3 Şimdilik Ferheng-i Tude, Ferheng-i Amme, Ferheng-i Merdum ve Edebiyat-ı Amiyane karşılıkları da kullanılıyor.
4 İkrami, M., (1382), Ez Ma Behteran (Pejuheş-i der Folklor-i Merdum- i Horasan), Neşr-i İvar, Meşhad, s. 19 ve 21; keza bk. Hidayed, S., (1378), Ferheng-i Amiyane-i Merdum-i İran, Gerdaverende : Cihangir Hidayet, Neşr-i Çeşme, Tahran, s. 242 – 273.
5 bk. Hidayet, S., (1378), s. 239 – 240.
6 Reisniya, R., (1377), Koroğlu der Efsane ve Tarih, İntişarat-ı Dünya, Tahran, s. 306.
ALİ ZAFERHAH’IN HAYATINA VE YARADICILIĞINA BİR BAKIŞ Bu arada, Ali Zaferhah da büyük emek sarfederek İran Azerbaycanında halkın sinesinde yaşayan halk edebiyatı ve kültürünü toplama ve yayınlama alanında çalışmış ve bugünedek 5 kitap neşretmiştir. Bu bildiride ilk önce kısa olarak hayat hikayesi, sonra da kitapları ile tanış olacağız.
3. Ali Zaferhah’ın hayat hikayesi
Ali Zaferhah Ş. 1321 / M. 1942 yılında İran Azerbaycanının Hoy şehrinde doğmuştur. Çocuk iken annesini kaybetmiştir. İlk ve orta tahsilini Hoy’da bitirmiş, Ş. 1339da öğretmen olmuş ve 9 yıl Muğan’da ve 2 yıl Tebriz’de hizmet etmiştir. Sonra başkent Tahran’a göçmüş ve öğretmenlikle beraber Tahran üniversitesinde matematik ana bilim dalında yüksek tahsilini bitirmiştir. Ş. 1356 / M. 1977de tekrar Hoy’a dönmüş ve bu şehrin liselerinde öğretmenlik hizmetine devam etmiştir. Ş. 1373 de emekli olmuştur. Bir oğlu ve iki torunu vardır.
Küçük yaşlarından anadiline sevgide bulunan Zaferhah hoca, öğretmenlik kenarında Türkçemizin halk edebiyatı kaybolmasın diye, büyük bir emek sarfederek onu toplamağa ve sonralar da neşretmeğe gayret göstermiştir. Bu çalişmanın sonucu şimdilik ‘’Azerbaycan Folklorundan’’ unvanı altında 5 kitaptır: 1. Ata- Babalar Deyipler 2. Folklor Hazinesi 3. El biliği servetimiz 4. Değerli el mirasi 5. Folklor varlığımız.
Yazar kitaplarını Azerbaycan Türkçesinde ve halkın okuyabileceği Arap alfabesi ile yazmıştır. Onun dili edebi olmakla beraber halkın konuştuğu dile de yakındır. Ali Zaferhah halk edebiyatı ile uğraşırken, şiir de yazmıştır. Hatta onun bir şiir kitabı da yayınlanmıştır.8
4. Kitapları
4-1. Ata-Babalar Deyipler – Emsal, Hikem ve İstilahat der Zeban-ı Türki-i Azerbaycani
(Azerbaycan Türkçesinde Atasözleri ve Deyimler)
Ali Zaferhah hocanın yayınladığı ilk eser, Ata-Babalar Deyipler kitabıdır. Yazar 74 sayfadan oluşan ve Ş. 1370 / M. 1991de Tebriz Yaran yayınevi tarafından yayınlanan bu eserde İran Azerbaycanında özellikle memleketi olan Hoy’da ağızlarda ve sinelerde yaşayan atasözleri ve deyimleri toplamış ve Arap alfabesi sırası ile kitapta getirmiştir. Aynı zamanda her atasözü ve deyimin karşısında Farsça olarak anlamını yahut nerede kullanıldığını da yazmıştır. Bazı yerlerde ise dipnotta atasözünün nasıl vücuda geldiğinden de bahsetmiştir.
