yerine göre ya muhafazakâr veya hürriyetçi sınıfında yer etmiş bulunmaktaydılar767. Milliyetçilerin en önemli amacı, galip devletlerin karşısında Türk Milletinin hakkını savunmak ve memleketin taksim edilmesine karşı çıkmaktı768. Öte yandan Anadolu da milliyetçilik esasına dayanan bir gelecek istemekteydi. Anadolu insanı, kozmopolitlerin kendisini uçuruma götürdüğünü düşünmekteydi769.
765 Hüseyin Ragıp, “Üç Cereyan”, İfhâm, no:46, 17 Eylül 1919, s.1. 766 Ahmet Ferit, “İki Yolun Biri”, İfhâm, no:96, 6 Kasım 1919, s.1. 767 Hüseyin Ragıp, “Üç Cereyan”, İfhâm, no:46, 17 Eylül 1919, s.1. 768 Ahmet Ferit, “İki Yolun Biri”, İfhâm, no:96, 6 Kasım 1919, s.1.
SONUÇ
Büyük Devletlerin menfaat çatışması sebebiyle meydana gelen Birinci Dünya Savaşı, 20. Yüzyıla damgasını vuran en önemli olaylardan birisidir. Bu savaştan Osmanlı İmparatorluğu yenik çıkmış ve bundan sonra Türk Milleti zor bir sürece girmiştir. Osmanlı İmparatorluğu ile İtilaf Devletleri arasındaki savaşa son veren Mondros Mütarekesi ile başlayan bu süreçte İstanbul ve Anadolu’nun pek çok yeri işgale uğramıştır. Tam anlamıyla kaos denilebilecek bu dönemde işgalciler, özellikle İstanbul’da birçok kuruma el koymuşlardır. Bununla birlikte birtakım örgütler kurarak yönetimi de ele geçirmeye çalışmışlardır.
Öte yandan, dört yıl süren bu kanlı savaş sonunda dünyada yeni bir statü belirmeye başlamıştır. Bu statü, galip devletlerin meydana getirdiği bir statüydü. Bu statünün ve savaş sonunda yapılacak antlaşmaların temelini, ABD Başkanı Woodrow Wilson atmıştır. Tarihe Wilson İlkeleri olarak geçen 14 maddeyi hazırlayan Wilson, savaş sonrasındaki barış görüşmelerinin de en önemli ismi olmuştur. Bu hazırlıklar doğrultusunda toplanması kararlaştırılan Paris Barış Konferansı, yenen devletlerle yenilen devletler arasında barışı sağlamak için uzun süre devam edecek olan bir çalışma sürecine girmiştir. 18 Ocak 1919’da açılış toplantısını yapan konferansta, barış anlaşmaları görüşmelerinin yanı sıra uluslar arası barışı koruması düşünülen Milletler Cemiyeti de kurulmuştur.
Paris Barış Konferansı’nın imzaladığı ilk anlaşma, Versaılles olup, bunu Saint Germain ve Neuilly Anlaşmaları takip etmiştir. Bunlardan en kârlı çıkan devletin Bulgaristan olduğu görülmektedir. Bunda Bulgaristan diplomasisi ve propagandaların rolü büyüktür. Alman, Avusturya ve Bulgar barış görüşmelerinin hızla halledildiği bu dönemde, Türkiye Barışı ise sürekli ertelenmiştir. Ancak, zamanla bu ertelenmenin Türkiye’ye fayda getireceği ve bundan istifade edilerek tedbirler alınması gerektiği düşüncesi ortaya çıkmıştır. Ayrıca barış görüşmelerinde, basın ve hükümetin rolüne dikkat çekilmiş ve bununla ilgili yönlendirmeler ve tavsiyelerde bulunulmuştur. İncelenen sürede konferansta, Türkiye Barışı ile ilgili özellikle kapitülasyonlar, İstanbul ve Boğazlar meselesi gündemde olmuştur. Ancak
İstanbul’un kurtuluşu yönündeki haberler dışında olumlu bir gelişme kaydedilmemiştir.
