Yahudi Mistisizmi

Hıristiyan mistisizminin teşekkül sürecinde etkili olan diğer bir gelenek Yahudi mistisizmidir. Zira Hıristiyanlık Eski Ahit’i referans almasıyla Yahudilikle ortak bir zemini paylaşmaktadır. Ayrıca Hıristiyanlığın coğrafi ve tarihsel açıdan da Yahudilikle temas halinde olması mistisizm noktasında etkilenmeleri kuvvetlendirmiştir.

Özellikle Eski Ahit’ten alınan referanslar Hıristiyan mistisizminin sağlam bir zemine oturması açısından elzemdir. Zira Hıristiyan mistisizmi kendi kökeninin Kutsal Kitaba dayandığını göstererek meşruiyet kazanmaya çalışmıştır. Hildegard’ın da kendi düşüncelerini tasdik ettirmek bağlamında da Eski Ahit’i sıklıkla kullandığı

141 Batuk, Assisili Francis ve Hıristiyan Mistisizmi, 34; Parrinder, Mysticism in the World Religions, 147. 142 Parrinder, Mysticism in the World Religions, 147.

42

görülmektedir. Bu başlık altında önce Yahudi mistisizminin temel özellikleri ve tarihi süreci ele alınacak, ardından onun Hıristiyan mistisizmine tesiri tartışılacaktır.

Mistisizmin genel özelliklerinden bazılarının Yahudi mistisizminde de tezahür ettiğini görmekteyiz. Bunlardan birisi, mistisizmin özünde olan Tanrı’ya doğrudan ulaşma amacının Yahudi mistisizminde de yer almasıdır. Ancak Yahudi mistisizmi, bunu insanın Tanrı’ya doğru olan bir yolculuğu şeklinde değil, Tanrı’nın kendini insana açması şeklinde tasavvur etmiştir. Yahudi mistisizminin mistik geleneklerle uyuştuğu diğer bir özellik ise mistik tecrübelerin dışarıya açılmaması ilkesidir. Walter Stace, “konuşulamaz”, “anlatılamaz” ve “yasal değil” sözcüklerinin mistiklerin ortak kavramları olduğunu hatırlatarak, “yasal değil” sözcüğünün, Yahudi mistisizmi için de geçerli olduğunu, zira Yahudilikte kişinin mistik deneyimlerini dışarıya açmasının yakışıksız ve edebe aykırı kabul edildiğini belirtmiştir.144 Ayrıca mistisizmin genel özelliklerinden biri olan mistiklerin sıradan inananlar ile bir derece farkı olduğuna dair inanış Tevrat’ın anlaşılmasında da karşımıza çıkmaktadır. Kabalacı ekole göre, metnin zahiri okunması (peşat) ortalama bir inananın seviyesine işaret ederken, bir mistiğin şifreler ve yorumlarla Tevrat’ın batîni okumasını (sod) yapması ve Tanrı’nın gerçekte işaret ettiği anlamı yakalaması mümkündür.145

Yahudiliğin mistik bir boyut kazanmasında Yahudi tarihinde büyük bir kırılma olarak görülen sürgün hayatının etkili olduğu ve bunun sonucunda Yahudiliğin hukuk temelli bir dinden içsel, manevi bir yapıya doğru evrildiği düşünülmüştür. Buna göre, diaspora tecrübesi sonucu oluşan sarsıcı psikolojik yıkımın etkisi, Yahudilikte merkezi konumda olan Tanrı’nın varlığına dair sorgulamaları arttırmış ve Tanrı’yı reddetme noktasına gelindiğinde daha içkin bir Tanrı imajı Yahudiliğe mistik bir açılım kazandırmıştır.146 Bu görüşe rağmen Yahudilikteki mistik yapının dış bir etkiden ziyade bizzat Yahudiliğin kendi dinamiklerine dayandığını savunanlar da vardır.147 Buna göre, Tanrı’nın İbrahim ve Musa ile konuşmasının peygamberlik; insan ruhu ile ilgili konuları irdelemesinin

144 Stace, Mistisizm ve Felsefe, 47.

145 Demirci, Yahudi Mistisizmi veya Kabalacılık , 9-10. 146 Demirci, Yahudi Mistisizmi veya Kabalacılık , 18.

147 Michael Levin, Yahudi Ruhaniliği ve Mistisizmi, trc. Estreya Seval Vali (İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., 2006), 10.