Yazar esere yazdığı önsözde, eseri hangi nedenlerle yarattığını bu şekilde ifade etmiştir: ‘’Ben en küçük yaşlarımdan anadilime alaka beslerdim. Hatta Türkiye ve kuzey Azerbaycanın bile Türk olduğunu bilmediğim zamanlar, Fars dilinın baskı ve galabesini duyup ve Türkçenin kaybolmasından kederlenirdim. O zamandan bile bu dili kitaba getirmek arzusu bende uyandı. şimdi de anadilime o kadar alaka varımdır ki, bu dile her kimse hizmet ederse bana minnet koymuş gibi geliyor. ... Bizim geniş, zengin ve tükenmez folklor hazinemiz vardır. Ata – babalarımızdan kalan bu milli şifahi servetimiz sayılan folklorumuzun her bölümünü zaman geçmeden mahv olmaktan korumalıyız’’.9
O topladığı atasözleri hakkında böyle yazıyor: ‘’Atasözleri insanın hayat mübarizesinde kazandığı tecrübelerin kısa, yığcam (derli-toplu) ve sade bir cümlelerde özetidir. Bir şahis kendinin veya diğer insanların başına gelenlerin acı veya şirin sonuçlarını bir söz ile (atasözü) ifade etmiş ya bir akıllı kişi bilgi ve düşüncelerinin hepsini bir cümlede özetlemiştir’’.10
4-2. Folklor Hazinesi
Ali Zaferhah ‘’Azerbaycan Folklorundan’’ unvanı altında yayınladığı ikinci kitabı 9 yıl sonra (Ş. 1379 / M. 2000) 244 sayfada Folklor Hazinesi adi ile Tebriz Yaran yayınevi tarafından neşretmiştir.
Kitap 8 sayfalık dolgun bir önsözle başlar. Yazar önsözünü bu cümlelerle başlıyor: ‘’Bu kitabın talif edeni aslında Azerbaycan halkıdır. ben ise bunları ömrüm boyu yürek hazinesinde toplayıp, şimdi kitaba göçürürüm. oba – oba, köy – köy düşüp, oradan buradan folklor toplayanlarla benim farkım budur ki, ben yazdıklarımın hepsini yaşamışım. Buna göre bunların düzgün, dikkatlı, ihsaslı ve canlı olacağı aydındır’’.11
Yazar bu sözlerden sonra, folklor hakkında bilgi verirken onun çeşitli kolları hakkında da konuşuyor. O folklorun önemi konusunda şu ifadede bulunuyor: ‘’Her milletin varlığının temeli anadilidir. Şifahi halk edebiyatı da anadilinin inceliklerini güzel şekilde ifade ediyor. Folklor bir halkın zengin – tükenmez hazinesidir ki, nağıllarda duduğumuz şahların hazinesinden, bütün dünya servetlerinden baştır (üstündür). Bu güzel inciler hazinesi bir çok büyük şair, yazar ve ince sanat ustalarının ilham kaynağı olmuştur ve şimdi de
8 bk. Zaferhah, A., (1384), Sevgi, naşir: müellif, Tebriz.
9 Zaferhah, A., (1370), Ata-Babalar Deyipler – Emsal, Hikem ve İstilahat der Zeban-ı Türki-i Azerbaycani, İntişarat-ı Yaran, Tebriz, s. 4-5.
10 Zaferhah, A., (1370), s. 3.
ALİRIZA MUKADDEM –TUDOK 2010
900
olmaktadır. ... Ata-babalarımızın kaç bin yıllar boyunca yarattıkları ve bize yadıgar koydukları folklorumuzu gayretle koruyup, yaşatmalı ve gelecek nesillere emanet etmeliyiz’’.12
Yazarın ilk kitabı yalnız atasözleri ve deyimlere mahsus olursa da, ikinci kitabında halk kültürü ve edebiyatının çeşitli kolları yer almaktadır. Kitapta Çocukların söyledikleri nağmeler ve onlara ait halk arasında yaşayan deyimler, Geleneksel derman ve ilaçlar, Hikaye ve hatıralar, Halk adetleri ve ananeleri, Eski hamamlar, Halk inançları, Oyunlar, Latifeler (fıkralar), Nağıllar, Atasözleri ve Deyimler gibi konular ele alınmıştır.
