Lloyd’un Akdeniz Nakliyatındaki Yeri

Doğu Akdeniz’deki en mühim liman kentlerinden biri olan İskenderiye ile Avusturya arasında buharlı iletişimi kurulması Avusturya hükümeti tarafından arzu ediliyordu.

Lloyd İskenderiye’ye açılacak hatları hükümetle görüşmelerinde her zaman bir koz olarak kullandı. Kuruluş izni almak için yapılan görüşmelerde İskenderiye hatları rol oynamıştı. Fakat ticari açıdan bakıldığında Lloyd’un İskenderiye hatlarından zarar ettiğini görüyoruz. Bu yüzden bu hat ilerleyen dönemlerde sübvansiyon görüşmelerinde Lloyd’un üzerinde durduğu bir nokta olmuştu. Lloyd, İskenderiye hattı ve bu hat üzerinden akan Avrupa-Hindistan trafiğine dâhil olmak için 1840’lardan itibaren çok çaba sarf etmiş fakat İngilizlerin bu trafikteki kesin

- 158 -

üstünlüğü büyük bir başarı sağlayabilmesini engellemiştir⁵¹¹. Fakat yukarıda vurgulandığı üzere İngilizlerin 1882’de Mısır’da kontrolü tamamen ele almalarıyla Lloyd’un İskenderiye’de, zaten hükümet desteğiyle süren varlığı tamamen sembolik bir hüviyete büründü. Lloyd bu tarihe kadar İskenderiye’de bir önem taşıdıysa bu, çok güçlü olduğu Ege adalarından akan trafiği, düzenli hatlarıyla bu kente yönlendirmesinden kaynaklanmıştı. Ne var ki Osmanlı İdare-yi Mahsusa Kumpanyası’nın 1870’lerde yaptığı atılımlarla bu tarz nakliyatta da sıkıntılar yaşamaya başlamıştı⁵¹². Lloyd’un İskenderiye’de tekrar söz sahibi olabilmesi ancak XX. yüzyılın başında filosunu güncelleyerek buradaki yolculara daha hızlı ve konforlu hizmet vermesiyle gerçekleşebildi⁵¹³.

Doğu Akdeniz’de, XIX. yüzyılda İskenderiye kadar büyük bir atılım gerçekleştirememiş olsa da,⁵¹⁴ önemli limanlardan biri olan Beyrut’a 1857-1859 yılları arasında ayda iki Lloyd buharlısı uğruyor, İngilizler ve Fransızlarla beraber kentin buharlı bağlantısını sağlıyordu. Fakat Lloyd İngiliz ve Fransızlardan farklı olarak Beyrut’la Ege’deki kentler arasında taşımacılık yapmaya ağırlık veriyordu⁵¹⁵. Bu kentte de İskenderiye gibi Lloyd’un büyük bir başarı elde edemediğini görüyoruz.

Başarısızlığın temel sebebi, Fransa’nın 1860’tan itibaren burada siyaseten de varlık göstermesiydi. Lloyd, 1860’lı yılların sonunda Beyrut’ta Fransız buharlılarıyla rekabet konusunda aşama kaydetti. 1868 yılında Fransız buharlılarının yarısı kadar emtia taşıyabilen Lloyd iki yıl sonra taşıdığı mal miktarını yaklaşık iki kat artırarak Fransızları geride bırakmayı başardı. 1868’te Beyrut’a gelip 36.874 ton emtia indiren

511 A&P Records; Second Report From The Select Committee on Steam Communications With India, House of Commons, Londra-1851. s. 189-200.

512 A&P Records, Commercial No. 27 (1881), Reports from Her Majesty’s Consuls, on the Manufacture, Commerce etc. Of their Consular Districts, Part VI, Harrison and Sons, Londra-1881. s. 1079.

513 A&P Records; Annual Series Diplomatic and Consular Reports Austria Hungary, Report for the Year 1906 on the Trade And Commerce of Trieste, Harrison and Sons, Londra – 1907. s. 3

514 Överen, “Beyrut”, s. 79.

515 A&P Records, Abstracts of Reports on the Trade of Various Countries and Places for the Years 1857-58-59, Received by the Board of Trade (Through the Foreign Office) from Her Majesty’s Ministers and Consuls, Harrison and Sons, Londra-1860. s. 560.

