Kısalık ve Özlülük

Genel işlem şartlarının basitliğine ilişkin gereklilik ile şartların kısa olması gereği arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Bu konuda yapılan araştırmalar kısalığın en önemli anlama faktörü olduğunu ortaya koymuştur665. Yine genel işlem şartlarının kısa kelimelerle ve kısa cümlelerle takdim edilmesi de onların anlaşılırlığına hizmet edecektir666_{. Eğer aynı konu daha az hece sayısına sahip bir cümleyle de ifade}

edilebiliyorsa bu cümle tercih edilmelidir667. Dilbilimsel araştırmalar kısa cümlelerin daha çok okuyucu tarafından anlaşılma olasılığının daha yüksek olma ihtimalinin yüksek olduğunu ortaya koymaktadır. Söz konusu araştırmalarda 1-8 kelimeden oluşan cümlelerin kısa, 9 dan 22 ye kadar kelimeden oluşan cümlelerin orta 23 ve daha fazla kelimeden oluşan cümlelerin uzun cümleler oldukları ifade edilmiştir668. Bu çerçevede genel işlem şartlarının mümkün olduğunca kısa düzenlenmesi gereklidir. Genel işlem şartlarına eklenecek her gereksiz kelime onun amacına olumsuz etki edecektir669.

Genel işlem şartlarında kısa cümlelerin anlaşılırlığa hizmet edeceğine ilişkin olarak, beynin aynı anda yalnızca sınırlı sayıda bilgileri işleyebileceği yönündeki bilimsel gerekçe ortaya konmaktadır. İnsanın kısa sürede düşünmek suretiyle yedi münferit bilgiden daha fazlasını aynı anda hafızaya kaydedebilecek durumda olmadığı ifade edilmektedir670. Cümle uzunluğu kural olarak ifadelerin niceliğine yönelmelidir. Uzun ve tafsilatlı cümleler yorucudurlar ve bu nedenle zor

663 _{Bkz. Wagner,Hildegrad: Didaktische Überlegungen zur Verwaltungssprache, in: Der öffentliche}

Sprachgebrauch, Bd.2. Dt.Akademie für Sprache u.Dichtung. Die Sprache des Rechts und der Verwaltung. Bearbeitet v. Ingulf Radtke, Stuttgart 1981, s. 238 vd. s. 240 (aktaran Stadler, s. 127). 

664 _{Bkz. Stadler, s. 127}  665 _{Bkz. Stadler, s.127.}  666 _{Bkz. Stadler, s. 131 vd.}  667 _{Stadler, s. 131.}  668 _{Stadler, s. 133.}  669 _{Bkz Stadler, s.133.}  

670 _{Bkz. Jona Piehl:Gebrauchsanleitungen optimal gestalten, Berlin, Heidelberg, New York 2002, s.}

anlaşılırdırlar. Esas olarak tam ve anlamlı ifadeler içeren mümkün olduğunca eşit uzunluktaki cümleler daha iyi anlaşılabilir niteliktedir671.

Buna karşılık kısa cümle kullanımında aşırıya kaçmak da metni zor anlaşılır yapmaktadır. Bu itibarla içerisinde çok fazla bilginin iç içe geçmiş olduğu cümlelerin yapay şekilde kısaltılmasında kaçınmak gerekir. Açık bir şekilde bölümlenmiş bir cümle çok da kısa olmamalıdır. Çok kısa cümleler sıklıkla aşırı anlam yüklüdürler ve bu nedenle de zor anlaşılırdırlar672.

Genel işlem şartları içerisinde yer alan kaydın uzunluğu şartın önemi ile makul bir ilişki içerisinde bulunmalıdır. Bu itibarla sözleşme şartları içerisindeki şartların kapsamı daima şartın önemine uygun olmalıdır673.