Ananeler bölümünde, Küpe boncuk salmak, Tekeci, Yılın son çarşambası, Nevruz bayramı, Toy törenleri (şeker kırma gecesi, yüzük takma, şirni içmek günü, kına gecesi, gelin çıkarma ve gelin gecesi, duvak kapma günü, gelin görüşü ve ayak açma), Kırklı çocuk, Oruçluk (Ramazan) ayı, Kurban bayramı ve Aşure törenleri (Şahsey tepmek, zincir ve sine vuran desteleri) gibi halk ananeleri ele alınmıştır.13
Keza Oyunlar kısmında El-ele, Konuk bacı, Yerde kalan kurd, Şakkı – şakkı, Aradan çıkan, Çoban – çoban, Gizlen paç, Hakışka, Ana beni kurda verme, Kovala koştu, Tas melik, gitti gele ha, Dankala piştov, Cızdana cızdan, Açıl – açıl, Kürt geldi, Kayış koyma, Attırma, Çelik deste, Hol oynamak, Kaceme taş, Aşık oyunları, Yumurta oyunları ve Karpuz oyunları gibi oyunlardan bahsedilmiştir.14
Eserin Nağıllar bölümünde şu nağılları görmek olur: Pıs-pıslı (böcek), Horoz ve padişah, Karı ile tavuğu, Tenbel Ahmet, Karga ve tilki, Hilekar tilki, Bizdik, Kötü arvat, Zeyrek Arvat, Güclü insan, Elesi de var bilesi de, Hasan hayyat (terzi) ve Çöl yetimi.15
Yazar kitabın sonuna eserde kullanılan bazı kelimelerin izahını da eklemiştir.
4-3. El biliği servetimiz
Ali Zaferhah topladığı folklor maddelerini üçüncü kitap olarak El biliği servetimiz adlı bir eserde yayına sunmuştur. 270 sayfadan oluşan ve yine de Tebriz Yaran yayınevi tarafından yayınlanan bu eserde şu konular bulunmaktadır: Folklorik hikayeler, Latifeler, Çocuklar dünyası, El hayatından, Debler, Kaç el bayatısı, Bazı köylerin adının kökü, Eski değirmenler, Eski buzhaneler, Eski kahveler, Daşkalar, Ocaklar, Taşlar ve inamlar, Bazı oyunlar, Nağıllar, Köy yağmuru, Ekin ekme ve deyimler, Bazı otların adı, Alkışlar ve kargışlar, Atasözleri, Deyimler ve söylemler, Yerli sözler, Çeşitli makaleler ve hikayelr, Hoy şehrinin eski kapıları, Pazarının eski adları ve güzel doğası.
Yazar eserin Ocaklar bölümünde Hoy’da bulunan Ebelfezl ocağı, Şahmehmet Hanefiye ocağı, Taş ağlayan camisi ve Tepe nene gibi halkın hala da inandığı ve ziyaret ettiği ocaklardan geniş bahsetmiştir.16
Oyunlar kısmında ise folklor hazinesinde yazdıklarını tamamlamak için ‘’Hastekin oyunu’’ ve ‘’Şeytan zolağı’’ adlı iki oyunun izahını eklemiştir.17
Nağıllar kısmında da Koca, Alın yazısı, Sehavet nedir?, Amelin sonucu, Zalim, Oğrunun (Hırsızın) izi, Şenguli – Menguli, Nakırçının kızı, Şahın kızı ve Deme – deme gibi kısa ve uzun nağıllar yer almıştır.18
Kitabın esas bölümü Atasözleri, Deyimler ve Söylemlerden oluşmaktadır. Burada onların bazısını Azerbaycan Türkçesiyle kayedelim:
- Acdın get çoban yanına, susuzdun get cütcü yanına! - Adam gərək pulu da gənclikdə qazana, qocalığı da! - Allahın cibindən peyqəmbəri də oğurlayır!
- O hara eşidəsən, o hara gözünlə görəsən! - Çoban özü bilər hansı qoyunun sütü dadlıdır! - Qanı qan ilə yumazlar, qanı su ilə yuyarlar! - Yolsuzu yola tapşır, yol özü vurağandır!19
12 Zaferhah, A., (1379), s. 9. 13 Zaferhah, A., (1379), s. 56 – 74. 14 Zaferhah, A., (1379), s. 97 – 144. 15 Zaferhah, A., (1379), s. 167 – 206. 16
Zaferhah, A., (1383), El biliği servetimiz, İntişarat-ı Yaran, Tebriz, s. 73-84. 17 Zaferhah, A., (1383),s. 88-92. 18 Zaferhah, A., (1383),s. 93-108. 19!انینای وجتوج تئگ نودزوسوس ،انینای نابوچ تئگ نیدجآ !اد یغیلاجوق ،انازاق هدکیلجنگ اد ولوپ کرگ مادآ !رییلاروغوا یربمغیپ ندنیبیج نیهلالآ !نس هرؤگ هلنوزؤگ اراه وا ،نس هدیشئا اراه وا !ریدیلداد وتوس نونویوق یسناه رلیب وزؤا نابوچ !رلارایوی هلیا وس یناق ،رلازاموی هلیا ناق یناق !ریدناغاروو وزؤا لوی ،ریشپات لاوی وزوسلوی
ALİ ZAFERHAH’IN HAYATINA VE YARADICILIĞINA BİR BAKIŞ kitabın diğer değerli bir bölümü Yerli sözler bölümüdür. Bu kelimelerin çoğu yazılan sözlüklerde bulunmaz, o yüzden gelecekte yazılacak sözlüklerin daha zengin olması bakımından da önem taşıyor.20
4-4. Değerli el mirasi
Zaferhah hocanın dördüncü kitabı Ş. 1386 / M. 2007de, 297 sayfa olarak kendi tarafından yayınlanmıştır. O bu kitapta da halk kültürü ve edebiyatının çeşitli sahelerinden örnekler vermiştir. Örneğin Folklorik hikayeler, Latifeler, Çocuk folkloru, Sınamalar, Depler, Bağ – Bahçe tutma, Güreşme tarzları, Yün alış- verişi, Mülk ajansları, Çiftçilik, Hayvancılık, Bilmeceler, Alkışlar ve kargışlar, Atasözleri ve deyimler, Yerli sözler, Nağıllar, Hoy’un bazı köylerinin yer adları ve Edebi hikayeler.
