Mistisizm Kavramı

Mistisizm kelimesinin kökeni Grekçe “gözleri ve dudakları kapatmak” anlamında kullanılan “Mυω” (muo)’61 kelimesine dayanmaktadır.62 Grek geleneğinde kutsalın sırlı bilgisine erişecek olan mistik (μὐστησ), bu sırrın gizli kalması için ağzını ve gözünü kapalı tutmalıdır (μὑειν), zira henüz yetkin (εποπτεσ) kabul edilmemektedir.63 Bu anlamdan yola çıkarak mistisizm, birinin sessizliğe bürünmesi ve öğrendiği şeyleri gizlemesi anlamında kullanılır hale gelmiştir. “Mistik” adı ise Grek geleneği ve sır dinlerinde bir adayın gizemler dünyasına törenle kabul edilmesinden sonra verilmiştir.64 Bu kelimeden türetilen μυστήριο (musterio) sır/gizem anlamında Latince’de mysterium, Fransızca’da mystère, İngilizce’de mystery, İtalyanca’da mistero şeklinde yer edinmiştir. Kelime bu anlamı ile antik dönem Grek geleneğinin ardından Yeni Platoncu düşüncesiyle beraber Hıristiyanlık literatürüne geçmiştir.65

Orta Çağ’a kadar yaygın olmayan “mistik” kavramına bu dönemden itibaren “tecrübi bilgelik”, “aşk yoluyla ruhun Tanrıya doğru yükselmesi” ya da Goethe’nin “skolastik kalp, diyalektik his” diye tarif etmesinden anlaşılacağı üzere kişisel tecrübelere dayanan anlamlar verilmiştir.66 Ancak herhangi bir tecrübeye dayanmayan mistik eğilimlerin varlığı, mistisizmin sadece tecrübe veya vizyonlarla özdeşleştirilmesinin eksikliğini ortaya koymuştur. Hatta kimi yazarlar “mistik tecrübe” yerine “mistik bilinç” kavramını kullanmanın daha isabetli olduğunu söylemiştir.67 Dolayısıyla mistisizmin tecrübe, bilgi

61 H. G. Liddell, Greek -English Lexicon (Oxford: Oxford University Press, 1996), 456. 62 Dan-Lavinia Sherbok, Jewish and Christian Mystics an Introduction , 2.

63 Inge, Christian Mysticism, 4.

64 Parrinder, Mysticism in the World Religions, 8. 65 Inge, Christian Mysticism, 4.

66 Happold, Mysticism: A Study and an Anthology, 37.

27

ve bilince dayalı daha kapsayıcı tanımlara ihtiyacı olduğu ortaya çıkmıştır.68 Mistisizmin doğru bir şekilde anlaşılmasına yönelik birtakım tanımlar üretilmiş, ancak bu tanım çeşitliliği diğer yandan kavramın sınırlarını genişletmiştir. Bu probleme rağmen, yine de bazı tanımlar üzerinde durarak mistisizmin ifade ettiği anlamı ortaya çıkarmak mümkündür.

Grekçe ve Latince’de basit anlamda “gizli” manasına gelen mistisizm genel olarak Tanrı ile aradaki tüm vasıtaları kaldırarak onun ulûhiyeti ile manevi birleşme ve ruhun nihai hakikate ulaşması anlamına gelmektedir.69 William R. Inge’nin mistisizmi, kendi zihinlerimizin Tanrı ile temasa geçmesiyle ortaya çıkan his ya da “bâki olandaki fânilik ile fâni olandaki bakiliği keşfetme çabası” olarak tarif etmesi de mistisizmin bu hakikate ulaşma çabasına işaret etmektedir.70 Dolayısıyla mistisizm özde Tanrı-insan ilişkisinin tecrübesine ve özellikle Tanrı ile birlik tecrübelerine yoğunlaşmaktadır. Mistikler penceresinden mistisizm, tecrübe edilen her şeyin hakikatin bir parçası olduğunu idrak etmek anlamına gelmektedir.71

