181 sektörünün ekolojik etkilerini hesaplayan yöntemler (Türkiye’de bu yöntemler kullanılarak yapılan saha araştırmaları dâhil edilerek) ve bu yöntemlerin eleştirisine yer verilecektir. Böylece bir taraftan yöntemler ve etki değerlendirme metotlarının analizi yapılırken diğer taraftan da Türkiye’de gıda sistemleri faaliyetleri sonucunda meydana gelen ekolojik etkilerin neler olduğu açıklanmış olacaktır.
182 getirilmesi ile başlamakta ve bütün malzemelerin toprağa geri verilmesi ile son bulmaktadır.388
Avrupa Çevre Ajansı (EEA) için YDA, bir ürün sisteminin tüm yaşam döngüsü evrelerinin bazı yönlerden (genellikle çevresel açıdan) yorumlanmasını kapsamaktadır.
Ayrıca söz konusu yöntem kısa vadede çevresel yönetime uzun vadede de sürdürülebilir gelişmeye yardımcı olmak için tasarlanan ve hızla geliştirilmeye de devam eden araç ve teknikleri ifade etmektedir.389 Bir başka tanıma göre YDA, bir ürünün üretiminde kullanılan ham maddelerin elde edilmesinden işlenmesine, imalatından dağıtımına, kullanımından onarımı ve bakımına ve son olarak geri dönüştürülmesine kadar olan bütün sürecin çevresel, sosyal ve ekonomik etkilerinin dikkate alındığı bir yöntemdir.390 Diğer bir deyişle bu yöntem, tüketilen kaynaklar ve emisyonların yanı sıra herhangi bir ürün veya hizmete ilişkin çevresel ve sağlık ve kaynak tüketimi etkilerinin ölçülmesini sağlamaktadır.391
Bu tanımlamalardan yola çıkarak YDA’nın, “bir ürünün beşikten mezara kadar”
olarak ifade edilebilecek üretim, işleme, paketleme, dağıtım, satış, tüketim ve geri dönüşüm süreçlerinin çevresel etkilerinin saptanmasında faydalanılan etkili bir teknik olduğunu söylemek mümkündür. Uluslararası Standartlar Teşkilatı (ISO) belgelerine dayanan YDA yöntemi dört temel aşamadan oluşmaktadır. Bunlar; amaç ve kapsam tanımı, envanter analizi, etki değerlendirme ve yorumlamadır.392 Aşamaların kendi aralarındaki ilişki Şekil 7’de gösterilmektedir.
Şekil 7: Yaşam Döngüsü Analizi Aşamaları
388 EPA, Life Cycle Assessment: Principles and Practice, EPA/600/R-06/060, 2006, s. 9.
389 EEA, Life Cycle Assessment: A Guide to Approaches, Experiences and Information Resources, Environmental Issues Series, Number 6, 1997, s. 9.
390 ICCA ve Responsible Care®, “How to Know If and When It’s Time to Commission a Life Cycle Assessment,” https://www.icca-chem.org/wp-content/uploads/2016/05/How-to-Know-If-and-When-Its-Time-to-Commission-a-Life-Cycle-Assessment.pdf, s. 4, (Erişim 16.01.2019).
391 Marc-Andree Wolf vd., The International Reference Life Cycle Data System (ILCD) Handbook:
Towards More Sustainable Production and Consumption for a Resource-Efficient Europe, JRC Reference Reports, Italy, 2012, s. 8.
392 Sarah J. Cowell, Environmental Life Cycle Assessment of Agricultural Systems: Integration into Decision-Making, Ann Arbor, ProQuest, 1998, s. 12.
183 Kaynak: Yaşam Döngüsü Analizi Aşamaları ISO 14040 standartlarından uyarlanmıştır. ISO, Environmental Management -Life Cycle Assessment- Principles and Framework, ISO 14040, 1.
Baskı, Geneva, 1997, s. 4.
Bu aşamaların her birine sırasıyla değinmek, hem YDA yönteminin ne olduğunu daha net anlamak hem de yönteme ilişkin olarak ortaya atılan eleştirileri aydınlatmak konusunda bize bazı ipuçları verecektir.
