NİCAT YAQUBOV –TUDOK 2010
888
“Oğuzname”de “Kitabi-Dede Korkut”un Drezden variyantında olduğu gibi cümlelerin bir-birinden ayrılması için kiçik yuvarlaklar kullanılmıştır.3
Yukarıda belirttiğimiz üzere bir kaç örnek daha var ki, türk dilleri için kendine has özelliğe sahiptir. Ama biz “Oğuzname”de işlenmiş olan anlatıma göre cümlelerin çeşitlerini araştırma konusu yaptık.
Çağdaş zamanımızda Oğuz grupu türk dillerinde cümlenin anlatımına göre çeşitleri bilhassa aynıdır. Prof. Doktor Sevindik Veliyevin “Oğuz grupu dillerinde sade cümle” adlı doktora tezinde “Sade cümlenin kommunikativ funksional tipleri” başlığı altında verilmiş hissede Oğuz grupu türk dillerinde anlatımına göre cümle tiplerinin aynı olduğunun bir daha şahiti oluyoruz.4
“Oğuzname” eserinin dilinde Azeri türkcesinde anlatımına göre cümle çeşitlerinin dört tipi de kullanılmıştır. Burada eserin mazmununudan ileri gelen bir sıra kendine özgü hususiyyetler var. Anlatımına göre cümle çeşitlerinin bir-birinden istifade edinme aralıksızlığı bu husisiyetler içeriğinde önemli yer almıştır ve şundan dolayı farklılıklar ortaya çıkıyor. “Oğuzname” eserinin ata sözlerinden ibaret olması burada esas sebeptir.
Çağdaş türk dillerinde, özerllikle, Oğuz grupu dillerinde araştırmacılar esasen anlatımına göre cümleleri dörd tipe bölmüşler.
Nakli (haber cümlesi) cümle Sual (Soru) cümlesi Emr (emir) cümlesi Nida (ünlem) cümlesi
“Oğuzname”de yukarıda belirtilen cümle tiplerinin hepsine ait örnekler kullanılmıştır. Şunları aşağıda yazdığımız farklı-farklı başlıklarda anlatmaya çalışacağız.
Nakli (haber cümlesi) cümle.
Haber cümlelerinde herhangi bir olay, eşya, elamet ve s. hakkında haber veriliyor. Burada haber adi, tesvirli yolla çatdırılır, naql olunuyor. Herhangi bir fikir, ya olumlu, ya da olumsuz oluyor.5
Yukarıda gösterilenlerden de görüyoruz ki, haber cümlelerin ifade etdiği funksiyonlar ona geniş alan vermiştir. Biz “Orhon –Yenisey Kitabeleri”nde çagdaş devrimize kadar müeyyen metinleri tahlil etdikde haber cümlesinin işlenme aralıksılığına göre ve anlatımına göre cümlenin digr növlerinden daha aktiv olduğunu görüyoruz. Bu prinsip “Oğuname” eserinin dilinde de dikkat cekmektedir. Çağdaş türk dillerinde olduğu kibi “Oğuname”nin dilinde de haber cümleleri dilde en çok yayğınlaşmış kurallar esasında kurulup. Dile mahsus söz sırası doğru ifadesini daha çok bu cümlelerde tapmıştır. Türk dillerinin cümle yapısına uygun olarak bu cümlelerde adeten haber cümlenin sonunda, diger üzvler ise kanuni sıralanarak haberden once gelmektedir.
Aksak yürügen olur6 Eş eşi gösterir.7
Er hastalığı yoksulluk nişanesidir.8
Çağdaş türk dillerinde olduğu gibi “Oğuzname”nin dilinde de haber cümlesinin ifade vasiteleri büyük hacimde eksini tapmıştır. Esasen filin haber forması ile ifade olunur. Bu sebepden de eserin dilinde işlenen haber cümleleri filin haber formasının değişe bildiği tüm zamanlarla ifade olunur.
At binenindir kılıc kuşananındır9 İşitdigün söyləyəcəyi yalançıdır.10 Oğul-kız evin şanağı-çölmeği gibidir11
“Oğuzname”nin dilinde filin başka formaları ile de ifade olunan haber cümlelerine de rast geliyoruz. Bu tip haber cümleleri filin haber formasına nisbeten az sayıda işlenmiştir.