Bertrand Russell, mistisizmin iki amacı olduğunu ve bunlardan birisinin dünyanın gerisindeki nihai gerçeklikle yakından ilgili olan ve vahiy, ilham ya da sezgi yoluyla elde edilen bir aydınlanmayı sağlamak olduğunu söylemiştir. Russell, mistisizmin diğer amacını ise hiçbir yerde ondan ayrı olmayı kabul etmeyerek kutsal sayılan varlıkla bir olma inancını takip etmek olarak görmüştür.72 Ancak Walter Stace, Russell'in bu düşüncesine karşı çıkmış ve Russell’in, mistisizmi dünya hakkında hiçbir doğru ifade etmeyen bir düşünce olarak görmesini ve onu öznelliğe mahkûm etmesini eleştirmiştir.73

Mistisizm yukarıda sayılan tanımlardan anlaşılacağı üzere bir tecrübe veya hâl durumu olarak kabul görmektedir. Bu bilgi nazari yolla değil, yaşanarak öğrenilen yani teoria

68 Happold, Mysticism: A Study and an Anthology, 39.

69 Amy Hollywood, “Introduction”, The Cambridge Companion to Christian Mysticism, ed. Amy Hollywood-Patricia Z. Beckman (Cambridge: Cambridge University, 2012), 5.

70 Inge, Christian Mysticism, 5.

71 Batuk, Assisili Francis ve Hıristiyan Mistisizmi, 11.

72 Bertrand Russell, Mysticism and Logic and Other Essays (London: George Allen& Unwın Ltd., 1917), 9-10.

28

değil, praxis olarak anlaşılmaktadır.74 Diğer bir ifade ile mistisizm, bireyin kutsal ile karşılaşması anında yaşadığı ve tarif edilmez bir psikolojik tecrübenin adıdır.75 Böylece mistisizmin, epistemik bir kaynaktan ziyade bireysel duygulara dayanan bir disiplin olduğu daha ön plana çıkmaktadır. Bu doğrultuda mistikler, İlahi Ruh'un azametini derinden algılayan ve her şeyin ötesinde Tanrı bilgisine ve sevgisine ulaşmak isteyen insanlar olarak tanımlanmaktadır.76 Mistikler, bilimin yaptığı gibi yeni bilgiler peşinde koşmaz. Onların dünyaya olan bakışlarında daha çok hikmet öne çıkmaktadır.77

Mistiklerin yaşayan her şeyde var olan Tanrı'nın varlığını algıladıkları ve Tanrı’ya ulaşmış olduklarını hissetmenin onların kalplerinde derin bir etki bıraktığı dile getirilmektedir.78

Tanrı’ya doğrudan ulaşma anlamında sûfi tecrübenin de mistisizmin amacını taşıdığını ve bu tecrübenin sûfinin dünyasında ayrı bir anlamı olduğunu hatırlamak gerekir. Sûfilerin kendi tecrübelerini zevk yolu ve hâl ilmi diye ifade etmeleri ve bu tecrübeyi “tatmayan bilmez” şeklindeki kabulleri, mistisizmin teoriden daha ziyade pratik bir saha olduğunu iddia eden tanımlarla örtüşmektedir.79 Zira sûfi literatürde de gayb âlemine ulaştıran bu bilginin kaynağı entelektüel bir çaba değil kalpten gelen hislerin sonucudur, yani ruh ve zihni teskin etmektir.80 İfade ettiği anlam itibariyle öznel bir tecrübe olarak anılan mistisizm kavramından böylelikle sûfi tecrübe de nasibini almakta, objektif ve genel geçer olmayan, başkalarına aktarılmayan bir bilgi olarak kabul görmektedir.81 Son tahlilde böyle bir tecrübe bireyin öznel yaşantısına dayandığı için mistik tecrübenin geçerliliğini test edecek bir ölçüt bulmak zordur. Eric Sharpe, bu nedenle araştırmacının daima mistiğin beyanını esas almasını ve mukayeseli din çalışmalarında mistisizm

74 Ertürk, Sufi Tecrübenin Epistomolojisi, 76. 75 Ertürk, Sufi Tecrübenin Epistomolojisi, 76. 76 King, Christian Mystics, 1.

77 Parrinder, Mysticism in the World Religions, 11. 78 King, Christian Mystics, 1.

79 Ertürk, Sufi Tecrübenin Epistomolojisi, 76.

80 Cavit Sunar, Mistisizm Nedir? (İstanbul: Kılıç Kitabevi, 1979), 22. 81 Ertürk, Sufi Tecrübenin Epistomolojisi, 12.

29

araştırmacılarının tamamen tanımlayıcı ve tahlilî bir yöntem kullanması gerektiğini savunmuştur.82