İzmir’in İşgali

Amiral Calthorpe, 14 Mayıs Çarşamba günü sabahı saat 9.00’da İzmir Valisi İzzet Bey ile 17’nci Kolordu Komutanı Ali Nadir Paşa’ya, Amiral Webb’de İstanbul’da Damad Ferid Paşa’ya İzmir tabyalarının işgal edileceğine ilişkin notayı vermiştir.²¹⁶ İşgal haberinden İzmir halkının haberi olduğu gibi yerli Rumlar da başka kanaldan öğrenmiştir. Yunan Yüzbaşı Mavroudis Rumlardan bir kısmını kiliseye toplayarak İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal edileceği bilgisini verirken aynı zamanda Yunan Başbakanı Venizelos’un bir beyannamesini okumuştur.²¹⁷ Bu beyannamenin ilk cümleleri “Yunanistan’ın İzmir’i işgal etmek üzere Paris Barış Konferansı tarafından memur edildiği ve bu kararın konferanstaki karar vericilerin vicdanında İzmir’in Yunanistan’a ilhakının (Enosis) kabulü ile verildiği” ile başlamıştır.²¹⁸ Bu haberden sonra Rumlar öteden beri hayal ettikleri “Megali İdea”²¹⁹ fikrinin gerçekleşmek üzere olduğunu düşünerek sevinçlerini göstermişlerdir.

Diğer taraftan Yunan işgalini ilk defa protesto eden ve bütün Anadolu’ya genişleyecek bir teşkilat halini alacak²²⁰ ve İzmir halkının ileri gelenleri ve Türk Ocağı gençleri tarafından oluşturulan “Redd-i İlhak Heyet-i Milliyesi” 14/15 Mayıs gece Yahudi Maşatlığında halkı mitinge davet etmiş ve toplanan binlerce kişi ateşler yakarak, İzmir’in işgalini protesto etmiştir.²²¹ Bu davet bildirisinde aşağıdaki metin yazılmıştır: ²²²

216 Adnan Sofuoğlu, “İzmir İşgali Sonrasında Yunanlıların Batı Anadolu'da İşgali Genişletmeleri ve Bölgede Oluşan Milli Direniş”, AÜ. Türk İnkilap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi (Mayıs-Kasım 2002): 134; Coşkun, age, 131.

217 Mehmet Şahingöz, “İzmir’de yapılan Maşatlık Mitingi ve İzmirlilerin İşgale Tepkisi”, Ege Ünv.

Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Tarih İncelemeleri Dergisi c.4. s.1. (1989) :53.

218 Venizelos’un bu beyannamesinin tam metni için bknz: Şahingöz, age, 53.

219 Megali İdea: Yunan milliyetçilerinin, Bizans’a ait olan tüm toprakların tekrar alınarak, İstanbul (Konstantinopolis) başkent olmak üzere büyük Helen İmparatorluğu’nu yeniden kurma büyük ülküsüdür. Türkçe kullanımı genel olarak “Megalo İdea” olarak çevrilmiştir.

220 Şapolyo, age, 13.

221 Kazım Özalp, Milli Mücadele-(I) 1919-1922, 4.bs. (Ankara: Tarih Kurumu Yayınları, 1998), 6.

222 Türkmen, age, 125; Ali Orhan İlkkurşun, Ali Orhan İlkkurşun Anıları, haz. Engin Berber, Taner Bulut ve Tülay Gül (Ödemiş: Yıldız Kent Müzesi ve Arşivi Yayını, 2013), 11; Şapolyo, age, 12a.

64

"EY BEDBAHT TÜRK!...

Wilson prensipleri unvan-ı insaniyetkaranesi altında senin hakkın gasb ve namusun hetk ediliyor (elden gidiyor). Buralarda Rum’un çok olduğu ve Türklerin Yunan ilhakını memnuniyetle kabul edeceği söylendi. Ve bunun neticesi olarak güzel memleketin Yunan’a verildi. Şimdi Sana Soruyoruz?...Rum senden daha mı çoktur?...Yunan hakimiyetini kabule taraftar mısın? Artık kendini göster... Tekmil kardeşlerin maşatlıktadır. Oraya yüzbinlerle toplan. Ve kahir ekseriyetini orada bütün dünyaya göster. İlan ve ispat et... Burada zengin, fakir, âlim, cahil yok; fakat Yunan hâkimiyetini istemeyen bir kitle-i kahire vardır. Bu sana düşen en büyük vazifedir. Geri kalma! Hüsran ve nekbet fayda vermez! Binlerle, yüzbinlerle maşatlığa koş. Ve Hey’et-i Milliyenin emrine itaat et!