Yine genel işlem şartları içerisinde yapılan yollamaların genel işlem şartlarını kısaltmak için uygun bir araç olup olmadığı hususu da sorun arz etmektedir. Yollamalar düzenlemeye konu olan hususların tekrarından kaçınmaya ve genel işlem şartları bütününün kapsamını küçültmeye hizmet ettiğinden öncelikle yollamaların metnin anlaşılırlığına olumlu bir etki sağladığı söylenebilir. Buna karşılık yollamalar okuyucuya metnin anlaşılması kapsamında oryantasyon zorluklarını da beraberinde getirirler ve bu sebeple de anlaşılırlığı güçleştirici olarak da derecelendirilirler. Hemen belirtmek gerekir ki aynı genel işlem şartları içerisinde başka bir düzenlemeye yapılan yollamalar genel işlem şartları dışında başka bir düzenlemeye yapılan yollamalara nazaran daha az problem arz ederler. Zira burada müşteri yalnızca sayfaları, arkalı önlü çevirmek zorunda kalacaktır 674.

Buna karşılık sözleşme şartları içerisinde başka yasal düzenlemelere yapılan atıflar problem arz etmektedir. Zira her şeyden önce pek az müşteri atıf yapılan yasal düzenlemelere ulaşma imkânına sahiptir. Sözleşme şartları içerisinde yer alan ve salt yasanın maddelerine yapılan atıflar, şayet okuyucu bu maddelerin arkasında hangi düzenlemelerin saklı olduğunu bilmiyorsa, anlaşılırlık ilkesini ihlal eder. Ancak diğer

671 _{Stadler, s. 134.} 

672 _{Stadler, s. 134.} 

673 _{Stadler, s. 134.} 

taraftan yasal düzenlemelere yapılan atıflarla sözleşme şartlarının kapsamının önemli ölçüde kısaltılması amaçlanmaktadır675.

Müşterinin sözleşme şartlarında yasal düzenlemeyi tam olarak tekrar ya da bunun yerine atıf yolunu tercih etmesi gereği, özet olarak yasal düzenlemenin tam olarak verilmesinden ortaya çıkan anlaşılırlık kazancının, buna eşlik eden sözleşme şartlarının kapsamının artması şeklindeki dezavantaja ağır basıp basmadığına bağlıdır676. Bu hususa her somut olayda yukarıdaki iki durumun (birinci durum yasa metninin tam olarak verilmesi, ikinci durum yasal düzenlemeye atıf yapılması) arasında yapılan bir tartıma göre karar verilmelidir. Bu çerçevede yasal düzenlemenin kapsamı yanında özellikle yasal düzenlemenin kullanıcının müşteri açısından taşıdığı öneme de riayet edilmelidir. Kullanıcıya, yapacağı bir atıf için en azından atıf yapılan yasal düzenlemenin içeriğinin kısa bir açıklamasını müşteriye yapması önerilmektedir. Bu suretle müşteri en azından yasaya yapılan yollamanın arkasında hangi düzenlemenin saklı olduğu hususunda kabaca bilgi sahibi olmakta ve kendisine atıf yapılan bu yasal düzenlemeyi bulup okumaya değip değmediğine kendisi bakımından karar verebilmektedir. Örnek olarak bir sözleşme şartında “yasanın …..maddesi uygulanır” ifadesi yerine “yükümlülüğün ihlali halinde müşteri yasanın ….. maddesindeki şartlar altında edimi yerine getirmekten kurtulabilir” şeklindeki düzenlemenin daha isabetli olacağı belirtilmektedir677. Görüldüğü üzere bu örnekte yasal düzenlemeye yapılan yollama ikinci ifade şeklinde yapılırsa müşteri en azından genel işlem şartları içerisinde kendisine atıf yapılan ilgili yasal düzenlemenin yükümlülüğün ihlali halinde edimden muafiyete ilişkin olduğu hususunda bilgi sahibi olacaktır ve bu şekilde yapılan bir yollama genel işlem şartlarının anlaşılabilirliğine daha fazla hizmet etmektedir.