Yazar kitaba yazdığı önsözde çok ilginç sözler yazmıştır: ‘’Avuç-avuç götürmekle denizin suyu tükenermi? Kaç kitap yazmakla uçsuz – bucaksız varlı ve barlı folklorumuz eksilmek bilirmi?
Eli, obanı ve zihnimin sokaklarını gezip, uzun – uzadı bu yolculuktan aziz elim için yeni bir armağan getirmişim. Muhteşem zengin folklorumuz şunu ifade ediyor ki, biz varız, mahsus medeniyetimiz var ve kökümüz derinlerdedir. Diken dibinden çıkmamışız yahut ruzgar ile yerden kopan ve o taraf - bu tarafa giden yelkovan bitkisi değiliz.
Benim yazmağa imkanım oldukta, kendimi sorumlu biliyorum. Yazmazsam bunlar yitip gider ve toprağa gömülür. Ben milletime, anadilime ve vatanıma karşı vazifeliyim’’.21
Eserin ilgi çeken bölümlerinden birisi çiftçilikle alakalı bölümdür. Yazar burada eskide buğday, kavun ve karpuz gibi ürünlerin nasıl hasil olması konusunda detaylı konuşmuş ve belki hala unutulmuş bilgileri aktarmıştır.22
Önceki kitaplar gibi atasözleri, deyimler ve yerli sözler yine de eserin önemli bir bölümünü oluşturmaktadır.23 Önce de kaydedildiği gibi bu kelimeler gelecekte yazılacak sözlüklerin daha da zengin
olmasında önem taşıya bilir.
Eserin Nağıllar kısmında Hacı Seyyad, Üç bacı, Hırsız (Oğru), Eşşek kapıdadır, At ile bacı, Kırk kan etmişim kırkbirini de edeceğim, Lülehin (Su kabı) nağılı, Muratali, Sıçan ve çezik (böcek), Kelin hilesi, yedi hırsız, Tilki olunca aslan ol ve Bacadan gibi nağıllar yer almaktadır.24
4-5. Folklor varlığımız
Ali Zaferhah’ın son yayınladığı kitap yine de kendi tarafından Ş. 1388 / M. 2009da ve 338 sayfada ışık yüzü görmüştür. O bu eserde de öncekiler gibi halk kültürünün çeşitli kollarına dokunmuştur. Yine Folklorik hikayeler, Latifeler, Sınamalar, Dermanlar, Bayatılar, Alkış ve kargışlar, Atasözleri, Deyimler, Oyunlar, Nağıllar ve Hoy şehrinin bazı köylerinin yer adları eserde ele alınmıştır.
Ayrıca kitapta Arıcılık (Petekçilik) ve Kuşbazcılık konusunda detaylı bilgilere ulaşılmaktadır.25
Eser Hoy şehrinin Rahal ve Beddavar adlı köylerinde yaşayan toy ve yas törenlerinden geniş bir şekilde bahsetmektedir.26
Kitabın son bölümünde Alibaba İreci adlı anadiline sevgide bulunan bir kişinin topladığı atasözleri eklenmiştir. Şimdi Azerbaycan Türkçesinde yazılan bu atasözlerinden bazılarına bakalım:
- Adam körpüyə yetişməmiş körpüdən keçənməz!
- Arvad qohumu küçə qapısında doyar, kişi qohumu evin dibindən ac gedər! - Allah heç kimin çörəyin tabaqda bir dənə eyləməsin!