Dönemin olaylarına karşı son derece ılımlı yaklaşan İfhâm gazetesi, özellikle İtilaf Devletleri’yle olan ilişkiler hususunda hep olumlu ve yapıcı ifadeler kullanmıştır. Bu devletlerden özellikle Fransa’ya daha fazla samimiyet gösterilmiştir. Buna neden olarak ise, Fransa ile olan eski dostluk gösterilmiştir. Öte yandan, İtilaf Devletleriyle kurulacak olan ilişkilerin önemi üzerinde durulurken de ticari ve iktisadi faktöre dikkat çekilmiştir.
Mütareke döneminin iç siyaset olaylarına gelince, daha çok seçimler, Anadolu’daki Milli Hareket ve İstanbul Hükümeti üzerinde ele alınmıştır. Osmanlı Devleti’nin son genel seçimleri olan 1919 seçimlerinde özellikle Hürriyet ve İtilaf Partisi’nin iddiaları gündem yaratmıştır. Seçimlerin serbest yapılmadığı ve meclisin toplanması konularında olan bu iddialar, Hürriyet ve İtilaf Partisi’nin Anadolu Hareketi’ne ve milliyetçi kesime karşı aldıkları cepheden ileri gelmekteydi. İfhâm gazetesi, Hürriyet ve İtilaf cephesinin bu iddialarını sürekli olarak yalanlamış ve özellikle dönemin hassasiyetinden dolayı meclisin bir an önce toplanması üzerinde durmuştur.
Diğer taraftan, meclisin toplanmasından sonraki süreçte meclis içi tartışmalara ve gruplaşmalara yer verilmekte ve bu noktada meclis içindeki milliyetçi oluşuma destek verici bir üslup kullanıldığı görülmektedir. Bununla birlikte, Ali Rıza Paşa kabinesinin kurulmasından sonra “muhalefet” durumuna düşen Hürriyet ve İtilaf Partisi’ne karşı ise eleştirilere devam edilmiştir.
Dönemin iç siyaset konularından biri de Anadolu Hareketi’nin oluşumu ve İstanbul ile ilişkileri etrafında işlenmiştir. Bu konuda taraflı bir politika izleyen İfhâm gazetesi, Milli Mücadele’yi açıkça desteklemiştir. Özellikle Damat Ferit Paşa Hükümeti için ağır eleştirilerden çekinmeyen İfhâm, Ali Rıza Paşa Hükümeti’ne karşı bu tutumunu oldukça yumuşatmıştır. Bunda Ali Rıza Paşa Hükümeti’nin özellikle kurulma aşamasında Anadolu Milli Hareketi’yle olan olumlu ilişkilerinin rolü büyüktür.
Mütareke döneminin siyaset dışında en hayati meselelerinden biri de iktisadi alandadır. Savaş sonunda tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de iktisadi hayatta buhranlı bir döneme girmişti. Esasen savaş zamanında başlayan bu sıkıntı mütareke döneminde buhrana dönüşmüştür. Bu dönemin en önemli iktisadi meseleleri, özellikle işsizlik, geçim sıkıntısı, hayat pahalılığı ve bazı iktisadi kurumların atıllığı gibi konulardı. Bu noktada Ticaret Odası, bankalar ve İaşe Nezareti’nin önemine dikkat çekilmiş ve bunların tekrar ihya edilmesi hususunda hükümete tavsiyelerde bulunulmuştur.
Öte yandan, hükümete yapılan bu tavsiyelerde özellikle “devletçilik” politikasının önemi vurgulanmıştır. Savaş yılları boyunca güçlenen devletçilik politikası, savaş sonunda önemini kaybetmeye başlamıştı. Bu durum, Seyrüsefain İdaresi’nin özelleştirilme kararı alındığında daha da belirginleşmiştir. Bununla birlikte piyasada yabancı hâkimiyetinin güçlenmesi de, savaş dönemi İttihatçıların yürürlüğe soktukları milli iktisat politikasına ters düşmekteydi. İfhâm gazetesi, özellikle mali ve ticari konularda devletçiliğin önemini açıkça vurgulamışladır.