İlhak-ı Red Heyet-i Milliyesi"

Protesto olayları devam ederken Moralızade Halit ile Türk Ocağı’ndan Vasıf (Çınar) Bey’in de bulunduğu bir grup hazırladıkları bir telgrafı bütün yurda yayımladılar.²²³ Bu mitingin sabahı (işgal sabahı 15 Mayıs 1919) ilk saatlerden itibaren İzmir’de Türk halkında sessiz ve ciddi bir bekleyiş vardır. Fakat aynı vakitlerde İzmir Kordonboyu’nda toplanan Yunan kıyafetleri giymiş Rumlar ise ellerinde bayraklarla Yunan marşları içerisinde sevinç gösterilerinde bulunmaktadır.

Türk halkının meraklarını gidermek isteyen Köylü gazetesi muhabirinin İzmir’e ilişkin işgal haberini İzmir Valisi’ne sorması üzerine Vali’nin vermiş olduğu; “Bazı bedbahtlar İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal edileceğine dair şaiyalar çıkarmışlar.

Yalandır. Tekzip edilir.”²²⁴ cevabı o günün şartların da İzmir’in başındaki en yetkili bir devlet adamının işgal konusunda yeterli bilgiye sahip olmadığını ya da işgale direniş konusundaki isteksizliğini göstermektedir.

Yunan gemilerinden karaya çıkan 1’nci Tümen; Efzun Alayı’na bağlı dördüncü ve beşinci piyade alayları ile tümen topçu kıtalarından oluşmaktadır.²²⁵ İzmir Metropoliti Hrisostomos ve yanındaki papazlar karaya ayak basan Efzun Alaylarını takdis etmiş, geleneksel tuz ve ekmek sunma merasimi yapıldıktan sonra, Albay Stavrianos komutasında Yunan ordusu Konak istikametine yürüyüşe geçmiştir. "Zito (Yaşa) Venizelos" sloganları ile yaklaşık bir saatte Konak Meydanı’na gelen birlik meydanı Kemeraltı Caddesi’ne bağlayan köşeyi dönerken, Yunan bayrağını taşıyan subay atılan ateş sonucunda vurularak bayrakla birlikte

223 19 Mayıs tarihli Hadisat gazetesinde yayımlanan bu metinde şu ifadeler yazmaktadır: “Bilumum vilayet, sancak, kaza ve Nahiye Belediye Riyasetlerine; İzmir ve havalisi Yunan’a ilhak ediliyor. İşgal başladı. İzmir ve mülhakatı kâmilen ayakta ve heyecandadır. İzmir son ve tarihi gününü yaşıyor. Son imdadımız sizin göstereceğiniz muavenete bağlıdır. Mitingler, telgraflarla her yere başvurunuz ve vatan ordusuna iltihaka hazırlanınız. Vekar ve sukuneti son derece muhaza ederek kimsenin incinmemesine itina ve dikkat ediniz.” Bkz. Şahingöz, age, 58; İlkkurşun, age, 16.

224 İlkkurşun, age, 35.

225 Şapolyo, age, 52.

65

atından yuvarlanmıştır. Ege’de Milli Mücadele’nin başlamasına sebep olan ve ilk kurşun diye anılan bu olaydan sonra İzmir’de büyük bir Yunan baskısı başladığı ve çok sayıda Türk’ün öldürüldüğü, yaralandığı bir şiddet ortamı oluşmuştur. Bu ilk kurşun meçhul biri tarafından atılmışsa da, daha sonra Hukuk-ı Beşer gazetesini çıkaran Hasan Tahsin (Osman Nevres)’e izafe edilmiş ve Hasan Tahsin, İzmir’in işgali sırasında ilk Türk şehidi kabul edilmiştir. ²²⁶