- 159 -

60 Lloyd buharlısına karşılık 72.892 ton taşıyan 73 Fransız buharlısı Beyrut’ta görülmüştü. 1870’te Lloyd buharlılarının sayıları 50’ye düşerken taşıdıkları mal miktarı 65.483 tona çıkmıştı. Fransız buharlılarının ise hem sayıları 70’e inmiş hem de taşıdıkları yük 48.100 tona düşmüştü⁵¹⁶. Fakat 1887’de Beyrut’taki rekabet kızışmış ve Lloyd seferlerini 79’a, toplam tonajı da 83.682’ye yükseltmişken 102.919 tonu 74 buharlıyla taşıyan Fransızlar hem Beyrut’a en fazla mal taşıyan buharlılar olmuşlar hem de buharlı başına düşen ortalama tonajı düşürerek daha kârlı seferle yapmışlardı. Bu arda Beyrut nakliyatındaki aktörlerin sayısında da artış görülmüş, Mısır, Osmanlı ve İngiliz buharlıları, toplamı 489.392 ton olan nakliyatın 223.817 tonunu gerçekleştirmişlerdi⁵¹⁷.

Lloyd’un Doğu Akdeniz kıyılarında en fazla ehemmiyet gösterdiği liman kenti Yafa’ydı. Lloyd, rakiplerin daha az uğradığı kentlere hızlı, düzenli ve konforlu seferler düzenleme taktiğini Doğu Akdeniz’de Yafa’ya uyguluyordu. 1873’te Yafa’da rekabete giren Lloyd, Doğu Akdeniz’de nakliyat yapan en önemli güçlerden biri olan Fransızların taşıdığı 32.200 ton emtiaya karşılık 31.200 ton taşımıştı⁵¹⁸. 1875’te Messageries’den 14.000 ton kadar fazla emtia taşıyan Lloyd⁵¹⁹ 1876’da aşağı yukarı eşit ağırlıkta emtia taşıdıktan sonra⁵²⁰ Yafa’ya yönelik seferlerini iki katına

516 A&P Records, Reports Relative to British Consular Establishments 1858 & 1871, Part III., Printed By Harrison and Sons, London 1872, s. 156. Ayr. Bkz. Ekler, Tablo 57.

517 A&P Records, Diplomatic and Consular Reports on Trade and Finance Turkey Report fort he Year 1888 on the Trade of Beyrout, No. 290, Printed by Harrison and Sons, London 1888, s. 6. Ayr. Bkz. Ekler, Tablo 58.

518 A&P Records; Commercial No:17 (1875) (Trade Reports) Reports from Her Majesty’s Consuls on the Manufacture, Commerce etc. Of their Consular Districts, Part VI., Harrison and Sons, Londra-1874. s. 1600. Ayr. Bkz. Ekler, Tablo 59.

519 A&P Records; Commercial No:17 (1875) (Trade Reports) Reports from Her Majesty’s Consuls on the Manufacture, Commerce etc. Of their Consular Districts, Part VI., Harrison and Sons, Londra-1880. s. 1764. Ayr. Bkz. Ekler, Tablo 60.

520 A&P Records, Commercial No. 18 (1877), Reports from Her Majesty’s Consuls, on the Manufacture, Commerce etc. Of their Consular Districts, Part IV, Harrison and Sons, Londra-1877. s. 999. Ayr. Bkz. Ekler, Tablo 61.

- 160 -

çıkardı ve 1880’de 211.029 tonluk toplam nakliyatın yaklaşık yarısını gerçekleştirdi⁵²¹. 1880’li yılların sonunda da bu durum değişmedi⁵²².

Yafa, Hayfa, Halep⁵²³ gibi diğerlerine göre küçük sayılabilecek kentlerde başarı elde ediyordu. Beyrut, İskenderiye gibi daha yüksek potansiyeli olan kentlerde daha güçsüzdü. Mersin ve İskenderun’da ise 1870’li yıllardan itibaren sefer sayısı çok azalmıştı. Buralardan da yüksek kârlar sağlamak isteyen Lloyd 1890’larda Doğu Akdeniz’e yüksek kapasiteli buharlılarını göndererek bu amacına ulaşmak istedi.

