Fırka-i Islâhiye Kuvveti

Kilikya; Kozan ve Gavur Dağları gibi dağlık arazi yapısını içerisinde barındırmasından dolayı isyancılara, hükümet güçlerine karşı pusu ve baskın için uygun ortamı sağlamıştır. Bu coğrafi avantajı lehine kullanan gayrinizami kuvvetler gerek Mısır ordusuna gerekse Osmanlı düzenli ordularına karşı başarı sağlamıştır. Bu durum, bölgedeki isyancı aşiretleri güçlendirdiğinden bölge, dönem itibari ile içerisinde birçok aşiret ve nüfuzlu ailenin olduğu, güçlü aşiretlerin güçsüz aşiretleri kontrolü altına aldığı, hükümet otoritesi dışında yerel kuralların hâkim olduğu bir coğrafyaya dönüştürmüştür.

Bölgede aşiret sisteminin güçlenmesi ile birlikte 26 aşiret ve aile topluluğu oluşmuştur.⁴⁵⁴ Bu topluluklar içerisinde Küçük Ali-oğulları, Kozan-oğulları, Reyhanlı, Ulaşlı, Avşar, Sırkıntılı, Bozdoğan, Tecirli ve Cerid grupları etkin olmuştur. Bu gruplar zaman zaman birbirleri ile çatışarak bölge üzerinde hâkimiyet mücadelesi vermiş ve bölgenin gelişmesini engellemişlerdir.⁴⁵⁵

454 Anılan aşiret ve aile toplulukları hakkında bilgi almak için bkz. Yusuf Halaçoğlu, “Fırka-i Islâhiye ve Yapmış Olduğu İskân”, İstanbul Üniversitesi Ebedebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, s. 27 (1973):3-5.

455 Nuri Yavuz, “Fırka-i Islahiye Ordusunun Özellikleri ve Faaliyetleri”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, c. 5, s. 10 (2012): 118-119.

112

Bu sebeple; Osmanlı Devleti tarafından, bölgedeki eşkıyalığa son vermek, verginin toplanmasında ve askere almada yaşanan sorunları çözmek, mevsimlik hareketleri sayısız karışıklıklara sebep olan göçebeleri yerleşik hayata geçirmek amacıyla Derviş Paşa ve Cevdet Paşa komutasında Fırka-i Islâhiye kuvveti (tümen seviyesinde) oluşturularak 1865 yılında Kilikya bölgesine görevlendirilmiştir.⁴⁵⁶

Osmanlı Devleti tarafından bölgeye gönderilen Fırka-i Islâhiye daha önce bölgede başarısız olan düzenli orduların yaşadığı deneyimlerden yararlanarak gayrinizami kuvvetler ile düzenli birliklerin harmonisi şeklinde teşkil edilmiştir.

Böylece fırka içerisinde düzenli ve düzensiz orduları barındıran melez tümen teşkilatı oluşturuldu. Çerkez, Gürcü ve Kürt süvarileri ile Derviş Paşa tarafından özel olarak seçilen Karadağ harekâtında savaşmış dağlık ve taşlık alanda hızlı hareket eden ve atıcılıkta iyi olan yedi tabur Zeybek ve Arnavut savaşçı topluluk bu teşkilata dâhil edilmiştir. Cevdet Paşa fırkanın mevcudunu; on beş tabur piyade, iki alay süvari, 500-600 civarında Kürt, Çerkez, Gürcü atlı ile 5 dağ topu olarak belirtmektedir.⁴⁵⁷

Komutayı üstlenen Derviş Paşa ve Cevdet Paşa; Kilikya’ya gelmeden önce bölgeye hâkim olan Hicaz Valisi Vecihi Paşa ile görüş alışverişinde bulunmuştur.

Yapılan görüşmeye göre Kozan-oğullarına olan desteğinin kırılması amacıyla öncelikle Gavur Dağı’ndaki Cerid ve Tecirlilerin nüfuzu kırılacak, en son Kozan bölgesine harekât yapılmasına karar verilmiştir.⁴⁵⁸

Derviş Paşa, Karadağ harekâtında gayrinizami harp konusunda tecrübeli savaşçıları ile birlikte 03 Haziran 1865 tarihinde İskenderun’dan karaya çıkmış ve Belen bölgesinde şehre en hâkim tepe üzerine karargâhını kurmuştur. Aynı gün Bursalı Hüsni Bey, Kozan bölgesine gönderilerek psikolojik harbin propaganda faaliyetini yürütmek üzere elindeki genel affa ilişkin beyannameleri etrafa dağıtmak üzere görevlendirilmiştir. Diğer beyannameler ise Kürd ve Gavur Dağı’ndaki halka dağıtılmıştır. Diğer taraftan Adana Valisi Ali Rıza Paşa ile Halep Valisi Süreyye Paşa’dan bölge hakkında istihbarat alış verişi yapılmaya başlanmıştır.⁴⁵⁹

456 Paul Dumont, “1865 Tarihinde Güney-Doğu Anadolu’nun Islâhı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, çev. Bahaeddin Yediyıldız, s. 10-11 (1981):371.