43

ruhani; Tanrı’nın insanlarla konuşmasının ise Yahudiliğin mistik yönü olduğu ileri sürülmüştür.148

Yahudi mistik geleneği mistik referanslar açısından daha çok Ezgiler Ezgisi, Ester, Hezekiel, Daniel gibi kitapları tercih etmektedir. Mistik öğelerin yoğunluğu nedeniyle bu metinler Origenes, Dionysius, Augustinus ve Hildegard gibi mistikler tarafından da kullanılmıştır. Bunlar dışında Mezmurlar, Krallar, Tarihler ve İşaya gibi kitaplarda az da olsa mistik referanslar bulmak mümkündür. Yahudi mistikler için Kitabı Mukaddes’in bir hazine olarak kabul gördüğü söylenebilir. Âdeta burada Tanrı insanlarla buluşur; bu kayıtlar insanoğlu ile ilahi varlıkların karşılaşmasıdır ve bunlar Yahudi inancındaki mistik yansımalara dair örnekler taşımaktadır.149 Tora’nın Yahudi mistisizmindeki yerini Gershom Scholem şu ifadelerle tanımlamaktadır:

“İskenderiyeli Philo’nun tanıttığı Therapeutae geleneğinden Hasidiler’e kadar, bütün Yahudi mistikler, Tora’nın mistik yorumları üzerinde durmuş, onu literal anlamlardan ziyade, kabuğunun altında akan ırmaklar gibi veya kalbin çarpmasına benzer şekilde yaşayan ve hareket eden bir organizma gibi görmüşlerdir. Bu gizli bölgenin her bir katmanı Tora’nın yeni ve derin bir anlamını ifade eder. Diğer bir deyişle Tora, sadece bölüm, pasaj ya da cümlelerden oluşmaz. Bu tıpkı sonsuza kadar yeni ışık demetleri gönderen ilahi bilgeliğin yaşayan enkarnasyonu gibidir.”150

Yahudi mistik geleneği Tanah’ta Tanrı ile insan arasındaki mistik iletişime dair örnekler olduğunu belirtmiştir. Tanrı’nın İbrahim, Yakup ve İshak ile olan konuşması ve Musa’ya bir çalıdan seslenmesi Tanrı’nın insanlarla kurduğu gizemli iletişime örnek teşkil etmektedir. Yine İlyas’ın Tanrı adıyla konuşması151 ve göklere alınması152 da Tanrı ile insan arasındaki mistik bağa ilişkin örnekler olarak kabul edilmiştir.153 Yahudilik İkinci Tapınak dönemi itibariyle peygamberlik görevinin son bulduğunu kabul ettiği için Tanrı

148 Levin, Yahudi Ruhaniliği ve Mistisizmi, 10.

149 Dan-Lavinia Sherbok, Jewish and Christian Mystics an Introduction, 3.

150 Gershom G. Scholem, Major Trends in Jewish Mysticism, 8. baskı (New York: Schocken Books, 1974), 14.

151 1. Krallar 17/1. 152 2. Krallar 2/1-17.

44

ile insan arasındaki mistik bağın da nihayete erdiği düşünülebilir. Ancak Yahudi mistisizmine göre peygamberlerin bulunmadığı dönemlerde, Tanrı ile iletişim Talmud ve mistikler ile gerçekleşmiştir.154 Diğer bir ifadeyle Yahudi mistisizmi peygamberliği Tanrı’nın insana ulaşması, mistisizmi ise insanın Tanrı’ya ulaşması olarak kabul etmiştir.155 Yahudi mistisizmine göre Tanrı’ya ulaşmaya çalışan insana karşı, Tanrı da vizyonlar ve rüyalar sayesinde kendisini inançlı kullarına açacak ve yakında gelecek felaketleri haber verecektir.156 Diğer taraftan mistikler Tanrı’nın peygamberler ve mistiklerle konuşmadığı dönemleri ise insanların bireysel eksikliklerine bağlamaktadır. Onlar, bu iletişimin kesildiği dönemleri, ruhlarının karanlık geceleri şeklinde değerlendirmiş buna sebep olarak da insanların manevi kuraklığını göstermişlerdir.157