Türkiye’nin en buhranlı dönemi denilebilecek mütareke döneminde yayın yapan İfhâm gazetesi, Türkçülüğü savunan bir gazetedir. İfhâm yazarları, kimlik bunalımının yaşandığı bu dönemde, yazdıklarıyla hem Türkçülüğü anlatmaya çalışmışlar hem de dönemin meselelerinin çözümü için fikir üretmeye çalışmışlardır. Bu noktada tamamen savunma amaçlı ortaya çıkan Türk milliyetçiliğinin ırkçılığı asla kabul etmediği vurgulanmaktaydı. Bu ilkeyle hareket eden Türkçüler, gayrimüslimlere ve gayri Türklere son derece hoşgörülü ve insani bir şekilde yaklaşmışlardır. Buna, dönemin hassas konularından biri olan Kürt meselesine ılımlı yaklaşımları en güzel örnektir. Türkçüler, Kürtlerle Türkleri kesinlikle ayırt etmemekte ve bölünme meselesine asla ihtimal vermemişlerdir.
Öte yandan, bu dönemde gayrimüslim gazetelerden ve Hürriyet ve İtilaf cephesinden Türkçülere birtakım suçlamalar yapılmıştır. Türkçü yazarlar, bu konuda da asla taviz vermemiş ve özellikle İttihatçı suçlamasını sert bir şekilde eleştirmişlerdir. Bunun yanı sıra çağdaş ve inkılâpçı bir görüntü çizen Türkçüler, kadın eğitimi konusunda olumlu yazılar yazmışlardır. Ayrıca mütareke döneminde önceki dönemlerden daha önemli bir hale gelen Türkçülüğün diğer akımlar
arasındaki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu noktada Klerikalizm ve Kozmopolitizm ele alınarak Türk milliyetçiliği ile bu akımlar mukayese edilmiştir.
Bütün yönleriyle ele alındığında İfhâm gazetesi, milliyetçi, inkılâpçı, devletçi ve halkçı bir görüntü sergilemektedir. Bu haliyle tıpkı mütareke öncesinin İttihatçı politikanın bir devamı niteliğindedir. Ancak gazete her fırsatta İttihatçıları suçlamaktan geri kalmamıştır. Bunun nedeni ise bir zamanlar iktidarda olan İttihatçıların artık savaş sorumlusu olarak gösterilmesidir.
BİBLİYOGRAFYA
A) SÜRELİ YAYINLAR
İfhâm Gazetesi (23 Temmuz 1919- 6 Mart 1920)
B) MAKALELER VE KİTAPLAR
AKÇURA, Yusuf, Türkçülük Türkçülüğün Tarihi Gelişimi, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2007.
_____________, Üç Tarz-ı Siyaset, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2007. AKIN, Veysi, “Milli Mücadele Fikrinin Doğuşu”, Türk Yurdu, Ekim 1997 C. 17 S.
122, Evren Yayıncılık, Ankara 1997, s.7- 10.
AKŞİN, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele C. I Mutlakıyete Dönüş (1918- 1919), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1998.
_____________, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele C. II Son Meşrutiyet (1919- 1920), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1998.
AKYÜZ, Yahya, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu 1919- 1922, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
ANDERSON, Matthew Smıth, Doğu Sorunu 1774- 1923, Çev. İdil Eser, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001.
ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914- 1990) C. I: 1914- 1980, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1991.
AŞUKİN, N. S.- N. P. Butırskiy- A. B. Veber- A. İ. Davıdov, İ. V. İlina- L. V. Kirillova- İ. V. Lehin- İ. İ. Lukovtseva- M. E. Struve- M. M. Yunin, Politika Sözlüğü, Çev. Mazlum Beyhan, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1979.
ATA, Ferudun, “Mütareke Döneminde İtilaf Devletlerinin Hapishanelere Müdahaleleri ve Gayrimüslim Mahkûmları Tahliye Etmeleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XX Kasım 2004 S. 60, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2004, s.727- 744.
_____________, İşgal İstanbul’unda Tehcir Yargılamaları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2005.
BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi C: III 1914- 1918 Genel Savaşı Kısım:1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1983.
BIYIKLI, Mustafa, Batı İşgalleri Karşısında Türkiye’nin Ortadoğu Politikaları Atatürk Dönemi, Bilimevi Basım Yayın Ltd. Şti. İstanbul 2006.
BİLGİ, Nejdet, “Milli Mücadele’nin Başlarında İstanbul Türk Basını”, Türk Yurdu, Ekim 1997 C. 17 S. 122, Evren Yayıncılık, Ankara 1997, s.65- 70.