457 Cevdet Paşa, TEZÂKİR, yay. Cavid Baysun, c. 21-39, 2. bs. (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986), 135.

458 Nuri Yavuz, age, 119.

459 Cevdet Paşa, age, 140.

113

Propaganda faaliyeti sonrasında Derviş Paşa’nın geldiğini haber alan çevredeki bazı aşiretler ise silahlı mücadeleye girişmeden önce devlete olan bağlılıklarını bildirmişlerdir.⁴⁶⁰ Ancak Küçük Ali-oğulları, Kozan-oğulları gibi aşiretler ve destekçileri isyana devam etmiştir. Aşiretlerin desteği ve çevreden katılımlar sonucunda 10 Haziran 1865 tarihinde taarruz kararı alan Fırka-i Islâhiye kuvvetlerinin öncelikle Gavur Dağı ile Kürd Dağı arasındaki Maraş yolunu asilerden temizlemesi planlanmıştır. Bu plan devreye sokulmadan önce verilen kararlar incelendiğinde; Derviş Paşa ve Cevdet Paşa’nın gayrinizami harp konusunda iyi bir analiz bilgisine sahip oldukları söylenebilir. Bu kararlara göre; Gavur Dağı’nın sarp arazisi dikkate alınarak askerlerin araziye uygun olmayan ağır çantaları ve ayakkabıları Belen kasabasında bırakılmıştır. Askerlerin yanına Karadağ harekâtından edinilen deneyimler sonrasında altı günlük yiyecek ve cephanelerini koymak amacıyla hafif olan dağarcık⁴⁶¹ alınmış ve ayaklarına dağ yolu için uygun olan çarık giymeleri sağlanmıştır. Atların sarp arazide ağır kalacağı değerlendirildiğinden Derviş Paşa dâhil olmak üzere zabitlere daha kullanışlı olan katır tahsis edilmiştir. Beş adet topun üçü dağa çıkarılmıştır. Atıcılıkta iyi olan Arnavut ve Zeybek taburlarının atış kabiliyetlerini yükseltmek amacıyla modern tüfekler verilmiştir. Kürt süvarileri mızraklı olmaları dolayısıyla dağ zeminlerine konumlanmaları sağlanmıştır. Gürcü ve Çerkes atlıları tüfekli olduklarından dağda çarpışmak ve atlarını da beraberlerinde getirmek istemişlerdir. Komutanlar atların iaşesinin dağlık bölgede karşılanamayacağını belirtmeleri üzerine savaşçılar gerekirse yaprak ile atlarını besleyeceklerini, yiyecek bulamazlar ise onları yiyeceklerini belirtmişlerdir.⁴⁶² Gayrinizami harbe alışkın olan Çerkez ve Gürcülerin olası aksi durumlara karşı bu tarz bir tedbir alma girişimleri bu harbe karşı deneyimlerini göstermesi açısından dikkat çekicidir. Kararlar bir bütün olarak incelendiğinde harekâtın tamamen gayrinizami kuvvetlere karşı uygun bir şekilde planlanmaya çalışıldığı söylenebilir.

Haziran ortasından itibaren alınan başarılar sonrasında bölgenin diğer aşiretlerinden bazıları bağlılıklarını bildirmeye başlamıştır. Burada izlenen yol ise

460 Hacılar nahiyesi reisi Paşo Bey, hasmı olan Tiyek reisi Mehmed Bey ile aynı haklara sahip olmak (ceza veya taltif) şartıyla bağlılığını bildirmiştir. Bu durum; düzenli ordu kuvvetlerinin gayrinizami kuvvetlere karşı girişmiş olduğu bir harekâtta bölgedeki dengelerin analizin doğru yapabilmesi amacıyla öncelikle o bölgenin sosyolojik yapısını iyi bilmesi gerektiğini göstermektedir. Bkz.

Dumont, age, 383, Cevdet Paşa, age, 140.

