GENEL İŞLEM ŞARTLARININ ŞEFFAF OLMASINA DUYULAN İHTİYACIN NEDENLERİ

A. GENEL OLARAK

Genel işlem şartları öylesine açık ve anlaşılır bir şekilde düzenlenmek zorundadır ki, müşteri bir şartın kendisi açısından mağduriyete yol açan etkilerini

344 _{Leitner, s. 52.} 

345 _{Kullanıcının, genel işlem şartlarını şekillendirirken, hukuk bilgisine sahip olmayan ortalama müşteriyi}

esas alarak, onun anlayabileceği bir şekilde formüle etmesi gerektiği yönünde bkz. Nihat Yavuz, s. 243; Atamer, s. 209. 

hukuksal bir yardım almaksızın bilebilecek bir konuma sokulmalıdır347. Burada şartların açık ve anlaşılır olmasındaki ölçü için önceden bilgi sahibi olmayan ortalama müşteri esas alınmalıdır348.

Genel işlem şartlarının şeffaf olmaması yani açık ve anlaşılır bir şekilde düzenlenmemesi, sözleşme taraflarının çıkarları arasındaki dengeyi müşteri aleyhine hakkaniyete aykırı derecede bozabilir349. Genel işlem şartlarının şeffaf bir şekilde düzenlenmesi, şartların içeriği hakkında müşterinin bilgilendirilmesini, dolayısıyla da sözleşmeden kaynaklanan haklarını ve yükümlülüklerini öğrenmesini sağlamaktadır. Böylelikle, şeffaf şart düzenlemeleri ile hakları ve yükümlülükleri konusunda sağlıklı bilgiye ulaşan müşteri, kendisi bakımından elverişli olan genel işlem şartlarını seçebilme olanağına kavuşabilecektir. Bu şekilde esasen genel işlem şartlarının açık ve anlaşılır bir şekilde kaleme alınması yani şeffaflık ilkesine uygun genel işlem şartları düzenlemesi, piyasada sağlıklı, işlerliği olan bir rekabetin sağlanmasına hizmet edecektir350.

Bundan başka şeffaflık ilkesi genel işlem şartlarının bilgi edinme işlevini de desteklemektedir ve sözleşmelerin tek taraflı olarak düzenlenmesine izin verilmesinin temellerinden birisi de şeffaflık ilkesine uyulmasıdır. Bunun yanında şeffaflık ilkesi aynı zamanda piyasanın şeffaflığına da hizmet eder. Bu husus özellikle hizmet piyasalarında geçerlidir ve hiçbir surette fiziksel unsur içermeyen hizmetler için daha da kuvvetlendirilmiştir. Bu tür piyasalarda hizmet sunanın edimi hakkında komünikasyon, bizim algıladığımız anlamda doğrudan konuşma ile olmamakta bilakis sadece dilin araçlarıyla yani aynı zamanda genel işlem şartlarının da yararlandığı araçlarla olmaktadır351. Bu nedenle özellikle örneğin genel işlem şartları vasıtasıyla bir rizikonun yayılmasının, belirli bir sermaye gelirinin büyük ölçüde veya tamamen geri alınması gibi ana edimlerin vaad edilmesinde tehlike çok büyüktür. Bu tehlike örneğin satım sözleşmeleri gibi maddi edim içeren sözleşmelerde daha azdır. Buna karşılık örneğin sigorta sözleşmelerinde daha belirgindir. Dolayısıyla genel işlem şartları vasıtasıyla zımni olarak ana edim

347 _{Bkz. BGHZ 104, 82 (92) BGHZ 106, 259 (264); BGHZ 115, 177 (185); Stadler, s.26 den naklen.} 

348 _{Stadler, s. 26.} 

349 _{Havutçu, s. 177.} 

350 _{Bkz. Havutçu, s. 176; Çınar, s. 168, 169.} 

vaadlerinin total bir şekilde değersizleştirilmesi imkânı piyasanın şeffaflığı açısından büyük tehlike oluşturmaktadır. Örneğin müşteriler farklı poliçeler arasındaki kararlarını esas olarak ilgili genel şartları okumaksızın sadece prime ve ödeme vaadine ilişkin birkaç ana ifadeye dayanarak vermektedirler. Bu ise farklı genel işlem şartları ile çok kuvvetli şekilde sınırlandırılabilen ilgili ana ifadelerin karşılaştırılmasına güvenerek yapılmaktadır. Bu yüzden bu ana ifadelerin gerçekliğinin genel işlem şartları vasıtasıyla budanması karşısında korunması, fiyat ve edim hesaplanması yani karşılaştırılması için de son derece önemlidir. İşte bu da şeffaflık ilkesinin ödevidir. Şeffaflık ilkesi bu nedenle birbiriyle yarışan, rekabet eden tekliflerin karşılaştırılmasına ve bunun sonucunda da piyasanın şeffaflığına katkı sağlamaktadır352.

