Lloyd’un Trieste-İstanbul-İskenderiye üçgeninde seferler yaptığı bu dönemde bir yandan da uğradığı ve uğramayı planladığı limanlara acenteler atamaya başladığını görüyoruz212. Lloyd’un sigorta departmanı henüz buharlılar Osmanlı iskelelerine ulaşmadan, birkaç acentelik açmış vaziyetteydi (bunlar arasında İstanbul da vardı).
Fransız İhtilâlı sonrası gelişen siyasî vaziyet de Osmanlı ve Avusturya imparatorluklarını genelde birbirini destekleyen iki zoraki müttefik haline getirmişti.
Yani Osmanlı limanları Lloyd’un acentelikler açabilmesi için hem şirket tecrübesi hem de diplomatik ilişkiler açısından müsaitti. Böylece Lloyd buharlılarının yük ve eşya bulmasını kolaylaştıracak, yerel ve merkezî Osmanlı bürokrasisi nezdinde haklarını savunacak acentelerini, sefer yaptığı limanlarda istihdam etmeye başladı.
Ayrıca liman kentleri yanında limanlara yakın önemli kentlerde de (Halep, Kudüs vb.) acentelikler açtı.
İlk acentelerini İstanbul, İzmir, Çeşme, Larnaka (Kıbrıs) ve Bozcaada’da açan Lloyd buralardaki personelini iki farklı şekilde istihdam ediyordu. İlk grup doğrudan merkezden atanan acentelerdi. Bunlar Avusturya’dan ilgili bölgeye gönderilebileceği gibi acente açılacak limanda ikamet eden uygun şahıslar arasından da olabilirlerdi.
Doğrudan merkezden atanan memurlar kumpanyadan belli bir miktar maaşın yanında acentehaneleri üzerinden taşınan malların navlun ücreti üzerinden prim de alırlardı.
İkinci grubu oluşturan acente personeli ise acentenin çeşitli işlerinden sorumlu ve sadece prim usulü çalışan kişilerdi213. Fakat hem maaşlı personelin hem de prim usulü çalışanların her zaman bu gelirle yetinmeyip bulundukları bölgede kendi nam ve hesaplarına ticaretle uğraştıkları da saptanmıştır214. 1887 yılında Lloyd Kumpanyası’nın dünya çapındaki acentelerinde istihdam edilmiş 231 merkeze bağlı
212 Tranmer, Austrian Post Offices, s. 15-16 vd.
213 A&P Records: History of the Austrian Lloyd. s. 12.
214 BOA. ŞD. 2682-20-7 (Orj Kayıt No. Dersaadet 17/524) [6 Temmuz 1898]
- 76 -
memur ve 100 prim usulü elemanı bulunuyordu215. Lloyd acentelerinin büyük bölümünün aynı zamanda Avusturya konsolosluğu görevini de uhdelerinde bulundurduklarını ifade etmek gerekir. Hem Lloyd acentesi hem de Avusturya konsolosu olarak hizmet gören şahıslar fahrî konsolos (ya da bulundukları limanın önem derecesine göre fahri viskonsül) unvanı taşıyorlar ve Avusturya hükümetinden maddî bir kazanç sağlamıyorlardı. Prensipte bunlardan beklenen Lloyd ve Avusturya Devleti’nin çıkarlarının çatışması durumunda öncelikli olarak devlet çıkarlarını gözetmeleriydi216. Acenteler genelde Avusturya tebaasından olmakla beraber farklı tebaadan uygun kişilerin de bu görevde istihdam edildikleri anlaşılmaktadır. Örneğin 1857 yılında Antalya’da Lloyd acentesi olarak görev yapan şahıs bir Fransız’dı ve aynı zamanda Fransız konsolosluğunu da uhdesinde bulunduruyordu217. Benzer bir durum 1898 yılında Cezayir Bahr-i Sefid vilayetinden sorumlu Lloyd acentesi için de geçerliydi. Bu şahıs da Alman tebaasındandı218.