461 Keçi derisinden yapılan avcı torbası.

462 Cevdet Paşa, age, 165.

114

ilgili aşiretleri kazanma adına mükâfatlar vermek fakat tekrar olası bir isyana başvurmalarını engellemek amacıyla başka bölgelere yerleştirilmeleridir. Bu süreçte sadece askeri faaliyet değil kontrolün sağlandığı bölgelerde aynı zamanda sosyal değişim ve iskân faaliyetleri yürütülmüştür. Aşiretlerin hâkimiyeti kırılmaya ve konar-göçerlerin yerleşik hayata geçmesine çalışılmıştır. Yeniden kurulan bölgelere yeni adlar verilmiştir. Bu yerleşimlerde birinin adı ise bölgeye ilk ayak basan askeri birliğin adından dolayı “Hassa” olarak belirlenmiştir. İskenderun ve Maraş’ın orta yerinde olmasından dolayı stratejik öneme haiz olan bu kasabanın kontrol altına alınması amacıyla Tiyek ve Ekbaz ileri gelenlerinden kasaba meclisi kurulurken, kasabaya sonradan dâhil olan Ermenilerde unutulmamış bir temsilci de onlardan alınmıştır. Bu uygulama Cevdet Paşa’nın iskân politikasında topluluklar arası denge unsuruna vermiş olduğu önemi göstermektedir. Bu uygulamaya diğer iskân bölgelerinde de devam edilmiştir. Daha sonra bunları bir merkeze bağlanması amacıyla Kaymakamlık tahsis edilmiştir.⁴⁶³ Aynı zamanda bölgedeki mali işlerinde kayıt altına alınması amacıyla halkın devlete vergi borcu miktarı hesaplanmış fakat bu miktar çok yüksek olduğundan dolayı halkın ödeyemeyeceği değerlendirilerek karşılığında askeri kışlaya kereste getirmeleri istenmiştir.⁴⁶⁴

Ağustos ayı başında ise karargâh Gavur Dağı istikametini kontrol altına almak amacıyla Hacı Osmanlı’ya yerleştirilmiştir. Bu bölgede de iskân faaliyetleri devam ettirilirken aynı zamanda Derviş Paşa harekâta devam etmiştir. 24 Ağustos 1865 günü Arslan Paşa komutasındaki Gürcü ve Çerkez süvarilerin öncülüğünde Küçük Ali-oğullarının rakibi olan aşiretlerin de desteğiyle ilerleyiş devam etmiştir.

Bu fırka kuvvetleriyle asi aşiretlerin muharebesi sonucunda isyancı aşiretler yenilmiştir. İsyancılardan Dede Halil ve Dede Bey yakalanmış, 22 Eylül 1865 tarihinde ise Ali Bekir oğlu Ali Ağa teslim olmuştur. İsyancıların teslim olması sonucunda iskân, askere alma ve vergi alma faaliyetlerine bu bölgede de devam edilmiştir. Tecirli, Cerid ve Ulaşlı aşiretlerinin bir kısmı bu bölgeye yerleştirilmiş ve bölgenin adı Osmaniye olarak belirlenmiştir.⁴⁶⁵

Eylül başında ise Fırka-i Islâhiye kuvvetleri Sis bölgesine doğru yönelmiştir.

Bu bölgede aşiretlerin büyük çoğunluğu üzerinde hâkimiyet sahibi olan Kozan-oğulları Aşireti kendine ait bir derebeylik benzeri bir yönetim kurmuştur.

463 Halaçoğlu, age, 9.

464 Dumont, age, 383.

465 Cevdet Paşa, age, 161, Halaçoğlu, age, 11.

115

Osmanlı Devleti’nin tüm emirlerine karşı gelen bu aşiretin kontrol altına alınması ve Kozandağı’nın asilerden temizlenerek, iskân faaliyetlerinin yapılması daha zor olmuştur. Bu aşiret daha önce devletin göndermiş olduğu Çapan-oğullarına karşı almış olduğu zaferden sonra bölge üzerinde tam söz sahibi olmuştur.⁴⁶⁶ Fırka-i Islâhiye kuvvetleri bölgeye geldiğinde halk aşiretlerin hâkimiyeti altında olduğundan başlangıçta emirleri dinlememiş ve yaylalara çekilmeye başlamıştır. Bu durumun genel bir isyana dönüşebileceğini değerlendiren Derviş Paşa ve Cevdet Paşa stratejik bir karar vererek yerel halka karşı harbe girişme yerine uzlaşma politikası izlemiştir.

