Çöl Münzevileri

Antonius ile başlayıp gelişen mistik idealler, Hıristiyanlık içerisinde yeni bir yaşam tarzının oluşmasına sebep olmuştur. Bu yeni yaşam modeli üçüncü yüzyılda ortaya çıkmaya başlayıp dördüncü yüzyılda etkisini daha da artıran çöl münzeviliğidir.

Hıristiyan mistisizmi bir taraftan Klemens ve Origenes’in düşünceleri ile, diğer taraftan Antonius’un öncülük ettiği asketik yaşam tarzı ile şekillenmeye başlamıştır. Tanrı'yı tefekküre ve aşırı asketik uygulamalara odaklı münzeviler ilk dönemlerde çöllere çekilmiştir. Sonraki süreçte bu münzevilerin sayıca artması kurumsal manastır hayatının oluşmasına ön ayak olmuştur.314

Esasen çöl münzeviliği Hıristiyanlıktan çok önce başlayan bir asketik yaşam tarzıdır. Örneğin MÖ IV. yüzyıl gibi bir dönemde Mısır’da yaşayan asketiklerin varlığı bilinmektedir. Çöller antik dünyada hem şeytanların hem de pagan Tanrıların bulunduğu yerler olarak bilinmekteydi.315 Çöl tecrübesinin insanın kendi benliğini yetiştirmesini sağladığı ve iyi ve kötüyü ayırt etmesi için tefekkür etmesine yardımcı olduğu düşünülmüştür. Bu ideal aynı zamanda asketik yaşamın hedefi olan ve manevi olgunluğa ulaşmanın pratik sahası olarak düşünülebilir. Erken Hıristiyanlık döneminde Hıristiyan mistikler Mısır, Suriye ve Mezopotamya gibi yerlere yaptıkları seyahatlerde bu antik çöl yaşamına dair tecrübeler edinmişlerdir. Bu kadim geleneğe Klemens ve Origenes’in

312 Rubenson, “Christian Asceticism and the Emergence of the Monastic Tradition”, 86. 313 Rubenson, “Christian Asceticism and the Emergence of the Monastic Tradition”, 86.

314 King, Christian Mystics, 13. Bu açıdan, manastır geleneğinin, eremetikler denen ve üçüncü ve dördüncü yüzyıllarda yaşadıkları Mısır ve Suriye şehirlerinden, Nil ve Fırat vadilerindeki Pispir ve Nitria gibi bölgelerde çöllere çekilen kişilerle başladığı ileri sürülmektedir. Bk. Leyser, Hermits and the New

Monasticism, 7.

315 Hıristiyanlık öncesi çöl hayatı tecrübeleri için bk. Halil Temiztürk, Ölü deniz El Yazmaları ve Yahudi

76

asketizm ve mistisizmi birleştiren görüşleri de eklenince Hıristiyan mistikler için çöl ruhaniyeti daha fazla tercih edilmeye başlamıştır. Böylece çöl münzeviliği Hıristiyan mistisizminin temellerini oluşturmaya başlamıştır. Manastır hayatının başlangıcını oluşturan bu dönemde münzeviler önceleri imparatorluk zulmünden; Hıristiyanlığın resmiyete kavuşmasından sonra ise dünyanın cazibelerinden kaçmak için çöllere çekilmişlerdir.316 Bu açıdan erken dönemde çöle çekilme hareketi, sosyal şartların sonucu olarak ortaya çıkan ve bir gelenek başlatma amacından daha çok bireysel hareketlerden müteşekkil görünmektedir. Zira bu mistikler şehrin bunaltan yaşamından çölün sessiz dinginliğine kaçan ve kendilerini dua ile ibadete adayan kişiler olarak bilinmektedir.317

Çöl mistisizminin etkisi ile birçok asketik dünyadan feragat ederek bu hayata kendilerini adapte etmeye başlamış ve bu hayat tarzı âdeta İsa’nın yaşamını taklit etmek olarak görülmüştür. Mistikler İsa'nın kendisini çöle çekmesi ve burada şeytanla mücadele etmesinden hareketle bu mekanları ruhani gelişim yerleri olarak görmüşlerdir. Onlar İsa’nın sürekli bir mistik yalnızlık içinde olduğunu ve onun Tanrı ile konuşmak için tepeleri ve ıssız yerleri aramasından hareketle çöllere çekilmiş, böylece kendilerini İsa ile özdeşleştirme yoluna gitmişlerdir. Çöl münzevilerinin bu idealleri onların "ruhun atletleri" olarak adlandırılmalarına sebep olmuştur.