Acentelerin çok çeşitli görev ve sorumlulukları bulunmaktaydı. Bunları hukuki sorumluluklar, seyrüseferle ilgili sorumluluklar ve mali sorumluluklar başlıkları altında inceleyebiliriz. Hukuki sorumlulukların başında; kumpanyanın haklarının çiğnendiğini düşündükleri durumlarda ya da böyle bir iddiayla Lloyd vapurları personelinin kendilerine başvurmasıyla veyahut da Osmanlı tarafından kumpanyaya hukuk dışı uygulamalardan ötürü bir uyarı geldiğinde gerekli takibatı yapmak geliyordu219. Herhangi bir davada, dava kendi bölgelerinde görülüyorsa kumpanya adına savunma yapmak, kendi bölgelerini ilgilendiren dava merkezde görüldüğünde
215 A&P Records: History of the Austrian Lloyd. s. 11.
216 Rudolf Agstner, “Zur Geschichte der Österreichischen (Österreich-Ungarischen) Konsulate in der Türkei 1718-1918” Österreichen in Istanbul, Rudolf Agstner, Elmar Samsinger (Ed.), Berlin-2010. s. 146.
217 BOA. A. MKT. UM. 302-10 [18 Aralık 1857], lef 1.
218 BOA. ŞD. 2682-20 [6 Temmuz 1898], lef 2.
219 BOA. BEO. 140-10460-1 (Birleştirme No: 2007) [17 Ocak 1893]; BOA. HR. TO. 164-80 (Orj. Kay. No. Avusturya 2) [18 Ocak 1870]; BOA. HR. TO. 162-3 (Orj Kay. No: Avusturya 42) [21 Temmuz 1862]; BOA. HR. MKT. 164-92-3 [28 Ekim 1856]; BOA. HR. TO. 163-6 [16 Haziran 1864]; BOA. HR. MKT. 346-9-1 [21 Ağustos 1860].
- 77 -
de duruma göre ya İstanbul acentesine ya da Avusturya büyükelçisine gerekli belge ve bilgileri sağlamak yine acentenin göreviydi.
Seyrüsefer sorumlulukları ise kumpanyanın var olan hatlarının düzenli bir şekilde işletilmesine yardımcı olmak ve kâr getirebilecek potansiyel hatların bilgisini merkeze göndermek şeklindeydi. Buharlıların seyrüsefer sürekliliğini sekteye uğratan en mühim konular; karantina muamelatı, boğazlardan geçiş ve limanlara giriş çıkış üzerineydi. Acenteler bu konularda ayrıcalık elde etmek ya da diğer kumpanya vapurları Lloyd vapurlarına göre ayrıcalıklı muamele görüyorlarsa onlarla eşit haklara sahip olmak için çaba gösterirlerdi220. Limana yanaşan ya da limandan ayrılan buharlıların bu işlemlerini sorunsuz atlatmaları için gerekli önlemleri alırlardı. Özellikle yükleme-boşaltma işlerini yapmak için gerekli müştemilata sahip olmayan iskelelerde bu işleri yapacak mavna, sandal gibi araçların ve hamalların hazırda bulundurulması gerekirdi. Acenteler bunları serbest çalışan kişilerden alabildikleri gibi yoğun trafik olan kentlerde mavna, sandal satın almak ve maaşlı personel çalıştırmak gibi seçeneklere de başvurabilirlerdi221. Vapurun yükleme-boşaltma işlemleri sürerken acente; vapur kaptanından aldığı, yolculara ait mürur tezkirelerini222 karantinahane ya da liman riyasetine223 taşınan eşyalara ait ordinoyu da gümrük memurlarına ulaştırırdı224. Acentelerin zaman zaman, kanun hilafına olarak, vapurdan indirilen eşyayı gümrüksüz bir şekilde karaya aktardıkları da olurdu225. Acentenin bulunduğu iskelede fener bulunmaması durumunda fırtınalı havalarda işaret fişekleri yakarak vapurların salimen kıyıya yanaşmalarını sağlamak
220 BOA. BEO. 138-10322-4 (Birleştirme No: 5805) [14 Ocak 1893]; BOA. HR. MKT. 131-14 [1 Aralık 1855].
221 BOA. HR. TO. 504-57 (Orj. Kay. No: 149 – 12) [2 Aralık 1867]; BOA. HR. TO. 168-92 (Orj. Kay. No: 88 – Avusturya 50) [17 Aralık 1892].