Fakat yeterli navlun bulunamaması, bazı kentlerde yüksek tonajlı buharlılardan alınan yüksek vergiler ve yükleme-boşaltma koşullarının iyi olmaması dolayısıyla bu buharlıların seferlerinin aksaması planın başarıya ulaşmasını engelledi. 1895 yılı bitmeden yeniden düşük tonajlı buharlılar Doğu Akdeniz hatlarında işlemeye başladı⁵²⁴. 1896 yılında Lloyd en güçlü olduğu Yafa’da da üstünlüğü Messageries’e bıraktı⁵²⁵.

Lloyd Kıbrıs Adası buharlı nakliyatında 1870’li yıllara dek tekel konumundaydı.

1869’da Ada’ya uğramaya başlayan bir İngiliz buharlısı bu duruma son verdi ve Lloyd Kıbrıs’ta rekabetle karşılaştı⁵²⁶. 1878’te Kıbrıs’ın yönetimi İngilizlere devredildiğinde Lloyd da seferlerini sona erdirdi. 1853’ten 1857’ye dek ortalama 70 Lloyd buharlısının ortalama 30.000 ton yükü Ada’ya götürdüklerini tespit

521 A&P Records, Commercial No. 27 (1881), Reports from Her Majesty’s Consuls, on the Manufacture, Commerce etc. Of their Consular Districts, Part VI, Harrison and Sons, Londra-1881. s. 1103. Ayr. Bkz. Ekler, Tablo 62.

522 Bkz. Ekler, Tablo 63, 64.

523 Halep’in sahile kıyısı olmamakla beraber kentte bir Lloyd acentesi bulunmaktaydı. Kent yakın liman kentleri vasıtasıyla deniz ticaret trafiğinde kendisine yer buluyordu.

524 A&P Records; Foreign Office 1896 Annual Series No: 1771 Diplomatic and Consular Reports on Trade and Finance, Turkey, Report fort he Year 1896 on the Trade of Syria, Harrison and Sons, Londra-1896. s. 3.

525 A&P Records, Diplomatic and Consular Reports on the Trade and Finance of Turkey, Report for the Year 1895 on the Trade of Jerusalem, Londra-1896. s. 5.

526 A&P Records, Commercial Reports Received at the Foreign Office from Her Majesty’s Consuls in 1869-70, Harrison and Sons, Londra-1871. S. 325.

- 161 -

ediyoruz⁵²⁷. 1864’te Kıbrıs’ın toplam nakliyatının yarısını gerçekleştiren Lloyd’un tek rakibi yelkenli gemilerdi⁵²⁸. 1868 yılında da değişen bir şey yoktu. Kıbrıs’a taşınan 101.839 ton malın 53.839 tonu Lloyd buharlılarınca Larnaka’ya çıkarılmıştı⁵²⁹.

XIX. yüzyılda diğer pek çok limanda olduğu gibi Rodos ve Girit adalarında ticaret hacminin artışı sağlayan buharlıların uğramaya başlamasıdır. Bu iki adayı buharlı ağlarına katan Lloyd olmuştur ve uzunca süre buraların nakliyatında öncü konumunu sürdürmüştür. 1840’lı yıllarda Rodos’a ayda bir kez uğrayan Lloyd 1856 yılında sefer sayısını haftada ikiye kadar çıkarmıştır⁵³⁰. Girit’i de farklı limanlarla bağlantılı hale getiren Lloyd, 1857 yılında buraya tahsis ettiği küçük bir buharlıyla adanın Hanya, Resmo, Kandiye limanları arasında yaptırdığı seferlerle ada kabotajını eline almıştı⁵³¹. 1856 yılından itibaren her iki adada da Lloyd’un sefer sayıları ve taşıdığı emtia miktarı düşüş göstermiştir⁵³². Bunda Girit ve Rodos’a uğrayan buharlıların arasına Osmanlı, Rus ve Fransız buharlılarının katılımından doğan rekabet etkili olmuştur. 1876’da Rodos’a uğrayan altı buharlı kumpanyası vardı ve Messageries,

527 A&P Records, Abstracts of Reports on the Trade of Various Countries and Places for the Years 1857-58-59, Received by the Board of Trade (Through the Foreign Office) from Her Majesty’s Ministers and Consuls, Harrison and Sons, Londra-1860. s. 517-518. Ayr. Bkz.

Ekler, Tablo 27, 28.