Tanrı ile insan arasındaki bu kopuşu, insanoğlunun başına gelecekleri hak edecek eylemler yapmasına bağlayan Yahudi mistisizmi, Yahudilerin yaşadığı her travma sonrası bu tevil geleneğini canlı tutmuştur. Böylelikle Yahudi geleneği, karşılaştığı sosyal yıkımlara karşı kendini koruyabilme ve yeni koşullara adaptasyon yeteneğini mistik yorumlarla sağlamıştır. 158

Yahudi mistisizmi, Yeni Platonculuk felsefesi ve Philo gibi yazarların Tanah’ı alegorik tarzda yorumlaması ile daha da canlanmıştır. Tanrı’nın sıfatları ile ilgili mistik öğretiler geliştiren Âmâ İsaac/ İsaac the Blind (ö.1235) İbn Cebirol/Solomon ben Judah (ö.1070) gibi Yahudi alimleri de Yeni Eflatuncu düşüncelerden etkilenmiştir. Yeni Platonculuktan etkilenen Yahudi yazarlar, Tanrı’nın semavi aracılarla dünya ile iletişim kurduğunu belirterek, bu iletişimi “metatron”, “şekina” ve “bilgelik” gibi kavramlarla açıklamışlardır.159 Bazı araştırmacılar Yahudi yazarların Tanrı’nın doğası ile ilgili Helenistik yazarlara benzer Tanrı tasavvuru üretmesinden hareketle mistik Yahudiliğin Helenizm sonrası ortaya çıktığını savunmuştur.160

154 Levin, Yahudi Ruhaniliği ve Mistisizmi, 10. 155 Levin, Yahudi Ruhaniliği ve Mistisizmi, 10.

156 Dan-Lavinia Sherbok, Jewish and Christian Mystics an Introduction, 3. 157 Parrinder, Mysticism in the World Religions, 189.

158 Demirci, Yahudi Mistisizmi veya Kabalacılık -İnançlar ve Tarih, 5. 159 Dan-Lavinia Sherbok, Jewish and Christian Mystics an Introduction, 3. 160 Inge, Christian Mysticism, 39.

45

Yahudi mistisizminin erken dönemde merkaba mistisizmi ile ortaya çıktığı düşünülmektedir. Merkaba mistisizmi, Hezekiel bölümünde geçen ve göklerin yarılması ile Hezekiel’in taht üzerinde (merkaba) Tanrı’nın ihtişamının (kabod) görülmesi üzerinde durmaktadır. Bu doğrultuda rabbanî yazarlar merkaba binicisi olmayı başararak kutsal metinlerde geçen göksel sırlara vakıf olmayı hedeflemişlerdir.161

Merkaba mistisizminin bir sonraki safhası Yeni Platoncu felsefe ile harmanlanan sefirot kuramıdır.162 Sefirot teorisine göre, Tanrı kâinatı aşama aşama yaratmak yerine, farklı aşamalarda kendi nurunu, sefiralara (kap) yönlendirmiştir. Bu düzen her bir sefiranın dolması ile aşağıdaki sefiraya geçen bir havuz gibi tanımlanmıştır.163 İslam düşüncesindeki sudur teorisini andıran sefirot inancı, Tanrı’dan dünyaya inen bir merdivene veya semavi âlemden yeryüzüne akan bir şelaleye benzetilmiştir. Böylece Yahudi mistisizminin aslında yaratılmış dünyanın uzağında pasif bir Tanrı tasavvurunu anlamlı bulmadığı ispat edilmeye çalışılmıştır.164 Ancak Yeni Platoncu düşünceler etrafında yaratılış üzerine odaklanan rabbanî gelenek Tanrı’nın kendini dışa açması hakkında zamanla anlaşılması zor teoriler ortaya koymuşlardır.165 Orta Çağ’a gelindiğinde bu tarz rabbanî yorumlamalar çeşitlilik göstermiştir. Örneğin XII. ve XIII. yüzyıllarda Hildegard’ın yaşamış olduğu Ren Nehri bölgesindeki Yahudiler Yaratılış Kitabı gibi bazı eserleri ruhsal bir aydınlanma gözüyle yeniden yorumlamışlardır.166

Speyerli Kalonimus, Regensburlu Judah ben Samuel, Worms'lu Eleazer ben Judah gibi isimler öncülüğündeki bu hareket ilahi sırları keşfetmeyi ve katı bir dindarlık hayatı yaşayarak Tanrının azametli vizyonlarına sahip olmayı amaçlamışlardır.167 Dikkat çeken diğer bir nokta ise bu Ren Nehri mistiklerinin, teolojik doktrinlerini formüle ederken

161 Dan-Lavinia Sherbok, Jewish and Christian Mystics an Introduction , 4.

162 Kürşad Demirci, “Yahudi Mistisizminin Temel Özellikleri ve Gelişimi”, İnsan ve Toplum Bilimleri

Araştırmaları Dergisi, 1/4, (2012): 10.

