Kozan Cephesindeki Harp ve Kozan’ın İşgal’den Kurtarılması

Kozan, Milli Mücadele döneminde Adana vilayetine bağlı Kars (Kadirli) Feke, Haçin (Saimbeyli) gibi üç büyük kazaya sahip bir sancaktır. Heyet-i umumiyesi Kozan sancağı olarak adlandırılırken merkezine ise “SİS” adı verilmiştir.⁶⁹⁶ Adana Doğu Cephesi’nde bulunan Kozan Sancağı’nda Fransızlar ile Ermeni çetelerin Türk ve Müslüman halka karşı uyguladıkları baskı ve şiddet her geçen gün artmaktadır. İç asayişin bozulması üzerine yerli halk tarafından “Kaç Kaç”

olarak adlandırılan bir dönem yaşanmaya başlamıştır. Birçok Türk ve Müslüman halk kaçarak Kozan’ı terk etmek zorunda kalmış, birçoğu kaçarken Ermeni çeteleri tarafından yakalanarak öldürülmüş veya malları yağmalanmıştır.⁶⁹⁷

Bu olaylar Kozan içerisinde cereyan ederken, kırsal alanda da silahlı direniş hadiseleri olmaya başlamıştır. Haçin (Saimbeyli) kasabasındaki Türk kuşatmasını kırmayı planlayan Fransızlar Ermeniler kanalı ile Kozan’ın eski yollarından Haçin kasabasına silah ve erzak yardımı yapmayı planlamıştır. Bu gizli sevkiyatı Feke Belediye Reisi Cezmi Bey’den öğrenen Kuva-yı Milliye kuvvetleri Kozan’a ve güzergâha yerleştirdiği gözcüler yoluyla Ermenilerin ilerleyişini takip etmiş ve Ermenilerin geçeceği yollarda pusu kurmuştur. Kozan’dan hareket eden yüz kişilik Ermeni birliği yolda Türk köylerini soymaya başlamıştır. Köylüler ile Ermeni birliği arasında silahlı çatışmalar başlamış, olayların büyümesi üzerine pusuda bekleyen Deli Hacı Ağa kuvvetlerinin Kargapazarı mevkiinde çatışmaya katılması ile birlikte Ermeni birliğinin büyük kayıp vermiştir. Türk kuvvetleri ise sadece bir şehit vermiştir. Kozan Cephesi’ndeki bu ilk silahlı direniş zaferi Fransızları ve Ermenileri telaşlandırmış, Kadirli ve Feke’deki hemen hemen tüm Ermeniler, Kozan ve Saimbeyli’ye sevk edilerek bu kasabalar boşaltılmıştır.⁶⁹⁸

Kozan sancağındaki Ermenilerin Türk halkına karşı yapmış olduğu baskı ve şiddet olaylarının artması üzerine Kozan Müftüsü Hafız Osman (Çamurdan)’ın, Adana Vilayet-i Celilesi’ne hitabı ile Bremond ve Vali Celal Bey’e gönderdiği, 01 Nisan 1920 tarihli protesto yazısında, Kozan’da cereyan eden olaylar ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır. Bu yazıda; tüm Jandarma teşkilatı Ermenilere bırakılırken ayrıca Ermeni halkın silahlandırıldığı, bunlara ek olarak dışarıdan 450 Ermeni fedaisi

696 Ahmet Cevdet Çamurdan, Cumhuriyet’in 50’nci Yılında Kozan’ı Tanıyalım (Ankara: Önder Matbaa: 1973), 130.

697 age, 135-136.

698 Çelik, age, 195; Onar, age, 180-181.

171

getirilerek yönetimin Ermenilere bırakıldığı belirtilmiştir. Ayrıca bu düzenin kurulmasından sonra cinayet, rüşvet ve yağma olaylarının nasıl döndüğü ayrıntılı bir şekilde aktarılmıştır. Son cümle olarak ise “Bu durumlara son verilmesi, aksi takdirde dökülecek kanlar için vicdanen emin bulunduğumuzu arzeyleriz.” yazılarak, silahlı direnişe geçileceğine dair kararlılık vurgulanmıştır.⁶⁹⁹ 01 Nisan 1920 tarihinde yazılan bu yazı da belirtilen olayları önlemek amacıyla 20 Nisan 1920 tarihinde Fransızlar Kozan’daki silahlı gönüllü Ermenileri Adana şehrine sevk etmişlerdir.

Kozan’da bu olaylar devam ederken, Kozan’dan Kadirli’ye göç eden halk tarafından Kadirli’de önce Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti akabinde Kozan Kuva-yı Milliye teşkilatı kurulmuştur. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti başkanlığına Ali Kahyazade Ökkeş Efendi, Kozan Kuva-yı Milliye Komutanlığına ise Müftüzade Ahmet Cevdet (Çamurdan) getirilmiştir. Ahmet Cevdet Bey, köy teşkilatlanmalarını yaparak, teşkilatın genişlemesini sağlamıştır. Teşkilat kurulumu tamamlandıktan sonra Kozan’ın işgalden kurtarılması birinci öncelik olarak belirlenmiştir. Bu amaçla Kozan’ın Kuzey, Doğu, Batı ve Güney yönlerinde köy halklarından gönüllü kuvvetler oluşturularak, Kozan çevrelenmeye başlamıştır. Bu kuvvetler ve komutanları şu şekildedir:

 Kozan Kuzey Cephesi Kuvvetleri: Kargapazarı mevkiinde Ermeni birliğini imha eden kuvvetlerin Komutanı Ali Kahyazade Deli Hacı Ağa komutasında çevredeki köy halkı kuvvetlerinden oluşmaktadır.