3. Bölümleme/Düzen

Yukarıda esasları açıklanan gerek Hamburg Araştırma Grubunun gerekse anlaşılırlık konusunda kendi konseptini ortaya koyan Groeben’in yaptıkları

675 _{Stadler, s. 135.} 

676 _{Stadler, s. 138.} 

araştırmalarda ortak olan sonuç, bir metnin anlaşılırlığının sıkı şekilde metnin bölümlenmesine ve düzenine bağlı olduğudur678. Genel işlem şartlarında yer alan münferit şartlar bağımsız ele alındıklarında şeffaf olmalarına rağmen, şayet genel işlem şartları bütününde bölümleme ve düzen iyi bir şekilde yapılmamışsa ve bu nedenle de müşteri kendisi için önem arz eden sözleşme şartlarını arayıp bulamıyorsa genel işlem şartları esas olarak anlaşılmazdır. Görüldüğü üzere bu durumda genel işlem şartlarının bölümleme ve düzenindeki aksaklıklar şartın anlaşılmazlığına yol açmaktadır. Dolayısıyla genel işlem şartları içerisindeki düzenlemelerde mantıksal bir bağlantı olmalı ve bu husus uygun bir bölümleme ve düzen ile genel işlem şartları içerisinde anlaşılabilmelidir679.

Bu çerçevede bölümleme ve düzenin genel işlem şartlarında anlaşılırlığı ve şeffaflığı gerçekleştirebilmesi için şu unsurların geçekleşmesi gerekmektedir:

a) Genel İşlem Şartları İçerisindeki Bölümleme Müşterinin Beklentilerine Uygun Olmalıdır

Dilbilimsel araştırmalara göre, bir metnin anlaşılması büyük ölçüde kolayca anlaşılabilen bir mantıksal düzene sahip olup olmamasından etkilenmektedir680. Bu çerçevede sözleşme şartları bakımından çok sayıda bölümleme sistemi düşünülebilir. Örnek olarak, genel ve özel bölümlere ayırmak suretiyle hukuksal düzenleme şekli, sözleşme sürecine göre kronolojik bölümleme , hiyerarşik düzenleme (örneğin önce sözleşmede yer alan garantilerin kapsamı sonra sınırlamalar vs.), önemli olanlar en başta, diğerleri daha sonra gibi bir dengeli sıralama. Bunlardan hukuksal bölümleme sistemi yani genel bölüm ve sonra gelen özel bölümler şeklindeki bir düzenleme ortalama bir müşteri için zor anlaşılabilir. Zira onun beklentilerine pek uymamaktadır. Örneğin bir sigorta sözleşmesinde sözleşmeyle ilişkilendirilmek istenen genel sigorta koşulları kural olarak müşterinin güvence altına almak istediği özel sigorta konusu bakış açısıyla okunmaktadır. Bu bağlamda okuyucu ilk önce ilgili paragrafları aramakta ve daha sonra bulduğu paragrafları kendisini sözleşme yapmaya iten konunun bakış açısıyla anlamaya çalışmaktadır. Dolayısıyla ortalama müşteriden genel işlem şartları içerisinde araştırıp bulmak istediği konuya ilişkin

678 _{Bkz. Stadler, s. 138.} 

679 _{Bkz. Stadler, s.139.} 

çözümü, bu hukuksal düzenleme şeklindeki genel ve özel bölümlerin hepsinde arayıp bulmak zorunda olması beklenilmemelidir. Dolayısıyla bu genel ve özel hükümlere göre yapılan düzenleme yerine müşterinin konumuna göre bir düzenleme yapılması gerekir. Şartlardaki genel kısımlar sadece çok kapsamlı ve genel konular için söz konusu olmalı ve ortalama müşteri için genel işlem şartları içerisinde haklarını yükümlülüklerini idrak edebilmek için oryantasyon problemine yol açmamalıdır681.