CEBESOY, Ali Fuat, Milli Mücadele Hatıraları, Temel Yayınları, İstanbul 2000. CRISS, Bilge, İşgal Altında İstanbul 1918- 1923, İletişim Yayınları, İstanbul 2000. ÇELEBİ, Mevlüt, Milli Mücadele Döneminde Türk- İtalyan İlişkileri, Dışişleri
Bakanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ankara 1999.
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara 2005.
ELDEM, Edhem, Osmanlı Bankası Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000. ELMACI, Mehmet Emin, İttihat- Terakki ve Kapitülasyonlar, Homer Kitabevi,
İstanbul 20005.
GEORGEON, Françoıs, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876- 1935), Ankara 1996.
GÖKALP, Ziya, Türkleşmek İslamlaşmak Muasırlaşmak, Haz. Latif Uğurtekin, Kamer Yayınları, İstanbul 1999.
GÖKTÜRK, Eren Deniz (TOL), “1919- 1923 Dönemi Türk Milliyetçilikleri”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C. 4 Milliyetçilik, İletişim Yayınları, s.103- 117.
GÖNLÜBOL, Mehmet- Cem SAR, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası 1919- 1938, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1990.
GÜLTEPE, Necati, Turan, Turan Kültür Vakfı, İstanbul 1999.
GÜNER, Zekâi- Orhan KABATAŞ, Milli Mücadele Dönemi Beyannameleri ve Basını, Atatürk Kültür Merkezi Yayını S:38, Ankara 1990.
GÜRÜN, Kamuran, Savaşan Dünya ve Türkiye, Bilgi Yayınevi, Ankara 1986. HELMREICH, Paul C, Sevr Entrikaları, Gençlik Yayınları A.Ş. İstanbul 1996. HÜLAGÜ, Metin, Yurtsuz İmparator Vahdeddin İngiliz Gizli Belgelerinde
Vahdeddin ve Osmanlı Hanedanı, Timaş Yayınları, İstanbul 2008. IŞIK, İhsan, Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi C. 2, Elvan
Yayınları, Ankara 2006.
_____________, Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi C. 7, Elvan Yayınları, Ankara 2007.
_____________,Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi C. 8, Elvan Yayınları, Ankara 2007.
_____________, Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi C. 9, Elvan Yayınları, Ankara 2007.
_____________, Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi C. I, Elvan Yayınları, Ankara 2004.
_____________,Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi C. III, Elvan Yayınları, Ankara 2004.
İNUĞUR, M. Nuri, Basın ve Yayın Tarihi, Der Yayınları, İstanbul 2002.
İSKİT, Server R, Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 2000.
İstanbul Kütüphaneleri Arap Harfli Süreli Yayınlar Toplu Katalogu 1828- 1928, Haz. Hasan Duman, İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, İslam Konferansı Teşkilatı, İstanbul 1986.
KABACALI, Alpay, Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Matbaa Basın ve Yayın, Literatür Yayıncılık, İstanbul 2000.
KADRİ, Hüseyin Kazım, Meşrutiyetten Cumhuriyete Hatıralarım, Haz. İsmail Kara, Dergâh Yayınları, İstanbul 2000.
KAPLAN, Leyla, Cemiyetlerde ve Siyasi Teşkilatlarda Türk Kadını (1908- 1960), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1998.
KAZGAN, Haydar, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Bankacılık Tarihi, Creative Yayıncılık, İstanbul 1997.
KAZIM KARABEKİR, Birinci Dünya Harbine Neden Girdik C. I, Emre Yayınları, İstanbul 1994.
_____________, Birinci Cihan Harbine Nasıl Girdik C. II, Emre Yayınları, İstanbul 1994.
KOLOĞLU, Orhan, Aydınlarımızın Bunalım Yılı 1918, Boyut Kitapları, İstanbul 2000.
KÖSEOĞLU, Nevzat, “Türk Milliyetçiliği İdeolojisinin Doğuşu ve Özellikleri”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C. 4 Milliyetçilik, İletişim Yayınları, s.208- 226.