1.1. Amaç ve Kapsam Tanımı
YDA yönteminde ilk ve önemli adımlardan birisi amaç ve kapsamın belirlenmesidir.393 Bu aşamada yapılması planlanan YDA çalışmasının amacı, kapsamı, veri kalite hedefleri, sınırları ve işlevsel birimi tanımlanmaktadır.394 Burada çalışmanın geri kalan basamakları için belirleyici olan en önemli iki ögenin (sistem sınırları ve işlevsel birim) vurgulanması faydalı olacaktır. YDA yönteminde uygulama amacına karar verildikten sonra bu amaca uygun olan sınırlar kapsam kısmında açıklanmaktadır.395 Sistem sınırlarında analiz edilecek ürün veya hizmetle ilgili hangi aşamaların dâhil edileceği, hangilerinin dışarıda bırakılacağı ve bunların gerekçeleri öne sürülmektedir.
393 Karim Ali İbrahim Menoufi, “Life Cycle Analysis and Life Cycle Impact Assessment Methodologies:
A State of the Art,” Uzmanlık Tezi, 2011, s. 19; Pegah Amani ve Gerhard Schiefer, “Review on Suitability of Available LCIA Methodologies for Assessing Environmental Impact of the Food Sector,” International Journal on Food System Dynamics, Volume 2, Number 2, 2011, s. 195.
394 Cowell, a.g.y., s. 13.
395 A.g.y.
184 Ayrıca araştırmanın yapılacağı coğrafi bölge, söz konusu bölgenin altyapısı ve ne kadarlık bir zaman diliminin temel alınacağı gibi konular da detaylandırılmaktadır.396 Örnek vermek gerekirse, bir tarımsal ürünün YDA araştırması yapılmak istendiğinde sistem sınırı olarak tarımsal üretim aşaması397 tek başına ele alınabileceği gibi tarımsal üretim, dağıtım ve tüketim aşamalarının398 hepsi de kullanılabilmektedir.
YDA’nın temelini oluşturan ikinci öge işlevsel birimdir. ISO 14040’ta işlevsel birim, herhangi bir ürünün işlevinin yani performans özeliklerinin miktar olarak bir karşılığının belirlenmesidir. YDA’da işlevsel birim oluşturulmasındaki amaç, girdi ve çıktılar arasındaki bağlantının kurulmasında yardımcı olacak bir referansa ihtiyaç duyulmasındandır. Bu referans noktası olmadan YDA sonuçlarının yorumlanabilmesi çok zordur.399 Başka bir ifadeyle, işlevsel birim aracılığıyla ortak bir temel yaratılmaya çalışılmakta ve bu temelin açık ve ayrıntılı bir şekilde olması beklenmektedir. Sistem sınırlarında olduğu gibi işlevsel birimlere de örnekler verirsek daha net anlaşılacaktır. Bir YDA incelemesinin işlevsel birimi çiftlik kapısı aşamasında (satış noktasına taşınmadan önce) 1 kg çilek üretimi,400 1 ton taze elma üretimi401 ve hektar başına üretim miktarı402 olabilmektedir. Bunların yanında biyoetanol ve benzin yakıtlarını çevresel etkiler bakımından karşılaştırmayı amaçlayan bir YDA çalışmasında işlevsel birimin orta ölçekli bir aracın 1 km mesafe kat etmesi olarak ele alındığı örneklere de rastlanmaktadır.403
396 Anne-Marie Tillman vd., “Choice of System Boundaries in life Cycle Assessment,” Journal of Cleaner Production, Volume 2, Number 1, 1994, s. 21.
397 T. Mesri Gundoshmian, Sh. Zargar Ershadi ve S. Ebrahimi, “Life Cycle Assessment of Wheat Production by Using LCA Methodology in Ardabil, Iran,” Foreign Agricultural Economic Report, ISSN:0429-0577, 2016, s. 3.
398 Llorenç Milà i Canals vd., “Life Cycle Assessment (LCA) of Domestic vs. Imported Vegetables: Case Studies on Broccoli, Salad Crops and Green Beans,” CES Working Paper 01/08, 2008, s.11.
399 ISO, a.g.y., s. 5.
400 Seyed Mohammad Hossein Tabatabaie ve Ganti S. Murthy, “Cradle to Farm Gate Life Cycle Assessment of Strawberry Production in the United States,” Journal of Cleaner Production, Volume 127, 2016, s.
549.
401 Zhanling Zhu vd., “Life Cycle Assessment of Conventional and Organic Apple Production Systems in China,” Journal of Cleaner Production, Volume 201, 2018, s. 159.
402 Gundoshmian, Ershadi ve Ebrahimi, a.g.y., s. 1.
403 Edi Iswanto Wiloso, Reinout Heijungs ve Geert Re de Snoo, “LCA Second Generation Bioethanol: A Review and Some Issues to be Resolved for Good LCA Practice,” Renewable and Sustainable Energy Reviews, Volume 16, 2012, s. 5299.