163 Dion Fortune, Mistik Kabala, trc. Murat Sağlam (İstanbul: Hermes Yayınları, 2006), 61. 164 Demirci, “Yahudi Mistisizminin Temel Özellik leri ve Gelişimi”, 10.

165 Dan-Lavinia Sherbok, Jewish and Christian Mystics an Introduction , 3. 166 Dan-Lavinia Sherbok, Jewish and Christian Mystics an Introduction , 4. 167 Dan-Lavinia Sherbok, Jewish and Christian Mystics an Introduction , 4.

46

Tanrı’nın isimleri üzerine kafa yormaları ve İbrani alfabesindeki harflerin yerlerini değiştirmek suretiyle mistik sırlara erişeceklerini düşünmeleridir.

Sefirot teorisi Yahudilerin İspanya sürgünü ile ortaya çıkan psikolojik bir tepki olarak yorumlanmıştır. Buna göre Ein Sof’un çatlaması ve Tanrısal nurların dağılması, Yahudilerin İspanya’dan sürgün edilmesi sonrasında ortaya çıkan travma ve reaksiyon olarak kabul edilmiştir.168 Sefirot teorisi kopan nur parçacıkları ile Yahudilerin dağılmalarını birbirine benzetmiştir. Böylece sefirotun nurlarının yeniden toplanması gibi Tanrı’nın şekina’sı gibi başıboş dolaşan Yahudi milletinin Sion’da yeniden toplanacağı umut edilmiştir. 169 Yahudi mistisizminin Hıristiyan mistisizmi gibi Orta Çağ’da güç kazandığını ve merkaba, sefirot gibi düşüncelerle zenginleştiği bilinmektedir. Ancak Yahudi mistisizminin modern dönemde Kabala ile özdeşleştiğini söyleyebiliriz. Kabalacı Yahudi mistisizmi, insandan uzakta ve mutlak aşkın bir Tanrı kavramını anlamlı bulmamış, panteizme yakın bir kozmoloji geliştirmiştir.170 Ancak buna rağmen insan ve Tanrı özdeşliğine de sıcak bakmamış, daha doğrusu bunu açıkça beyan etmekten sakınmıştır.171 Geleneksel Yahudilik, Tanrı’nın aşkınlığı konusunda hassas bir çizgide iken172, Kabalacı gelenek Tanrı’da yok olma bilinci ile mesafeleri kapatmak istemiştir. Yahudi mistisizminin temel özelliklerini sıraladıktan sonra bu geleneğin Hıristiyan mistisizm ile ilişkisine değinebiliriz. Yahudi ve Hıristiyan mistisizmi arasındaki etkileşime ait örneklerden birisi insan-ı kâmil anlamına gelen Adam Kadmon

168 Demirci, Yahudi Mistisizmi veya Kabalacılık -İnançlar ve Tarih, 11. 169 Demirci, Yahudi Mistisizmi veya Kabalacılık -İnançlar ve Tarih, 11. 170 Demirci, “Yahudi Mistisizminin Temel Özellikleri ve Gelişimi” , 10. 171 Demirci, Yahudi Mistisizmi veya Kabalacılık -İnançlar ve Tarih, 18.