- Ördək qaz yerişi yerisə cərcənək olar! - Özgə evinin aslanı, öz evinin tülküsüdür! - İyidi küllükdən götür, çörəyi Allahdan istə!
- İlanın zəhləsi yarpızdan gedər, o da tingilər gözünün qabağına! - Bağlı qapıdan min bəla keçər!
- Bir gül ilə bahar olmaz, cəmi güllər açılmasa! - Camışın qanadı olsaydı dam – duvarı yıxardı!
- Danışmaz, danışmaz, danışanda ayın onüçündən danışar! - Ağıllı rişvə verər, dəli cərmə!
- Mama nə qədər çox olsa, güc doğanın boynundadır!27
Zaferhah, A., (1383),s. 125 – 166. 20 Zaferhah, A., (1383),s. 167-189.
21 Zaferhah, A., (1386), Değerli el mirasi, Naşir: Müellif, Tebriz, s. 5. 22 Zaferhah, A., (1386), s. 78-106.
23 Zaferhah, A., (1386), s. 127-174. 24 Zaferhah, A., (1386), s. 175-228.
25 Zaferhah, A., (1388), Folklor varlığımız, Naşir: Müellif, Tebriz, s. 119-130. 26 Zaferhah, A., (1388), s. 172-195.
ALİRIZA MUKADDEM –TUDOK 2010
902
5. Sonuç
Yukarıda söylenildiği gibi İran ülkesinde çeşitli aynı zamanda zengin bir folklora sahip halklar yaşamaktadır. Dünyada yaranan yeni yaşam tarzları karşısında bu halk kültürü ve edebiyatının kaybolmasını görenler, yaklaşık yüz yıldır ki, onu toplamağa ve yazıya almağa gayret gösteriyorlar. Ancak bu çalışmalara bakmayarak bu halk hazinesinin çok kısmı aradan gitmiş ve çoğu da hala sinelerde yaşamaktadır. Bu durum İran Azerbaycanında da aynıdır, belki daha da kötüdür. Böyle olurken, hiç bir devlet yardımlarından yararlanmayan, yalnız yüreklerinde besledikleri sevgiden dolayı halklarının yitmekte olan kültürü ve edebiyatını toplamağa gayret gösterenlerin çalışmaları alkışa layiktir.
Bu arada Ali Zaferhah hocanın da köy – köy gezip, halk edebiyatınn bazı parçalarını toplayarak kaybolmaktan koruması çok değerli bir iştir. Kesin onun şimdiye kadar yayınladığı 5 kitap gelecekte İran ve Azerbaycan folkloru alanında yapılan bilimsel çalışmalarda ana kaynak olarak çok önem taşıyacaktır. Ancak ‘’Azerbaycan Folklorundan’’ unvanı altında yayınlanan bu kitapların neşri bittikten sonra, eserlerin yeni bir düzenle de yayınlanması iyi olacaktır. Bu yeni düzende mesela atasözleri yahut çiftçilikle ilgili bölümler bir yerde bulunmalı. Tabii bu halde araştırmacılar eserlerden daha iyi bir şekilde yararlanabilecekler.
Kaynakça
Encevi Şirazi, Seyit Ebulkasım, (1371), Gozeri ve Nezeri Der Ferheng-i Merdum, İntişarat-ı İsperek, Tahran.
Hidayed, Sadik, (1378), Ferheng-i Amiyane-i Merdum-i İran, Gerdaverende : Cihangir Hidayet, Neşr-i Çeşme, Tahran. İkrami, Mahmud, (1382), Ez Ma Behteran (Pejuheş-i der Folklor-i Merdum- i Horasan), Neşr-i İvar, Meşhad. Reisniya, Rehim, (1377), Koroğlu der Efsane ve Tarih, İntişarat-ı Dünya, Tahran.
Serrafi, Alirıza, (1385), “Folklor(1)”, Dilmac dergisinin özel sayısı, Tebriz.
Zaferhah, Ali, (1370), Ata-Babalar Deyipler – Emsal, Hikem ve İstilahat der Zeban-ı Türki-i Azerbaycani, İntişarat-ı Yaran, Tebriz.
--- (1379), Folklor Hazinesi, İntişarat-ı Yaran, Tebriz. --- (1383), El biliği servetimiz, İntişarat-ı Yaran, Tebriz. --- (1386), Değerli el mirasi, Naşir: Müellif, Tebriz. --- (1388), Folklor varlığımız, Naşir: Müellif, Tebriz.