Ana qiymetin tana bilür.12 Eyilik edersen, eyilik biçesen.13
3
Oğuzname, (2006), s. 9.
4 Veliyev, S., (2005), Oğuz qrupu türk dillerinde sade cümle, Bakü, Nurlan, 305 s. 5 Baskakov , A. N., (1984), 1. Baskakov A. N., Türk dili, Moskva, s. 82.
6 Oğuzname, (2006), s. 24. 7 Oğuzname, (2006), s. 26. 8 Oğuzname, (2006), s. 26. 9 Oğuzname, (2006), s. 27. 10 Oğuzname, (2006), s. 31. 11 Oğuzname, (2006), s. 33. 12 Oğuzname, (2006), s.31.
OĞUZNAME’DE CÜMLENİN MAKSAT VE İNTONASİYAYA GÖRE TİPLERİ El serrafdır: Eyüyi-yatlıyu bilür.14
“Oğuzname” eserinin dilinde işlenmiş olumsuz haber cümleleri daha çox morfoloji yolla yaratılmıştır. Burada olumsuzluq modallığı və ya olumsuz cümleler esasen –maz, -mez ve diger vasitelerin kömeği ile yaradılıp.
Açıq ağız aç kalmaz.15
Eski düşman dost olmaz, eski dost düşman olmaz16 Er benelmeyincek mert irmez17
“Oğuzname” eserinde haber cümleleri çağdaş türk dillerinde olduğu gibi soru, emir ve ünlem cümlelerinden farkli olarak daha çogunluk yapar. Haber cümleleri tekyapılı ve ikili yapılı cümlelerin tüm nevlerinde ola biler. Onlar kısa ve geniş yapılı cümle forması gibi de işlenir. Türk dillerinin gelişme tarihinin tüm devirlerinde bu tür kanıtların olduğunu görmekteyiz.
Emir cümlesi:
Konuşanın iradesini ifade etmekle anlatımına göre cümle tiplerinden biri de emir cümlesidir. Bu tip cümleler konuşanın iradesinden asılı olarak kesin emir manası bildirmekle beraber, bu manaya yakın olan diger manaları da ifade eder. Bu manalar geniş alanı ahate eder. Böyle ki, emir manasına yakın olan rica, öğüd, arzu, cağrı ve başka manaları da ifade eder.
Emir cümlesi türk dillerinde haber cümleleri olmasa da işlenme sferası geniştir. Çağdaş türk dillerinde olduğu gibi “Oğuzname” eserinin dilinde işlenmiş olan emir cümleleri aşağıdakı gramer vasıtalarla yapılanır:
a) filin emir, lazım ve vacib şeklinde olan haberlerle b) hususi hisseciklerle
c) emir anlatımı ile
Filin emir şekli ile ifade olunan emir cümlesi konuşmada olduğu kibi türk dillerine ait yazılı kitabeler ve eserlerin dilinde de geniş şekilde işlenmiştir. “Oğuzname” eserindeki emir cümlelerinin şu tipi farklı şahslarda kullanılarak bazı şahs eklerini kabul etmişdir.
Ayğur alma eyi dostunla düşman olarsan18 Akşam olursa yat, sabah olursa git.19 Ölme eşşekciğim, yonca bite yiyesen20 Ata dostun gibi bak, düşmanın gibi bin.21
Örnek gibi gösterdiğimiz cümleler ikinci şahsın tekinde kullanılmakdadır. Emir cümlesinin şahslara göre kullanılma aralığına dikkat yöneltsek ortalığa şu çıkacak: Emir cümlesinin kendine has özellikleri ile ikinci şahsın tekinde kullanılan cümle tipleri daha çok yaygındır. Ama bununla beraber diger şahslarda da kullanılmakdadır.
Eyilüğü eyle, denize bırak: balık bilmezse Haliq bilür.22 Eğriye doğru demüyek.23
Sana söylerem kızım, sen işit gelinüm.24 Sual (soru) cümlesi:
Soru cümleleri türk dillerinde geniş şekilde kullanılmaktadır. Bu tip cümlelere soru maksadı ile kullanılan cümleler söylenmektedir. Soru cümleleri nitqde hususi aydınlaşdırıcı funksiyon taşımaktadır ve olanları aydılaştırmakta yardımçı olur.