İşte bu çöl mistikleri arasında yer alanların en bilinenleri Çöl Babaları’dır. Dördüncü yüzyılda dingin bir yaşam arayan Çöl Babaları Mısır'da pagan mabetlerinin kalıntılarında yaşayarak ruhlarını düşman istilasından korumaya çalışmışlardır.318 Bu erken dönem asketikleri çok organize hareket etmeyen, toplu mekânlarda yaşamayan ve belirgin bir elbise giymeyen kişilerden oluşmaktadır.319 Çöl münzevilerinin en yoğunlukla olduğu yerler Mısır bölgesindeki Pispir ve Nitria çölleri ile Nil ve Fırat nehirlerinin geçtiği yerlerdir. Bu bölgeler dışında çöl münzeviliğinin yaşandığı mekanlardan birisi ise

316 Leyser, Hermits and the New Monasticism, 7. 317 Batuk, Assisili Francis ve Hıristiyan Mistisizmi, 56.

318 Dan-Lavinia Sherbok, Jewish and Christian Mystics an Introduction , 9. 319 King, Christian Mystics,18.

77

Skete’dir.320 Bu bölgedeki çöl münzevileri arasında Pontuslu Evagrius (Evagrius Ponticus), Moses, Pambo, Abraham ve John Colobos gibi isimler sayılabilir.321

Mısır dışında asketik yaşamın tercih edildiği diğer bir yer Suriye’dir. Suriyeli keşişler kendilerini en zor koşullara adapte ederek oldukça sert bir asketik hayat takip etmişlerdir. Onlar zincirler eşliğinde çıplak şekilde dolaşmak, ıssız yerlerde yaşamak ve ağaçlardan buldukları ile beslenmek gibi zor bir yaşamı tercih etmişlerdir.322 Onların en tipik örnekleri “sütuncu azizler” olarak bilinmektedir. Bunlar arasında en öne çıkan isim ise Sütuncu Simon’dur. Genelde bir sütun üzerinde yaşayan bu azizler, Kutsal Ruh’un öğretileri ile ruhlarını Tanrı’ya ulaştırma amacı taşıdıklarına inanmışlardır.323 Bunun dışında Kapadokya, Filistin, Yahuda (Judea) kırsalı, Gazze çöllerinde yaşayan mistikler de vardır. Bunlar arasında Barsanuphius, John ve Dorotheus gibi isimler sayılabilir.324

Çöl münzeviliğinin etkin olduğu bu yüzyıl, aynı zamanda eremetik yaşam idealinden toplumsal yaşama dayalı kenobitik hayata geçiş dönemidir.325 Antonius’un çağdaşı olan ve kurallara dayalı bir ortak münzevi hareketinin lideri sayılan Pachomius (292-346) bu geçişin ilk örneğini temsil etmektedir. Pachomius keşişlerin bir arada yaşama düzenini sistemli hâle getiren kişidir. VI. yüzyılda Nursia'lı Benediktus tarafından yazılan kurallara kadar, Batı’da Orta Çağ manastır düzenini sağlayan Pachomius kuralları kenobitik, eremitik ve yalnız bir yaşam tipi olan asketik yaşamın gelişmesine katkı sağlamıştır.326

Yani Hıristiyan geleneğinde yalnız başına yaşamı ifade eden eremetik hayatın temsilcisi Antonius iken; keşişlerin bir arada yaşadığı kenobitik yaşam tarzının temsilcisi Pachomius’tur.327 Pachomius ile başlayan eremitik ve kenobitik yaşam tarzı arasında bu

320 Skete, Nil deltasının batısında yer alan yukarı Mısır’daki diğer bir münzevi merkezi olan Nitria’nın 65 km güneyinde kalan bir yerdir. Bu mekanlar zamanla dış dünya ile çöl münzevilerinin buluşma yerleri olmuştur. Aynı zamanda bu bölge, John Cass ian gibi ziyaretçilerin çöl geleneği ile tanıştığı mekanlar arasında yer almıştır.

321 Ward, The Sayings of the Desert Fathers, xviii. 322 Ward, The Sayings of the Desert Fathers, xviii.

323 Samuel Rubenson, Letters of St. Antonius: Monasticism and the Mak ing of a Saint (Trinity Press International, 1998), 79.

324 Rubenson, “Christian Asceticism and the Emergence of the Monastic Tradition”, 79. 325 Leyser, Hermits and the New Monasticism, 8.

326 King, Christian Mystics, 20. 327 Baş, Çölü Fethetmek , 70.

78

çatallaşma daha sonra Basileus ile nihayete erecek, onun kenobitik yaşamı seçmesi üzerine eremetik yaşamın etkisi giderek zayıflayacaktır.328

Dokuzu erkek, ikisi ise kadınlardan oluşan onbir manastırın liderliğini üstlenen Pachomius, manastır hayatının şekillenmesine katkı sağlamıştır. Onun kurduğu manastırlarda toplamda 3000 keşişin kaldığı aktarılmaktadır.329 Pachomius, Tabennisi adı verilen bölgede kurduğu manastırlarla sistemli bir manastır hayatı kurmayı başarmıştır. Burada yaşayan münzeviler manevi babalar eşliğinde çalışma ve dua etmede ortak hareket etmişlerdir.330 Günde iki kez yemek için, üç kez ibadet için bir araya gelen keşişler zamanların çoğunu sahip olduğu zanaatlara uygun el işleri yaparak geçirmekteydiler.331