Genel işlem şartlarının ortalama bir müşteri bu şartlardan kendi haklarını ve yükümlülüklerini açıkça çıkartabileceği şekilde açık ve anlaşılır düzenlenmesi düşüncesi şeffaflık ilkesinin arka planında bulunan husustur353. Bu bağlamda örneğin sözleşmenin akdedilmesi sırasında müşterilerin genel işlem şartlarını okudukları varsayılmamaktadır; ancak bir kimse bunu yaparsa yani genel işlem şartlarını okursa açık bilgileri elde edebilmelidir. Ayrıca şayet daha sonra müşteri kendisinin sözleşmeden kaynaklanan hangi hakları ve yükümlülükleri olduğunu ve bunları yargısal açıdan başarılı bir şekilde takip edip edemeyeceğini öğrenmek isterse genel işlem şartları daha sonra da önemli bir bilgi kaynağı olabilirler354.

Şeffaflık ilkesine ilişkin düzenlemelerin temelinde, genel işlem şartlarının şeffaf olmayan bir şekilde sunulmasından kaynaklanan gizleme etkisinden kaçınma bulunmaktadır. Kullanıcı hakların ve yükümlülüklerin belirlenmesinde açık bir şekilde hareket etmelidir ve böylelikle müşteri sözleşme sırasında kendisinin ne tür bir ilişki içerisine girdiği hususunda makul araçlarla bilgi sahibi olabilmelidir. Bu bağlamda kullanıcı, hiçbir zaman gizlemiş olduğu bir genel işlem şartları

352 _{Basedow, s. 1045 vd; Lindacher, s. 362; şeffaflık ilkesinin rekabeti koruyucu ve piyasaya ilişkin}

etkileri için bkz. Fahr, s. 101 vd. 

353 _{Basedow, s. 1045 vd; ayrıca bkz. Yavuz, s. 243.} 

düzenlemesi vasıtasıyla düzenlemenin içeriği hakkında müşterinin anlayışını zorlaştırma imkânına sahip olmamalıdır355.

Avusturya Tüketici Yasasının 6. paragrafının 3. fıkrası aynen şu düzenlemeye yer vermiştir: “ Genel işlem şartlarında ya da sözleşme form sayfalarında yer alan

bir sözleşme düzenlemesi şayet açık değil veya anlaşılır değilse hükümsüzdür”. Bu

düzenleme enformasyon modeline uymaktadır. Söz konusu düzenleme Avusturya Medeni Yasası § 879 f.3.deki içerik denetiminden farklı olarak içeriksel sonucu denetlememekte bilakis genel işlem şartlarının kullanımına bağlı olan mağdur edilen sözleşme paritesi (değer eşitliği) temeline oturmaktadır356_{. Kendisi için anlaşılabilir}

bir düzenleme, müşteriye aldığı kararlarla rekabet esasına göre işleyen piyasada menfaatlerini koruyabilmek olanağını açmalıdır. Müşteri ancak genel işlem şartlarından onun içeriğini anlayabilecek durumda olması halinde, bir teklifi kabul edebilmeye veya reddedebilmeye karar verebilir. İşte genel işlem şartlarının şeffaf olarak düzenlenmesi müşteriye, farklı genel işlem şartlarını karşılaştırabilme ve gerektiğinde başka bir teklif sahibine yönelme imkânını verir. Nitekim bu husus hizmet sunanlar arasındaki işlevsel rekabetinin bir şartıdır357.

Anlaşılır bir şekilde düzenlenen genel işlem şartları ile ortaya çıkan belgenin yani sözleşmenin yararlı olduğu hususunda şüphe yoktur Bu yararların en başında, daha önce de ifade edildiği gibi hem genel işlem şartları kullanıcısının çok sayıda sözleşmede kullanılmak üzere önceden formüle ettiği şartlar vasıtasıyla zamandan ve masraftan tasarruf etmesi, hem de müşteri açısından haklarını ve yükümlülüklerini idrak etmesi, irade özgürlüğü ve rekabet ilkeleri çerçevesinde başka bir teklif sunucusuna yönelme imkânına sahip olması gelmektedir. Buna karşılık, önceden formüle edilmiş sözleşme şartlarının açık ve şeffaf şekilde düzenlenmesinin ekonomik yararlarına yukarıdaki kadar yer verilmemektedir.

355 _{Leitner, s. 51.} 

356 _{Leitner, s. 51.} 

B. ŞEFFAF OLMAMA NEDENİYLE MÜŞTERİNİN PİYASA