127 Derleme Sözlüğü, (1963), s. 4109. 128 Tarama Sözlüğü, (1963), s. 11. 129 Tarama Sözlüğü, (1963), s. 105-106. 130
Atalay, B., (1985), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 188. 131 Ayverdi, İ., (2006), s. 628. 132 Ayverdi, İ., (2006), s. 641. 133 Derleme Sözlüğü, (1963), s.1917–1386. 134 Tarama Sözlüğü, (1963), s. 2437. 135 Clauson, G, (1972), s. 734. 136 Tarama Sözlüğü, (1963), s. 1990. 137 Clauson, G, (1972), s. 727.
138 Atalay, B, (1986), Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları: 524, s. 301, Atalay, B, (1986), Divanü Lûgat-it-
“–(I)Ş-/-(U)Ş-”EKİ Halk ozanlarının kendi derledikleri türkülerin yanı sıra, verilen ayak ile yaptıkları atışma, izleyicileri büyüledi.
Bursaspor’un rakipleri yenişemedi.
Osmaniyeli Dünya Şampiyonu, müsabakada altın kemerini ortaya koyarak Rus rakibine karşı vuruşacak. Her hafta izleyici ile buluşan Korolar Çarpışıyor programında final heyecanı yaşanıyor.
Taraftarın büyük bir heyecanla beklediği final maçında takımlar şampiyonluk için çekişecek. Her iki firma da sektörde liderlik için çatışıyor.
Geminin hızla sahile geldiğini gören vatandaşlar kaçışmaya başladı. Salih amelleri işlemeye koşuşun.
Dayanışma sayesinde insanlar daha çabuk ve daha çok iş yapabilir.
Evimiz alevlere teslim olmak üzereyken imdadımıza itfaiyeden önce komşular yetişmişti.
Bu çalışmada –(I)ş-, -(U)ş- ekinin Türkiye Türkçesindeki “yardım ve yarış etmek” fonksiyonunu izah etmek için altmış sekiz (68) örnek tespit edilmiştir. Bunlardan yedisi (7) geçişsiz, elli sekizi (58) karşılıklı, beşi (5) ortaklaşa ve biri (1) de oldurgan fiildir. Ayrıca bu fiillerden otuzu (30) günümüzde yazı dilinde kullanılırken otuz sekizi (38) de halk ağzında veya EAT metinlerinde geçmektedir.
Tespit edilen örneklerden on üçü (13) sözlüklerde “yarışmak”, altısı (6) da “yardımlaşmak” anlamıyla açıklanırken kırk dokuz (49) fiil açıktan bu şekilde tanımlanmamıştır. Buna karşın bu fiillerinde kuvvetli bir rekabet, dolayısıyla “yarış” anlamı vardır. Yarış- fiilinin kökü olan yar- bizatihi “rekabet etmek” anlamına geldiğinden bu fiillerdeki rekabet anlamının yarışmak anlamındaki fonksiyonu görmezden gelinemez.Yügrüş- , yortış- gibi örnekler bize her zaman sözlüklerde açıkça tanımlanmasa da EAT devrinden beri –(I)ş-, -(U)ş- ekinin “yarış” ve “yardımlaşma” bildirdiğini göstermektedir.
Kısaltmalar Dil Adları Ar. : Arapça Genel bkz. :Bakınız. edeb. : Edebiyat s. :Sayfa Dilbilgisi
EAT: Eski Anadolu Türkçesi Eski Türk. : Eski Türkçe
E. T. Türk. : Eski Türkiye Türkçesi (Eski Anadolu Türkçesi) geçişsiz f. : Geçişsiz fiil
halk ağzı. : Halk ağzı
karşılıklı f. : Karşılıklı (işteş) fiil mec. : Mecaz
ortaklaşa f. : Ortaklaşa fiil Sv. : Sivas
yeni. : Yeni kelime
Kısaltmayla Kullanılan Kitaplar Anternâme
Ata. Caf.