b) Genel İşlem Şartları İçerisindeki Düzenleme Mantıksal ve Açık Olmalıdır Genel işlem şartları içerisinde yer alan sözleşme koşulları bölümlemeye tabi tutulurken bu bölümlemenin mantıksal ve açık olmasına dikkat edilmelidir. Metin sıralı bir şekilde organize edilmeli ve bölümlenmelidir. Başka bir ifade ile genel işlem şartlarında yer alan bir düzenlemeden sonra bulunan bilgiler kendisinden önce düzenlenmiş olan ilgili düzenleme temelinde anlaşılmalıdır. Yani genel işlem şartları içerisinde yer alan önceki bilgiler sonraki bilgilerin dayanak noktası olmalıdır. Genel işlem şartları içerisinde yer alan iki farklı düşünce farklı iki paragrafta bulunmalıdır. Bunun yanı sıra genel işlem şartları içerisindeki şartlara ilişkin temel bilgiler başlangıçta bulunmalıdır. Bu düzenleme tarzının şartın daha sonraki kısımlarında yer alan düzenlemelerin daha önceki düzenlenen konuların anlamına uygun olarak doldurulması avantajı bulunmaktadır. Genel işlem şartlarının başlangıcında temel bilgilerin verilmesi aynı zamanda müşterinin beklentilerine de uygun bir durumdur. Zira müşteriye öncelikle önemli, esaslı ve temel hususlar bildirilmektedir. Ancak bundan sonradır ki genel işlem şartlarındaki özel hükümlere ve istisnalara yer verilmektedir. Genel işlem şartları içerisinde bu şekilde yapılan mantıksal ve açık bölümleme ile yine okuyucunun hükmü kısaca okuması suretiyle onun temel içeriğini idrak edebilmesi şeklinde diğer bir avantaja da sahiptir682. Bütün bunlara ek olarak dilbilimsel araştırmalar genel ifadelerle başlayan ve daha sonra tedricen özel sorunları düzenleyen düzenleme tarzının anlaşılırlığı yükselttiğini ortaya koymaktadır683. O halde genel işlem şartlarının önemsiz konularla başlaması ve en önemli hususları en sona bırakması veya münferit bilgilerin başlangıçta verilmesi asıl konuya ilişkin kapsamlı hususların daha sonra okuyucuya sunulması da genel işlem

681 _{Karş. Stadler, s. 140 vd.} 

682 _{Stadler, s. 140.} 

şartlarının anlaşılırlığı ve şeffaflığı açısından da uygun değildir. Bir şartın düzenlenmesi sırasında az sayıda mümkün olduğunca basit ve kısa cümlelerle sunulmak suretiyle hareket edilmesi önerilmektedir684.

c) Genel İşlem Şartları İçerisinde Ortak Bir Bölümleme Sistemi Uygulanmalıdır

Genel işlem şartları içerisinde farklı bölümler bulunmasına rağmen her bölüm için ortak bölümleme sisteminin uygulanması da onun anlaşılırlığına daha çok hizmet edecektir. Bir sigorta sözleşmesini ele aldığımızda bu sözleşme içerisinde örnek olarak sigortalanan tehlikeler, sigorta sözleşmesindeki edimler, sözleşmesel yükümlülükler gibi hususların bağımsız bölümlerde düzenlenmesi mümkündür. Ancak bu durumda, her bir bölüm için aynı bölümleme sisteminin kullanılmış olması anlaşılırlık ve şeffaflığa hizmet edecektir. Buna karşılık sözleşme şartları içerisinde aynı konuların farklı yerlerde ve yine farklı üst başlıklarla düzenlenmesi bu amaca aykırıdır. Sözleşme şartları içerisinde ortak bölümleme sisteminin uygulanması bölümler arası karşılaştırılabilirliği sağladığı gibi, şeffaflığı da yükseltecektir. Bu şekilde yapılan bir ortak bölümleme ile müşteri kolay bir şekilde şartlardaki hak ve yükümlülüklerini idrak edebilecektir (örnek olarak sigortacı basit bir şekilde hangi tehlikelere karşı sigortalı olduğunu, sigorta kapsamında olmayan hususları bu bölümleme suretiyle daha kolay anlayabilecektir)685.

d) Genel İşlem Şartları İçerisinde Şartın Amacına Uygun Bir Yapı Oluşturulmalıdır