Türkologiyada çok sayda ilmi araştırmalar soru cümlesine ait edilmiş, bu tür cümleler anlatımına göre ve gramer cehetden tesvir edilmiş, onun semantik inkişafı izlenilmiştir. Türk dilinde A.N.Baskakov bu tür cümlelerden soru modallığı ismi ile bahs etmiş, onun leksik ve leksik – sintaktik vasitelerle ifade edildiğini göstermiş ve bu tür cümleleri bir kaç isim ile qruplara ayırmıştır.
13 Oğuzname, (2006), s. 36. 14 Oğuzname, (2006), s. 41. 15 Oğuzname, (2006), s. 4. 16 Oğuzname, (2006), s. 42. 17 Oğuzname, (2006), s. 43. 18 Oğuzname, (2006), s. 28. 19 Oğuzname, (2006), s. 28. 20 Oğuzname, (2006), s. 33 . 21 Oğuzname, (2006), s. 33 . 22 Oğuzname, (2006), s. 34. 23 Oğuzname, (2006), s. 73. 24 Oğuzname, (2006), s. 110.
NİCAT YAQUBOV –TUDOK 2010
890
“Oğuzname” eserinin dilinde soru cümleleri cok az sayda kullanılmıştır. Şunun da esas sebebi eserin ata sözlerinden ibaret olmasıdır. Ama eserdeki ata sözlerinde soru cümlelerinin muhtelif nevlerine ait örnekler vardır.
Od ile pamukun ne oyunu var?25 Et ile bıçağın ne oyunu vardır? 26 Ay var iken yıldıza ne minnet? 27 Ölüsünden könlek tartınandan ne hayır? 28 Ayakkabı dar olacak cahan genliği neylesün? 29
Yukarıda gösterilen örnekler soru zamirlerinin yardımı ile yaratılmışlar. Şunu da söyleyelim ki, bu tür soru cümleleri türk dillerinde geniş şekilde işlenme coğrafyasına sahiptirler. Bu hem yazıda, hem de sözlü konuşmada kendini gösteriyor.
Öldüğün yetməz, qoz ağacından tabut istersen. 30
“Oğuzname” eserinde soru sormakla yaratılan soru cümleleri diğer soru cümle tipleri ile mukayisede çok az sayda işletilmiştir. Bunun da sebepi yukarıda da gösterdiğimiz gibi eserin mazmunundan asılıdır. Fakat bu tip soru cümleleri eserde az işlenilse de türk dillerinde hem yazılı, hem de sözlü konuşmada geniş şekilde kullanılmaktatır.
Soru cümlelerinin diğer forması ise soru edatlarının yardımı ile yaratılır. Bu tip soru cümleleri diğer soru cümleleriyle kıyaslanınca az işleniyor.
Oğuzname eserinde de soru edatlarının yardımı ile yaratılan soru cümlelerine rastlamak mümkündür. Eşegün yok ise yüyegün de mi yok? 31
Dostun yoğ ise, düşmanın da mı yok?. 32 Kulun yoğ ise, güyegün de mi yok?! 33
Bu tip soru edatlarının yardımı ile yaratılan soru cümleleri az sayıda olsa da eserin dilinde rastlamak mümkündür. Soru cümlesinin bu tipi orfografya bakımından türk dillerinde farklı formada yazılmaktadır. Soru edatlarının hem kelimelere birleşik, hem de ayrı yazıldığınınn şahiti oluyoruz. Çağdaş türk dillerinde olan bu yazılış farklılığına bakmayarak eski türk metinlerinde soru edatlarının ayrı yazılım forması geniş şekilde kullanılmıştır.
Nida (ünlem) cümlesi:
Sade cümlenin semantik tiplerinden biri de ünlem cümlesidir. Türkolojide bu cümle tipinin varlığına olumlu ve aynı zamanda olumsuz yanaşanlar var. Bazı dilçi araştırmaçılar ise ünlem cümlesini sade cümlenin xüsusi tipi hesap etmişler.