172 Fârûkî Kitab-ı Mukaddes üzerine çalışmaları yapan araştırmacıların Tanrı’nın aşkınlığı fikri konusunda farklı değerlendirmeleri olduğunu hatırlatarak, Tanrı’nın aşkınlığına dair sürgün öncesi metinlerde herhangi bir referans olmadığını; metinlerde geçen Elohim isminin çoğul yapısından ve Tanrı hakkındaki insan biçimli (antropomorfik) bilgilerden İbraniler’in o dönemde aşkın bir Tanrı fikrine uzak olduklarını savunmuştur. Fârûkî, İbraniler’in aşkın bir Tanrı fikrine sahip olmamaktan dolayı memnun oldukların ı ancak Çıkış ile başlayan dönemden itibaren özellikle Mezopotamya hanifleri ile de temasa geçerek Tanrı’nın aşkınlığı tasavvurunu benimsediklerini ifade etmiştir. Bk. Fârûkî, İslam ve Diğer İnançlar, 65-66.

47

düşüncesidir. Yahudi mistisizmine ait olan Adam Kadmon ile ilgili Pavlus I. Korintliler’e mektubunda şöyle der:

“Nitekim şöyle yazılmıştır: “İlk insan Âdem yaşayan can oldu.” Son Âdem ise yaşam veren ruh oldu. Önce ruhsal olan değil, doğal olan geldi. Ruhsal olan sonra geldi. İlk insan yerden, yani topraktandır. İkinci insan göktendir. Topraktan olan insan nasılsa, topraktan olanlar da öyledir. Göksel insan nasılsa, göksel olanlar da öyledir. Bizler topraktan olana nasıl benzediysek, göksel olana da benzeyeceğiz.”173

Yahudi mistisizminde semavi (göksel) Âdem olarak karşımıza çıkan Adam Kadmon, Gnostik gelenekte protoantropos (ilk insan) olarak bilinmekte, Hıristiyan geleneğinde ise İsa ile özdeşleştirilmektedir.174

Diğer taraftan Hıristiyan mistisizminde önemli bir yer edinen İsa’nın yeniden dirilişi ve Pavlus’un vizyonu gibi fenomenlerin Yahudi mistik geleneğinden etkilendiği savunulmuştur.175 Bu açıdan, Pavlus’un Şam yolunda eşekten düşmesi ile yaşadığı mistik deneyimin, merkaba mistisizmi ile benzerlik gösterdiği iddia edilmektedir.176 Yine Eski Ahit’te geçen İlyas’ın (Eliyah) da Hıristiyan mistisizmine etki ettiği iddia edilmektedir. Bu doğrultuda Hıristiyan yazarlar bir mistiğin Kutsal Ruh’u hissetmek amacında olduğunu, bu eylemin Kitab-ı Mukaddes’de geçen İlyas’ın izini takip etmek olduğunu belirtmişlerdir.177

Bütün bu örnekler Hıristiyan mistisizmin Yahudi mistisizmine ait kavramlardan etkilendiğini göstermektedir. Yahudi mistisizminde Tanrı ve insan arasındaki birtakım aracılılarla sağlanan iletişim, Hıristiyanlıkla beraber İsa, Meryem ve Kutsal Ruh gibi aracılara dönüşmüş, böylece Hıristiyanlığın Yahudilikten miras aldığı ilkeler arasına mistisizm de eklenmiştir. Kabalacı Yahudi mistiklerle onların çağdaşı olan Hıristiyan

173 I. Korintliler 15/45-50.

174 Demirci, Yahudi Mistisizmi veya Kabalacılık -İnançlar ve Tarih, 30. 175 Demirci, Yahudi Mistisizmi veya Kabalacılık -İnançlar ve Tarih, 63. 176 Demirci, Yahudi Mistisizmi veya Kabalacılık -İnançlar ve Tarih, 66. 177 Scott, Aspects of Christian Mysticism, 6.

48

mistiklerin aynı ortamı paylaşmaları, Yahudi mistisizmin temelinde yer alan ‘merkaba’178

geleneğinin Hıristiyanlığa tesir ettiği düşünülmektedir. Ayrıca İsa’nın dirilişi ve Pavlus’un vizyonları gibi fenomenlerin Yahudi mistisizminde yer alan ritüeller ile benzerliği Yahudi mistisizminin Hıristiyan mistisizmine etkisini göstermektedir.179 Hatta Hıristiyanlığın Yahudiliğin bir devamı oldığu gibi Hıristiyan mistisizminin de Yahudi mistisizminin devamı olduğu ileri sürülmektedir. Öyle ki İsa ve Pavlus’un birer Yahudi olduğu gerçeğinden yola çıkarak Hıristiyan mistisizminin rahminin Yahudilik olduğu ifade edilmiştir.180