528 A&P Records, Commercial Reports Received at the Foreign Office from Her Majesty’s Consuls, During the Year 1865, Harrison and Sons, Londra-1866. s. 935. Ayr. Bkz. Ekler, Tablo 29.

529 A&P Records, Commercial Reports Received at the Foreign Office from Her Majesty’s Consuls, During the Year 1868 August to December, Harrison and Sons, Londra-1869. s.

428. Ayr. Bkz. Ekler, Tablo 30.

530 A&P Records, Abstracts of Reports on the Trade of Various Countries and Places for the Years 1856-1857, Received by the Board of Trade (Through the Foreign Office) from Her Majesty’s Ministers and Consuls, Harrison and Sons, Londra-1857. s. 204.

531 A&P Records, Abstract of Reports on the Trades of Various Countries and Places fort he Years 1857-58-59 No: 7, Harrison and Sons, Londra-1860. s. 475.

532 A&P Records, Abstracts of Reports on the Trade of Various Countries and Places for the Years 1857-58-59, Received by the Board of Trade (Through the Foreign Office) from Her Majesty’s Ministers and Consuls, Harrison and Sons, Londra-1860. s. 474; A&P Records, Abstracts of Reports on the Trade of Various Countries and Places for the Years 1859, 1860, Received by the Board of Trade (Through the Foreign Office) from Her Majesty’s Consuls No. 11, Harrison and Sons, Londra-1862.s. 351. Ayr. Bkz. Ekler, Tablo 31, 32.

- 162 -

Lloyd’dan daha fazla emtia taşımaktaydı. Odesa ve Hıdiviye kumpanyaları da hatırı sayılır ölçüde nakliyat yapıyorlardı⁵³³. Girit’te ise Lloyd üstünlüğü 1870’li yıllara girilirken devam etmekteydi⁵³⁴. Osmanlı Devleti, 1880’li yıllarda adaların ve adalara işleyen buharlıların kaderini etkileyecek bir girişimde bulundu. İzmir Körfezi’nde imtiyazlı bir şekilde seferler yapmak üzere kurulan Hamidiye Vapur Şirketi buradaki yabancı şirketlerin varlığına son verirken Girit ve Rodos’un ithalat-ihracatına da zarar verdi⁵³⁵. Fransız ve Rus buharlıları Rodos’a yönelik düzenli seferlerini sonlandırdılar. Lloyd düzenli seferlere devam ettiyse de sayısını yarıya düşürdü.

Rodos’un temel geçim kaynağı bağcılık ve bahçecilikti. Hamidiye Kumpanyası’nın Anadolu sahillerine dönüşte çok fazla iskeleye uğraması taze sebze ve meyvenin bozulmasına sebep olduğundan alıcılar siparişlerini kesmişlerdi. Öte yandan Hamidiye’nin Mısır’a seferlerinin bulunmaması da Mısır’la Rodos’un iletişimini kesmişti⁵³⁶. On yıl kadar sonra Lloyd Rodos’taki seferlerini tekrar çoğaltarak ada nakliyatından tekrar büyük pay almaya başladı⁵³⁷. Girit’te de Rodos’a benzer bir süreç yaşanmasına rağmen, Lloyd ada iskeleleri arasındaki seferlerini sürdürdüğü için tercih edilmeye devam etti ve Girit nakliyatındaki yerini korudu. Öte yandan Osmanlı buharlıları Girit seferlerinden zarar etmelerine rağmen hükümet; Girit’in siyasi anlamdaki hassas konumu ve adadan hareketle Kuzey Afrika kıyılarına gerçekleştirilen seferlerin selameti için bu seferlere son verilmesine izin vermedi⁵³⁸.

533 Bkz. Ekler, Tablo 33.

534 A&P Records, Commercial Reports Received at the Foreign Office from Her Majesty’s Consuls in 1869-70, Harrison and Sons, Londra-1871. s. 314-5. Ayr. Bkz. Ekler, Tablo 34-35.

535 Bu Osmanlı kumpanyası hakkında geniş bilgi için bkz. Mübahat S. Kütükoğlu, “Osmanlı Buharlı Gemi İşletmeleri ve İzmir Körfezi Hamidiye Şirketi”, Çağını Yakalayan Osmanlı:

Osmanlı Devleti’nde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, Mustafa Kaçar, IRCICA, İstanbul-1995. ss. 165-207.