KURAN, Ercüment, “Milli Mücadelede Mustafa Kemal Paşa”, Türk Yurdu, Ekim 1997 C. 17 S. 122, Evren Yayıncılık, Ankara 1997, s.5- 6.
LEWIS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara 1998.
McCARTHY, Justın, Osmanlıya Veda İmparatorluk Çökerken Osmanlı Halkları, Çev. Mehmet Tuncel, İstanbul 2006.
MUHAMMETDİN, Rafael, Türkçülüğün Doğuşu ve Gelişimi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1998.
OBA, Ali Engin, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 1995.
ÖZKAYA, Yücel, Milli Mücadele’de Atatürk ve Basın (1919- 1921), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1989.
SÂBİS, Ali İhsan, Birinci Dünya Harbi Harp Hatıralarım 1, Nehir Yayınları, İstanbul 1990.
SAİD HALİM PAŞA, Buhranlarımız ve Son Eserleri, İz Yayıncılık, İstanbul 1998. SARICA, Murat, Birinci Dünya Savaşı’ndan Sonra Avrupa’da Barışı Kurma ve
Sürdürme Çabaları (1919- 1929), Gür- Ay Matbaası, İstanbul 1982. SARINAY, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları 1912-
1931, Ötüken Neşriyat A.Ş, İstanbul 1994.
SELEK, Sabahattin, Anadolu İhtilali C. I, Kastaş Yayınları, İstanbul 2000.
SERARSLAN, Halim, Hamdullah Subhi Tanrıöver, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1995.
SEYFETTİN, Ömer, Türklük Üzerine Yazılar, Bilgi Yayınevi, İstanbul 1993. _____________, Yaşamı Sanatı Yapıtları, Engin Yayıncılık, İstanbul 1997.
SONYEL, Salahi R, Gizli Belgelerde Osmanlı Devleti’nin Son Dönemi ve Türkiye’yi Bölme Çabaları, Kaynak Yayınları, İstanbul 2009.
_____________, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987.
SÖNMEZOĞLU, Faruk, “Kurtuluş Savaşı Dönemi Diplomasisi”, Türk Dış Politikasının Analizi, Der Yayınları, İstanbul 2001, s.55- 71.
ŞİMŞİR, Bilal N, Atatürk Dönemi İncelemeler, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2006.
_____________, Bizim Diplomatlar, Bilgi Yayınevi, Ankara 1996. _____________, Kürtçülük 1787- 1923, Bilgi Yayınevi, İstanbul 2007.
TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar C. I, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1977.
_____________, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar C II, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1978,
_____________, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar C. III, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1978.
TOPRAK, Zafer, İttihat- Terakki ve Cihan Harbi Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik 1914- 1918, Homer Kitabevi, İstanbul 2003. TOPUZ, Hıfzı, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, Remzi Kitabevi,
İstanbul 2003.
TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler C. II Mütareke Dönemi, İletişim Yayınları, İstanbul 1999.
Türk Klasikleri 19 Ömer Seyfettin, Haz. Arif Hikmet Par, Serhat Yayınları, İstanbul 2000.
TÜRKMEN, Zekeriya, “İstanbul’un İşgali ve İşgal Dönemindeki Uygulamalar (13 Kasım 1918- 16 Mart 1920), Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XVIII Temmuz 2002 S. 53, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2002, s.319- 373.
UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih (1789- 1994), Filiz Kitabevi, İstanbul 1995.
ÜLKEN, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, İstanbul 1979.
ÜNAL, Yenal, Ahmet Ferit Tek, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul 2009.
YILMAZ, Mustafa, “Kurtuluş Savaşı Sırasında İç ve Dış Basın”, Türk Yurdu, Ekim 1997 C. 17 S. 122, Evren Yayıncılık, Ankara 1997, s.71- 74.
YILMAZ, Veli, 1nci Dünya Harbi’nde Türk- Alman İttifakı ve Askeri Yardımlar, Cem Ofset Matbaacılık Sanayi A.Ş. İstanbul 1993.
YURDAKUL, Mehmet Emin, Yaşamı Sanatı Yapıtları, Engin Yayıncılık, İstanbul 1997.
_____________, Yaşamı Sanatı Yapıtlarından Seçmeler, Bilgi Yayınevi, Anakara 1992.