Kozan’ın doğu ve batı ağalarına anlaşma teklif edilmiştir. Bu anlaşmaya göre ağalar bölge dışına çıkarılmayı kabul edecekler ancak hükümet tarafından ödüllendirileceklerdi. Bu arada Fırka-i Islâhiye kuvvetleri propaganda faaliyetine girişerek bölgedeki halkı kendi tarafına çekmek için taş ve kireçle minber yapmış ve halka Cuma namazı kıldırılmıştır. Uğradıkları yerlerde bulunan imamlar hükümet tarafına geçirilerek, propaganda amaçlı kullanılmıştır. Diğer bir propaganda aracı ise genel af ilanının asi liderlere, adamlarına ve yerel halka genişletilmesi olmuştur.⁴⁶⁷

Bu uygulamaların sonuç vermesi üzerine Batı Kozan ağası Ahmet Paşa makam ve ünvanına uygun olarak memuriyet maaşına ek olarak ikibinbeşyüzkuruş gelirle Kütahya kaymakamı olmayı kabul etmiştir. Doğu Kozan’da Yusuf Ağa’ya da aynı paranın verilerek, Sivas’a sürgün edilmesi kararlaştırılmıştır. Bölgenin diğer ileri gelenlerine de maaş bağlanmıştır. Bu şekilde Kozan bölgesi silahlı mücadele girişilmeden hâkimiyet altına alınmıştır. Fakat kolera salgının Kilikya bölgesinde yayılmaya başlaması üzerine birçok insan hayatını kaybetmeye başlayınca ortaya çıkan bu kargaşandan istifade eden Yusuf Ağa tekrar isyan ederek, dağa çıkmıştır.

Fakat bölgedeki aşiretleri kontrol altına almakta kararlı olan Fırka-i Islâhiye kuvvetleri faaliyetlerine devam ederek daha önce yapmış olduğu halkı kazanma faaliyetlerinin karşılığını almıştır. Diğer aşiretlerin ve bölgedeki halkın hükümet tarafına destek vermesi sonucunda Yusuf Ağa’yı tekrar yakalamıştır. Yakalan Yusuf Ağa, kaçma teşebbüsünde bulunurken vurularak öldürülmüştür.⁴⁶⁸

466 Halaçoğlu, age, 13.

467 Yavuz, age, 125, Cevdet Paşa’nın anlatımına göre; Cuma namazı olayı Kozan Dağlarını öyle bir sarsmıştır ki bölgede Kozan Oğullarının hâkimiyetini sarsacak şekilde etkili olmuştur. Bkz. Cevdet Paşa, age, 172.

468 Yusuf Ağa’nın oğlu Ali Bey ile Mehmed Bey komutasında bulunan yerel savaşçılardan kurulu olan Fırka-i Islâhiye kuvvetleri karşı karşıya geldiğinde savaşçıların büyük çoğunluğu “Biz Kozan-oğullarına tüfenk atamayız” demiş, bunun üzerine Mehmed Bey bu kuvvetleri yatıştırarak, sadece karşılıklıklı olarak iki dağın etrafına sıralanarak, muharebeyi izlemelerini istemiştir. Bu taktik 15

116

Bölgedeki aşiret reislerin hâkimiyeti sonlandırılınca Derviş Paşa ve Cevdet Paşa, Kozan bölgesinin idari ve iskân faaliyetlerini genişletmiştir. Kozan bölgesi;

“Sis (şimdiki Kozan), Belenköy, Kadirli” olmak üzere üç bölgeye bölünmüştür.

Kozan Sancağı ise dört kazadan (Sis, Kozan, Haçin, Belenköy) oluşturulmuştur.

Yeni kurulan yerleşim yerlerine hangi aşiretlerin ve ailelerin yerleştirileceği planlanmıştır.⁴⁶⁹ Tarım ve ticaretin geliştirilmesine çalışılmıştır. Aşiretlerin tekrar göçebe hayatına başlamasının önüne geçilmesi amacıyla çadırları zorla kaldırılmış, yerleşik hayata geçmeleri konusunda zorlanmışlardır. Kafkasya’dan getirilen göçmen Çerkezler sınır bölgelerine yerleştirilerek Avşarların göç etme yolları tutulmuştur.⁴⁷⁰

Sonuç olarak, Fırka-i Islâhiye kuvvetleri Kilikya bölgesinde sadece kısa çözümlü askeri müdahalelerde bulunmamış aynı zamanda geleceğe dair bölgenin ekonomik, tarımsal, sosyal, dermografik problemlerine kalıcı çözümler üretmeye çalışmıştır. Bu süreçte aşiret reislerine ve halkın kazanılmasına yönelik tercih edilen özgün yöntemlerin başarısı yadsınamaz bir gerçektir. Fırka-i Islâhiye kuvvetlerinin Kilikya bölgesinde gayrinizami kuvvetlere karşı yürütmüş oldukları harp esnasında tercih ettikleri teşkilatlanma ve yerleşim yerlerinin yeniden inşa modeli bazı aksaklıklarına rağmen günümüzün modern doktrinlerine rehber olacak nitelikte olduğu söylenebilir.