536 A&P Records, Diplomatic and Consular Reports on the Trade and Finance of Turkey, Report for the Year 1889 on the Trade of Rhodes, Londra-1890. s. 28.

537 Bkz. Ekler, Tablo [Rodos 1898] ve [Rodos 1899-1900].

538 A&P Records, Commercial No. 22 (1883), Reports from Her Majesty’s Consuls, on the Manufacture, Commerce etc. Of their Consular Districts, Part VI, Harrison and Sons, Londra-1883. s. 835.

- 163 -

Lloyd, Ege Denizi’nin batı kıyılarındaki Selanik’e de düzenli seferler gerçekleştirmiştir. Selanik hattı Lloyd’a Tuna Buharlı Kumpanyası’ndan naklolan hatlardan biriyi ve Kumpanya 1845’ten itibaren bu hatta çalışıyordu. 1853 yılında Messageries de Selanik buharlılarını sefere koydu ve rekabete dâhil oldu⁵³⁹. 1862’de Selanik’e 66 kez uğrayan Lloyd buharlıları bu kente 27.580 ton mal indirmişlerdi.

Kente buharlılarla gelen 200.877 ton emtia içerisinde bu sayı çok yüksek değildi. Bu yıl içerisinde Osmanlı bandırası taşıyan 431 gemi 67.349 ton emtia taşıyarak Selanik nakliyatında birinci sırayı almayı başarmıştı. Bir yıl sonra Osmanlılar bu kentteki üstünlüklerini Fransızlara bırakmak durumunda kalacaklardı⁵⁴⁰. Osmanlıların yabancı kumpanyalarla yaptıkları rekabette nispeten başarılı olmalarını Selanik’in henüz dünya nakliyat ağları içerisine tam anlamıyla girmemiş olmasıyla bağlantılandırabiliriz. 1870 ve 1880’lerde Selanik pazarlarında İngiliz malları yoğunlaştığında⁵⁴¹ Fransız ve İngiliz buharlılarının bu malların büyük çoğunluğunu taşıdıkları anlaşılıyor⁵⁴². 1886 yılında Selanik’e uğrayan toplam 512 buharlının 75’i Lloyd’a aitti ve bunlar limana indirilen toplam 489.907 ton emtianın 73.840 tonunu taşımışlardı⁵⁴³. 1887 yılında da anlamlı bir değişme görülmedi⁵⁴⁴. Lloyd’un büyük bir kent olan Selanik’e dönük nakliyatında, diğer büyük kentlerde de gözlemlediğimiz gibi büyük dalgalanmalar gerçekleşmedi. Genelde istikrarlı bir sayıda gerçekleştirdiği seferlerinde, önceki yıllara benzer tonajda yük taşıdılar. Tonaj artışları genelde limanın nakliyat potansiyelinin artışıyla ilgili oldu.

539 A&P Records, Commercial No. 6 (1883), Reports from Her Majesty’s Consuls, on the Manufacture, Commerce etc. Of their Consular Districts, Part I, Harrison and Sons, Londra-1883. s. 95.

540 Annales du Commerce Exterieur Turquie, 1860-1868, [1864] Paris-1869, s. 7.

541 Vasiles K. Gounares, Basil C. Gounaris, Steam Over Macedonia, 1870-1912: Socio-Economic Change and the Railway Factor, Columbia Unv. Press, Newyork-1993. s. 208.

542 Lloyd, Selanik’e 1885 yılında İngiliz ve Fransızlar kadar nakliyat yaptı. Bu Osmanlı hükümetiyle bir yıl boyunca asker ve cephane taşımak konusunda yapılan bir antlaşma sonucu gerçekleşmiştir. Bkz. A&P Records, Foreign Office 1887, Annual Series No. 75 Diplomatic and Consular Reports on Trade and Finance, Turkey, Report for the Year 1885 on the Trade and Commerce of Salonica, Londra-1887. s. 1.

543 A&P Records, Diplomatic and Consular Reports on Trade and Finance Turkey Report fort he Year 1886 on the Trade of Salonica, No. 254, Printed by Harrison and Sons, London 1888, s. 5 Ayr. Bkz. Ekler, Tablo 42, 43

544 A&P Records, Foreign Office 1888, Annual Series No. 394 Diplomatic and Consular Reports on Trade and Finance, Turkey, Report for the Year 1887 on the Trade and Commerce of Salonica, Londra-1888. s. 10.