CC : Codex Cumanicus Cev. Es. : Cevahirü’l-Esdaf D.B. : Divan-ı Türki-i Basit Dede. : Dede Korkut Kitabı DLT : Divanü Lûgat-it-Türk DS: Derleme Sözlüğü Ferec. : Ferec Ba’de’ş-Şidde
Ferh.: Ferhengname-i Sa’di Tercümesi Kadeb. : Kanunu’l-Edeb
Kİ: Kitabü’l-İdrak li-Lisani’l-Etrak
KM: Kitab-ı Mecmu-ı.Tercüman-ı Türki ve Acemi ve Mugali M.E. : Mukaddimetü’l-Edeb
ERKAN DEMİR–TUDOK 2010
1034 Letaif. : Mecmaü’l-Letaif
Leys. Ar. : Tefsir-i Ebilleys Tercümesi MBTS : Misalli Büyük Türkçe Sözlük Melhame.
Sic. K. : Şer’iyye Sicilleri Süh. : Süheyl ü Nevbahar
Rad.: Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialekte (Radloff) Terceman. : Terceman
T. S. TaramaSözlüğü
TZ: Ettuhfet-üz- Zekiyyel Fil-Lûgat-it-Türkiyye
Kaynakça
Aksan, Doğan, (1975) “Anadili”, Türk Dili XXXI
Ata, Aysu, (1997), Kısasü’l-Enbiyâ, I – II (Giriş – Metin – Tıpkıbasım – Dizin), Ankara, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Atalay, Besim, (1986), Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. Atalay, Besim, (1985), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-III, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. Atalay, Besim, (1945), Et-Tuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lûgat-it-Türkiyye, İstanbul, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Atalay, Besim, (1941), Türk Dilinde Ekler ve Kökler Üzerine Bir Deneme, İstanbul, Türk Dil Kurumu, Matbaa-yı Ebüzziya.
Aytaç, Kemal, (1992), Kuman Lehçesi Sözlüğü – Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
Ayverdi, İlhan, (2006), Kubbealtı Lugatı - Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul, Kubbealtı Yayınları. Banguoğlu, Tahsin, (1974),Türkçenin Grameri, İstanbul, Baha Matbaası.
Caferoğlu, Ahmet, (1931), Ebu Hayyan, Kitabü’l-İdrak li-Lisani’t-Etrak, İstanbul, Evkaf Matbaası. Caferoğlu, Ahmet, (1968), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Clauson, Sir Gerard, (1972), An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford, The Clarendon Press, s. 973, Atalay, B,(1941), Türk Dilinde Ekler ve Kökler Üzerine Bir Deneme, İstanbul, Türk Dil Kurumu Yayınları, Matbaa-yı Ebüzziya.
Deny, Jean, (1941),Türk Dili Grameri, İstanbul, Maarif Matbaası.
Derleme Sözlüğü, (1963), Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı 211.
Ediskun, Haydar, (1988),Türk Dilbilgisi, İstanbul, Remzi Kitabevi.
Ergin, Muharrem, (1993), Türk Dil Bilgisi, İstanbul, Bayrak Basım – Yayım – Dağıtım. Gülsevin, Gürer, (2007),Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karamanlıoğlu, Ali Fehmi, (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Korkmaz, Zeynep, (2007), Türkiye Türkçesi Grameri –Şekil Bilgisi-, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. Orkun, Hüseyin Namık,(1987),Eski Türk Yazıtları, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tarama Sözlüğü, (1963), Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Topaloğlu, Ahmet, Kaçalin, Mustafa, S.,(2009), Sözlük Maddesi, Türkiye Türkçesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, Cilt 37, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret işletmesi.
Toparlı, Recep, Çöngenli, M. Sadi, Yanık, Nevzat, (2000), Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Toprak, Funda, (2008), “DLT’de İşteş Çatılı Fiillerden Yola Çıkarak Türkçede İşteşlik Kavramının Fonksiyonları”,
Uluslar Arası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri, Kaşgarlı Mahmut ve Dönemi, Ankara, Türk Dil Kurumu
Yayınları.
Türkçe Sözlük, (1988), Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları: 549, Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
Yüce, Nuri, (1988), Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd Bin Omar Bin Ahmed Ez-Zamahşarî El-Harizmî, Mukaddimetü’l-
Edeb, Harizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Giriş-Dil Özellikleri-Metin-İndeks, Ankara, Atatürk Kültür, Dil