BİLGİLENDİRME MODELİNİN UYGULAMA ALANI VE SINIRLAR

Bilgilendirme modelinin deyim yerindeyse doğal sınırları bulunmaktadır. Genel bilgilendirme asimetrisi açısından bilgilendirme haklarının kuvvetlendirilmesi sadece selektif bir çözüm olabilir ve fakat haksız riziko dağılımının kapsamlı bir şekilde düzetilmesine neden olmaz. Aydınlatma yükümlülüğünün bu şekilde kullanılması daha az etkili olacaktır; münferit sözleşmenin akdedilmesi için ilgili bilgilerin araştırılmasına ilişkin yüksek masraflar açısından her işlem için kapsamlı bir aydınlatma anlayışı, yalnızca gerçek dışı değil ekonomik olarak da verimsizdir263. İçerik denetimi ve aydınlatma yükümlülükleri temel noktaları açısından farklı bir adalet içeriğine sahiptir. İçerik denetiminin haksız riziko dağılımını tekrar düzeltmesi beklenirken, aydınlatma yükümlülüğünün müşterinin farklı rizikolar arasında özgür bir seçim yapmasını olanaklı kılması beklenir264. Bu tür bir seçim kişinin kendisi için söz konusu olan bütün rizikoların zorunlu bir koşulu olduğu için, bilgilendirme modeli müşteriye haksız ve caiz olmayan rizikolar yüklenildiğinde gerekli sınırına ulaşmaktadır.

261 _{Bkz. Leitner, s. 27.} 

262 _{Leitner, s. 27.} 

263 _{Kreienbaum, s. 222.} 

Genel işlem şartlarının kullanılması sırasında bilgilendirme modelinin buna ilaveten başka sınırları da vardır. Bilgilendirme modelinin tam olarak gerçekleşmesinin anlamı müşterinin iradesinin daha kuvvetli vurgulanması ve sadece her iki sözleşme tarafınca istenilen düzenlemelerin geçerli olmasıdır. Bu tür bir gereklilik ayrıca ekstrem olarak genel işlem şartlarının kullanılamamasına yol açacaktır. Yani tüketicinin toptan (global) bir ilişkilendirme beyanı, onun genel işlem şartlarının içeriğini kendi iradesi ile kabul etmek zorunda olması gerekliliğini karşılamaktadır265. Her bir şartın en azından, şayet özel olarak müzakere edilmemişse açıklanması zorunluluğu bulunmaktadır. Bu tür bir gereklilik genel işlem şartlarının bağlı olduğu bütün rasyonalizasyon amaçlarını ortadan kaldıracaktır266. Müşteri için riayet edilmesi gereken avantajlar bakımından genel işlem şartları hukukunda bilgilendirme modeli, genel işlem şartlarının kullanılmasının hukuksal ve sosyal gerçekler açısından ciddi sorunlar teşkil ettiği yerde sınırını bulmak zorundadır267.

Genel işlem şartları hukukuna bilgilendirme modelinin eklenmesi bundan başka müşterinin düzenleme özgürlüğünün tekrar tesis edilmesine katkı sağlamayacaktır268. Her ne kadar müşteri geniş kapsamlı bilgilendirme dolayısıyla kullanıcıyla aynı bilgi düzeyine ulaşacak olsa da, genel işlem şartları kullanıcısının her bir somut olayda kendi koşulları üzerinde müzakere etmeye ve soyut genel şartlar yerine bireysel düzenlemeleri koymaya hazır olması durumu müşteri için söz konusu değildir269. Zira bu bağlamda müşteri otomatik olarak genel işlem şartlarının kullanılması ile amaçlanan rasyonalizasyon etkisinden vazgeçmiş bulunmaktadır270.