Şartın amacına uygun bir yapı içerisinde düzenlenmesi şartın anlaşılmasına yardımcı olacağı gibi şart dışındaki düzenlemelerin sınıflandırmasına da hizmet etmektedir. Bu suretle okuyucu da okuma sürecinde kendisi için önem arz eden şartları daha hızlı görüp idrak edebilecektir. Seçilen formülasyon stili genel işlem şartlarının bütününde ortak olarak kullanılırsa amaca daha çok hizmet edecektir. Yine bir sigorta sözleşmesi örneğinde içeriksel olarak “sigortacının şu hakları vardır” ifadesi ile “sigorta şunları kapsar” ifadesi aynı anlama yöneliktir. Ancak bunlardan hangisi tercih edilirse sözleşme şartlarında bu tercih edilen stilin kullanılması yararlı

684 _{Stadler, s. 140, 141.} 

olacaktır. Bu çerçevede sözleşme şartları içerisinde yer alan örneğin belirli bir talep veya hakka, şartlar içerisindeki tanımlara, yükümlülüklere, hukuksal sonuçlara ilişkin şartların bu şartların amacına uygun bir yapıda düzenlenmesi gereklidir686.

e) Düzenli Üst Başlıklar Söz Konusu Olmalıdır

Genel işlem şartları içerisinde yer alan düzenli üst başlıklar sadece ilgili içeriğin daha seçici bir şekilde okunmasını sağlamakla kalmamakta aynı zamanda okuyucuyu da teşvik etmektedir687_{. Okuyucu bu şekilde düzenlenen başlıklar}

vasıtasıyla kendisi için ilgili bölümü okumaya değip değmeyeceğine karar vermelidir. Yine üst başlıklar ortalama müşteri için anlaşılır bir şekilde düzenlenirse aynı zamanda genel işlem şartlarının anlaşılırlığına ve şeffaflığına da hizmet ederler688. Şayet üst başlıkta en azından genel olarak altta yer alan düzenlemede neyin düzenlendiği ifade edilirse getirilen düzenleme daha kolay anlaşılacaktır. Yine düzenli üst başlıklar vasıtasıyla sözleşme şartlarının takdim edilmesi algılama psikolojisi bakımından da önemlidir. Gerçektende en azından kabaca da olsa şartta neyin söz konusu olduğu hususunda başlık vasıtasıyla da olsa bilgi verilirse, metindeki münferit ifadeler daha kolay sınıflandırılabilir. Ayrıca bu suretle okuyucuda başlık hakkında bilgi sahibi olarak detayları okumak isteyip istemediğine karar verebilir ve okumak istemese bile en azından kabaca da olsa –yani başlık suretiyle de olsa- şartta neyin düzenlendiği hususunda bilgi edindiğine dair bir his sahibi olur. Bu şekilde yer verilen düzenleyici başlıklar okuyucunun münferit metin kısımları arasında geçiş yapmasına da imkan vermelidir. Eğer bu şekilde anlamlı başlıklar eksikse, bu durumda müşteri bir konuda bilgi sahibi olmak için genel işlem şartlarının bütününü okumak zorunda kalacaktır689. Yine genel işlem şartlarında başlıkla sonrasındaki metin arasındaki mesafe çok az olmamalıdır ve okuyucu üst ana başlık ile alt başlıklar arasında genel bakışı kaybetmemelidir690. Aynı şekilde üst başlıklar yanında düzenleyici ara başlıklar olmaksızın da düzenlemenin anlaşılması zordur691. Genel işlem şartlarında bulunan tüm başlıkların ifade gücüne sahip olması ve sözleşme ortağını yani okuyucuyu hataya sevk etmemelidir. Dolayısıyla baskı

       686 _{Bkz. Stadler, s. 141, 142.}  687 _{Bkz. Stadler, s. 142.}  688 _{Bkz. Stadler, s. 142.}  689 _{Bkz. Stadler, s. 142.}  690 _{Bkz. Stadler, s. 142.}  691 _{Stadler, s. 143.} 

tekniği bakımından vurgulanmış olan ancak altında yer alan düzenlemeyle içerik olarak uyuşmayan üst başlıklar genel işlem şartlarında şeffaflık ilkesi ile bağdaşmazlar692.