222 Yabancıların Osmanlı sınırlarına giriş çıkışlarıyla ilgili muamelat hakkında detaylı bilgi için bkz. Belkıs Konan, Osmanlı Devletinde Yabancıların Kapitülasyonlar Kapsamında Hukuki Durumu, Ankara Ünv. Sosyal Bilimler Ens., Ankara-2006. (Basılmamış Doktora Tezi). s. 28-35.
223 BOA. HR. MKT. 289-19-2 [24 Mayıs 1859].
224 BOA. HR. HMŞ. İŞO. 161-17 [20 Kasım 1877].
225 BOA. HR. TO. 489-34 (Orj. Kay. No: 414 Avusturya-38) [3 Mart 1864].
- 78 -
da bir diğer görevleriydi226. Her acentehane çevresinde bulunmasa da yakıt ikmalinde kullanılacak kömürün temini ve bunların saklanacağı kömür depolarının oluşturulması da acentelerin yerine getirmeleri gereken bir diğer sorumluluktu227.
Mali sorumluluklara gelince bunların en önemlisini Kumpanya alacaklarının takibi teşkil ediyordu. Lloyd, gerek sürekli iş yaptığı muteber tüccarların ve gerek devletin nakliyat işlerini sonradan ödenecek şekilde gerçekleştirebiliyordu. Bu çalışma şekli alacakların birikmesi ve kumpanya işlerinin aksaması sonucunu veriyordu. Acenteler böyle durumlarda gerekli girişimleri önce bizzat Osmanlı otoriteleri nezdinde yapar, başarı sağlayamazlarla bu işi Avusturya sefaretine havale ederlerdi228. Lloyd’un daha önce uğramadığı iskeleler konusunda araştırmalar yapmak ve kârlı olabileceği düşünülen yerlere yeni hatlar açılması konusunda kumpanya merkezine raporlar yazmak yine acente görevleri arasındaydı229. Acentelerin ikâmet edip kumpanya işlerini görecekleri acentehane binalarını kiralamak, mümkün olursa satın almak, var olan acentehanelerin ihtiyaç halinde tamiratlarını yapmak acenteleri meşgul eden bir diğer husustu. Buna benzer şekilde iskelesi, feneri bulunmayan mahallerde bu tarz müştemilatın inşasını sağlamak amacıyla hükümet nezdinde yazışmalar yaparlardı230.
Tüm bu görev ve sorumlulukları üstlenmiş olan Avusturya Lloyd Buharlı Kumpanyası acenteleri Osmanlı’nın çeşitli kentlerinde hizmet vermekteydiler. Bu acentelerin büyük bölümü aynı zamanda posta ofisi olarak da görev yapıyorlardı.
226 BOA. BEO. 1259-94382-1 [17 Ocak 1899].
227 BOA. HR. TO. 160-106 (Orj. Kay. No. 244 – Avusturya 27) [28 Kasım 1871]; BOA. ŞD.
2540-4-2 [11 Nisan 1889].
228 BOA. HR. TO. 524-5, (Orj. Kay. No: 314 Perakende 5) [21 Ocak 1880]; BOA. HR. TO.
536-20 (Orj. Kay. No: 326 Parekende 148) [24 Eylül 1891].
229 BOA. HR. TO. 332-41, (Orj. Kay. No. 274 Şehbender 1) [6 Ocak 1879] lef 1.
230 BOA. Y.EE.KP. 11-1062 [22 Mayıs 1900]; BOA. DH. MKT. 1353-49, [6 Temmuz 1886]; BOA. ŞD. 2510-7, [30 Ekim 1886] lef 1; A&P Records: History of the Austrian Lloyd. s. 3.
- 79 -
Fakat bu görev başlı başına bir konu olduğu için acentelerin genel görevleri haricinde derinlemesine incelenmesi gerekmektedir.