Bilgilendirme modeli müşterinin sözleşme akdetme özgürlüğünü de teşvik etmektedir271. Gerçekten de müşteri anlaşılır genel işlem şartları vasıtasıyla farklı sözleşme tekliflerini karşılaştırma ve gerektiğinde farklı bir teklif sahibine yönelme durumuna sahip olacaktır272. Dolayısıyla farklı genel işlem şartlarının var olduğunun bilinmesi işlevsel bir piyasa içerisinde makul sözleşme içeriklerinin ortaya çıkmasını

       265 _{Kreienbaum, s. 222.}  266 _{Bkz. Köndgen, NJW 1989, 943 (947); Kreienbaum, s. 222.}  267 _{Kreienbaum, s. 222.}  268 _{Kreienbaum, s. 222, 223.}  269 _{Kreienbaum, s. 223.}  270 _{Leitner, s. 28.} 

271 _{Schäfer, s. 24 vd.; Köndgen, NJW 1989, s. 943 (946 vd.); Kreienbaum, s. 223.} 

sağlayan işlevsel bir rekabet için vazgeçilmez bir şarttır273. Sözleşme akdetme özgürlüğünün bu şekilde yeniden tesis edilmesi yeterli görülebilir. Sözleşmeyi düzenleme özgürlüğünün kaybedilmesi sosyal gerçekliğin büyük bir kısmında ve aynı zamanda bireysel müzakere edilen sözleşmeler bakımından da karşılaşılmaktadır. Piyasa ekonomisi sadece belirli alanlarda “Pazar prensibine” göre işlemektedir. Günlük yaşamın düzenlenmesi alanında da teklif sahipleri tarafından her noktada teklifler yapılmakta ve bu teklifler açısından müşteriye sadece onaylama veya başka bir teklif sahibine yönelme seçimi kalmaktadır. Bu noktada piyasa ekonomisi içerinde rekabet, “adil sonuçların” elde edilmesine ilişkin seçkin bir ödevi üstlenmektedir274.

Bununla birlikte sözleşme akdetme özgürlüğünün tekrar tesis edilmesi müşterinin irade özerkliğini güçlendirmektedir. Aynı zamanda ancak gerçekten fiilen icra edilebilir bir sözleşme özgürlüğünün mevcudiyeti rasyonel karar verme imkânının yaratılması suretiyle tekrardan makul genel işlem şartları içeriğinin meydana gelmesine yol açabilen rekabetin düzen fonksiyonunu mümkün kılmaktadır275.

Sözleşme akdetme özgürlüğünün güçlendirilmesi yalnızca bilgilendirme modeli üzerinden elde edilebilir. Sözleşme modeli içerisinde yer alan sözleşme içeriğinin mevcut olan ilgili menfaatler ve bu çerçevede bağımsız olarak ortaya çıkan sözleşmenin içeriğinin aydınlatılmasına ilişkin tartışmalar yerine bilgilendirme modelinde kullanıcının bu anlaşılma ve açıklığa kavuşturma prosedürünün kaybını, formülasyon ve gerektiğinde müşterinin geniş kapsamlı aydınlatılması suretiyle telafi etme yükümlülüğü gündeme gelmektedir276. Bu nedenle kullanıcının, sözleşmenin akdedilmesine ilişkin olarak rasyonel ve akılcı bir karar verebilmesi için müşterinin ortaya çıkan hakları ve yükümlülüklerini öğrenebileceği şekilde genel işlem şartlarını düzenleme yükümlülüğü bulunmaktadır. Dolayısıyla kapsamlı düzenleme

273 _{Leitner, s. 28; Kreienbaum, s. 223.} 

274 _{Bkz. Kreienbaum, s. 223.} 

275 _{Leitner, s. 28; Kreeienbaum, s. 224.}  

özgürlüğünün dengeleyici unsuru olarak kullanıcıya formülasyon sorumluluğu verilmiş bulunmaktadır277.

Belirtildiği üzere gerçekten bilgilendirme modelinin sınırları da mevcuttur. Rekabet çerçevesinde sözleşme dengesinin ihlalinin ortadan kaldırılacağına ilişkin güven genel işlem şartlarının kullanılması sırasında görülmemektedir. Dolayısıyla genel işlem şartları alanında sözleşme özgürlüğünün kötüye kullanılmasını etkili bir şekilde önlemek için bunun yanı sıra içerik denetimi de kaçınılmazdır278.