Azerbaycanlı dilci Z.Budaqovanın fikrince ünlem cümleleri söylemin maksadını değil, konuşanın manevi durumunu gösteriyor, prinsipce ise kendisinin kommunikativ maksat tayinatını değişmeden haber ve soru cümleleri de ünlem cümlesi ola biliyor.34
Türkoloklardan A.E.Kanonov, M.Z.Zekiyev ve başkaları ünlem cümlesine hususi cümle gibi bakmışlar. Onların fikrince ünlem cümleleri insandakı farklı hissleri ifade ediyor.
Ünlem cümleleri “Oğuzmname” eserinde de istifade edilib. Bu tip cümleler soru cümlelerine nispetde daha geniş şekilde işletilmiştir.
Arslan olunca dexi bir kişi bir şehere neylesün!35 Od goyuvb otluğa Allah Allah deme!36
Ucuzluk senden, bereket Allahtan!37 Ögey ana, ocağa yana!38
25 Oğuzname, (2006), s. 22. 26 Oğuzname, (2006), s. 27. 27 Oğuzname, (2006), s. 63. 28 Oğuzname, (2006), s. 40. 29 Oğuzname, (2006), s. 40. 30 Oğuzname, (2006), s. 32. 31 Oğuzname, (2006), s. 63. 32 Oğuzname, (2006), s. 100. 33 Oğuzname, (2006), s. 139.
34 Budaqova, Z., (1961), “Tekterkibli cümlelerde haberlik kateqoriyqsının ifade yolları”, Bakü, Azerbaycan Bilimler Akademisi,
Haberler, № 15, s. 65-79.
35 Oğuzname, (2006), s.31. 36 Oğuzname, (2006), s.33. 37 Oğuzname, (2006), s.38.
OĞUZNAME’DE CÜMLENİN MAKSAT VE İNTONASİYAYA GÖRE TİPLERİ Et ile tırnak arasına giren iyiyup çıgar!39
Dünya için oda düşüb yananın, Su yüerine kanın içer ruzigar!40 Söz var aş bitirer, söz var baş iturer!41
Yukarıda belirtilen cümleler ünlemlerin katkısı olmadan yaranmış ünlem cümleleridir. Şunu söylemek gerekir ki, “Oğuzname” eserinin dilinde kullanılan ünlem cümlelerinde ünlemlerin istifadesine rastlanmıyor. Ama verilen örneklere bakmayarak türk dillerinde mevcut olan sözlü ve yazılı formada ünlemlerin yardımı ile yaranan ünlem cümle tipleri geniş şekilde kullanılır.
Böylelikle araştırmalar sonucunda bu karara gelinmiştir ki, “Oğuzname” eserindeki eski türk dillerindeki anlatımına göre sade cümlenin tipleri çağdaş türk dilleri ile, özellikle Oğuz grupu dillerinin cümle tipleri ile mukayisede aynılık teşkil ediyor.
Haber, soru, emir ve ünlem cümlelerinin çağdaş türk dillerinde olduğu gibi “Oğuzname”de de yaranma yolları, morfoloji, leksik ve sintaktik vasıtaları benzerdir. İfade vasıtaları da aynılık teşkil ediyor. Semantik çalarda az farklılıklara da rastlıyoruz ki, bu da yalnız morfoloji seviyede göze çarpıyor.
Kaynakça
Baskakov, A.N., (1984), Türk dili, Moskva.
Budaqova, Zerife, (1961) “Tekterkibli cümlelerde haberlik kateqoriyqsının ifade yolları”, Bakü, Azerbaycan Bilimler Akademisi, Haberler, №15
Müasir Azerbaycan dili, IV cilt, Sintaksis, Bakü, Şark-Karb, 2006. Oğuzname, (2006), Bakü, Şark-Karb.
Veliyev, Sevindik, (2005), Oğuz qrupu türk dillerinde sade cümle, Bakü, Nurlan.
38 Oğuzname, (2006), s. 41.
39 Oğuzname, (2006), s. 63. 40 Oğuzname, (2006), s. 101. 41 Oğuzname, (2006), s. 107.