- 164 -

1850’li yıllarda İzmir buharlı nakliyatının tartışmasız hâkimleri Lloyd ve Messageries kumpanyalarıydı. Bu dönemde her iki kumpanyanın da temel amacı yolcu trafiğini ellerinde bulundurmak idiyse de kargo taşımacılığı için de çaba gösteriyorlardı. Ayrıca İzmir’e gelen Osmanlı, Avusturya, Fransa ve Avusturya postaları da bu kumpanyalar tarafından ulaştırılmaktaydı⁵⁴⁵. Fakat 1860’larda pek çok buharlı kumpanyası İzmir’e düzenli seferler yaptıkları gibi bir kısım ülkelerin buharlıları da İzmir’deki kargo durumuna göre buharlılarını düzensiz bir şekilde İzmir’e yollamaya başlamışlardı. İzmir’e sürekli gelen Lloyd, Messageries, Odesa ve Hellenic kumpanyaları arasında Lloyd ve Messageries en güvenilir ve konforlu seyahatleri sundukları için yolcular yine bunları tercih etmekteydiler ancak iki kumpanya da kargo taşımacılığında geri kalmaktaydılar⁵⁴⁶. 1861 yılında yapılan toplam 801.953 tonluk nakliyatın yalnızca 59.781 tonluk bölümü Lloyd tarafından gerçekleştirilmişti⁵⁴⁷. 1862 ve 1863 yıllarında Lloyd’un toplam nakliyattaki payında bir değişiklik olmadığı görülüyor⁵⁴⁸. Bu yıllarda nakliyatın kahir ekseriyeti Osmanlı bandırasındaki gemilerle yapılıyordu. 1890’lı yıllarda, nakliyatta yelkenlilerin payı azaldığında Lloyd’un %6’larda dolaşan payı %8-9’lara yükseldiyse de⁵⁴⁹ İzmir’in emtia taşımacılığında Lloyd’un yeri asla yolcu taşımacılığındaki seviyeye erişemedi.

Erken dönemlerde Lloyd’un İstanbul nakliyatı, İzmir’de olduğu gibi mühim seviyede idi. 1863 yılında buharlılarla gerçekleşen nakliyatın %32,5’i Lloyd tarafından gerçekleştirilmişti⁵⁵⁰. Ancak İstanbul nakliyat piyasasına yeni aktörlerin girişi burada da Lloyd’u etkilemiş ve özellikle İngilizlerin gerçekleştirdikleri nakliyatla rekabet edememişti. 1868 -1870 yılları arasında İstanbul’a buharlılarla ortalama 6.500.000

545 A&P Records, Report on Smyrna, Printed by George E. Eyre, Londra-1857. s. 85.

546 Annales du Commerce Exterieur Turquie, 1860-1868 [1863], Paris-1869, s. 12-13.

547 Annales du Commerce Exterieur Turquie, 1860-1868, [1862] Paris-1869, s. 25.

548 Bkz. Ekler, Tablo ve Tablo

549 Nalpas, Annuaire des Commerçants de Smyrne, s. 79-80. Ayr. Bkz. Ekler, Tablo

550 Annales du Commerce Exterieur Turquie, 1860-1868, [1864] Paris-1869, s. 43. Ayr. Bkz.

Ekler, Tablo 65.

- 165 -

milyon ton emtia taşınmış, bunun 300.000 ton kadarı Lloyd tarafından aktarılmıştı⁵⁵¹. 1877 yılı için sadece Ege ve Karadeniz limanlarından gelen emtia için yapılan bir hesaplamada toplam 2.634.449 tonluk buharlı nakliyatının %7,62’sine tekabül eden 369.757 tonluk kısmı Lloyd buharlılarıyla İstanbul’a ulaşmıştı. Bu oran İngilizlerin aldığı %25’lik orana göre oldukça mütevazıydi⁵⁵². XX. yüzyılın başlarında Lloyd’un İstanbul liman istatistiğindeki yerine baktığımızda, birkaç kat artan İstanbul liman trafiğine rağmen sefer sayılarını ve taşıdığı toplam emtia miktarını aynı oranda artıramamış olduğunu görebiliriz⁵⁵³.

D. LLOYD’UN OSMANLI SULARINDAKİ NAKLİYATI ve OSMANLI