Bu olaylar sırasında Yunan askerleri 17’nci Kolordu Kışlası’nı kuşatarak, içerideki Kolordu Komutanı, 56. Tümen Komutanı, İzmir Askerlik Dairesi Başkanı ve garnizona mensup subayların büyük bir çoğunluğunu gözaltına almıştır. Türk askerlerinin direnmemesinin sebebi ise Ali Nadir Paşa tarafından daha önce Yunan işgaline karşı konulmaması konusunda talimat verilmesidir.²²⁷ Burada subaylar “Zito Venizelos” diye bağırmaya zorlanmışlar, bunu kabul etmeyen subaylar ağır şekilde yaralanmış ya da öldürülmüş ve Kolordu Komutanı Ali Nadir Paşa tokatlanmıştır. Bu olaylar esnasında Yunan askerleri, Türk ordusuna ait 28 üst rütbeli, 128 subay, 540 er, yaklaşık 2000 sivili tutuklamıştır.²²⁸ Yunan askerleri bununla da yetinmeyerek yağmalama ve şiddet olaylarına karışarak 48 saat içinde yaklaşık 2000’den fazla Türk’ün öldürüldüğü bir kaos ortamının oluşmasına sebebiyet vermişlerdir.²²⁹

İzmir’in işgali Anadolu’nun tüm şehir ve kasabalarında etkisini göstermiştir.

Büyük devletlere ve İstanbul Hükümeti’ne protesto telgrafları çekilmeye ve mitingler yapılmaya başlanmıştır. Bu mitinglerden en önemlisi olarak görebileceğimiz İtilaf Devletleri temsilcilerinin ve İstanbul Hükümeti’nin olduğu İstanbul vilayetindeki Doktor Besim Öner’in başını çektiği Darülfünun öğrencileri tarafından organize

edilen mitinglerdir. Bu mitingler; 18 Mayıs (Fatih), 22 Mayıs (Kadıköy) ve 23 Mayıs’ta (Sultanahmet) tekrar etmiştir.²³⁰ Bu mitinglere yaklaşık sayısı 4000’i

bulan yoğun bir katılım olmuştur.²³¹ Mitinge katılanlar, işgali protesto etmek için ellerinde Siyah Türk Bayrağı ve “İzmir Türk Kalacaktır” rozetleri ile mitinge katılmışlardır.²³² Türk basını da olayı yurdun dört bir yanına duyurmak için uğraşmış

226 Türkmen, age, 126; İlkkurşun, age, 37; Coşkun, age, 101.

227 İlkkurşun, age, 36.

228 Coşkun, age, 137.

229 Türkmen, age, 127.

230Sıtkı Aydınel, Güney Batı Anadolu’da Kuva-yi Milliye Harekâtı (Ankara: Vadi Yayınları,2008), 55.

231 Aydınel, age, 147.

232 İlkkurşun, age, 55.

66

fakat İtilaf Devletlerinin sansürü ile karşılaşmışlardır. İstanbul’da Tasviri Efkar ve Yeni Gazetelerine 24 saat yayın yasağı getirilmiş, İzmir’de ise Yunanlılar tarafından Köylü ve Ahenk gazetelerine el konmuştur.²³³

Mitingler etkili olsada, İzmir şehrini işgal eden Yunanistan süratle Batı Anadolu içlerine doğru ilerlemeye başlamıştır. Yunanlılar tarafından 17’nci Kolordu Komutanlığına yapılan işgal ve Türk askerine yapılan davranışlardan sonra Albay Bekir Sami Bey, hem 56’ncı Tümen Komutanlığına hem de vekâleten 17’nci Kolordu Komutanlığına atanmıştır.²³⁴ Sami Bey, Kuva-yı Milliye’yi kurmak amacıyla bir taraftan başsız kalan kolordu ve tümen birliklerini toparlayıp teşkilatlandırmaya, bölgeyi düşmana karşı savunmak için karşısına çıkan iç engeller ve mülki amirlerle mücadeleye başlamış, bir taraftan da Yunan işgal ve ilerlemesine silahla karşı koymayı kararlaştırmıştır. Bekir Sami Bey Ödemiş’e talimat göndererek o bölgeyi harekete geçirmiş, Şefik Bey’de Aydın’ın Yunanlılar tarafından işgali üzerine çekildiği Aydın Çine bölgesinde Kuva-yı Milliye’yi kurmaya başlamıştır.

Yunan işgalinin Batı Anadolu’ya yayılarak devam edeceği kanısının halkta oluşması, işgal bölgelerinden kaçabilenlerin işgale dair anlattığı kötü hikâyeler ve aynı şekilde Mustafa Kemal Paşa’nın çalışmaları halkın Kuva-yı Milliye’ye yaklaşmasında etkili olmuştur.²³⁵ Anadolu halkı ile Kuva-yı Milliye kuvvetlerinin bütünleşmesi sonucunda Batı Anadolu içlerindeki Yunan işgaline karşı teşkilatlar oluşturularak, Yunan ilerlemesi durdurulmaya çalışılmıştır.