 Kozan Doğu Cephesi Kuvvetleri: Köreken (Döşeme) Dağı bölgesinde Üzeyir Efendi oğlu Hasan (Akçalı) Bey komutasında civar köy halkından kurulmuştur.

 Kozan Batı Cephesi Kuvvetleri: Kozan’dan göç eden halkın büyük çoğunluğunun Ceritler köyüne sığınması üzerine, Kurdoğlu Hulusi Efendi komutasında Ceritler köyündeki gençlerden mevcudu 100-120 arasında olan bir kuvvet oluşturulmuştur. Bu bölüğe daha sonra çevre köylerden katılımın artması üzerine burada kurulan kuvvete “Arslanlı Bölüğü” adı verilmiştir. Komutanlığını Topaloğlu Halil Efendi yapmıştır. Teşkilatın genişlemesiyle birlikte Sırkıntı Nahiyesi halkınında Kuva-yı Milliye kuvvetlerine katılmış ve bölgede “Saygeçit Müfrezeleri”

adı verilen iki bölüklü bir kuvvet oluşturulmuştur.

699 Çamurdan, age, 135-142.

172

 Kozan Güney Cephesi Kuvvetleri: Bayram oğlu Hacı Mehmet Ağa’nın komutanlığını yaptığı “Hamam Köyü Bölüğü” ile Çolak Hasan oğlu komutanlığındaki “Seyyar Süvari Bölüğü” kurulmuştur. Tüm bu gönüllü kuvvetlerin teşkil edilmesiyle birlikte Kozan her yönden yerel kuvvetler tarafından sarılmıştır.

Bu kuvvetler karargâhı Kadirli olan Aydınoğlu Tufan Bey’e bağlanmışlardır. Kuva-yı Milliye kuvvetlerinin büyük miktardaki kuvveti Haçin Cephesi’nde tutulduğundan, Kozan cephesinde silah ve cephane ihtiyacı yeterli miktarda karşılanamamıştır. Kozan’ın çevresine konuşlanan Kuva-yı Milliye kuvvetleri, ayrı yönlerde bulunmakla birlikte hepsi ortak Karargâh olarak Kadirli’ye bağlı bulunmaktadırlar.⁷⁰⁰

Tufan Bey, Kozan Kuva-yı Milliye kuvvetlerinin 800-900 civarındaki mevcuduna karşılık Fransız kuvvetlerinin, tam teçhizatlı bir Fransız Taburu, silahlandırılmış yerli Ermeniler ve Kadirli’den Kozan’a sığınan Ermeni göçmenler ile birlikte 10.000 civarında bir mevcuda sahip olduğu bildirmiştir.⁷⁰¹ Kozan Kuva-yı Milliye kuvvetleri sayılardaki asimetrik dengeye rağmen 27 Mart 1920 tarihinde Kozan’ı kuşatmış, telgraf hatlarını keserek, dışarı ile irtibatını engellemiştir.

Fransız kuvvetlerinin personel kuryesi yoluyla haberleşme planlarını ise bu kuryeleri yakalayarak bozmuştur. Fransız kuvvetleri tüm bu engellemelerden dolayı zor durumda kalmış ve bölgeye gelen keşif uçakları ile yapmış oldukları haberleşme yoluyla bu zor durumdan kurtulma yöntemlerini kullanmışlardır. Uçaklar ile yapılan haberleşme sonrasında 15-16 Nisan 1920 tarihinde bir takviye kuvvetin yardımlarına geleceği haberi ile moral bulmuşlardır.⁷⁰² Adana’dan Albay Laurent komutasındaki Fransız kuvvetleri yolda direniş kuvvetlerinin saldırısı ile karşılaşmış, ellerinde bulunan topların desteği ile zorlu bir süreçten sonra direnişi kırarak Kozan’a varmışlardır. Ancak yolda yiyecek ve erzağın bir kısmı bozulmuştur. Albay Lauret, ayrıca Haziran 1920 tarihine kadar bir daha erzak ve yiyecek yardımı yapılamayacağını bildirerek, kuvvetlerini Kozan’dan geri çekmiştir.⁷⁰³

Kozan Kuva-yı Milliye kuvvetleri bu olaylar yaşanırken büyük bir saldırı başarısı göstererek, Fransızların haberleşmesini sağlayan uçağı kendi imkânları ile

700 Bu kuvvetlerin tahmini mevcudunun 800-900 civarında olduğuna dair bkz Çelik, age, 203.

701 Tufan, Kilikya Doğu Bölgesi, 23; Tevfik Coşkun, age, 36.

702 Çelik, age, 204.

703 Ener, Çukurova’nın İşgali, 51.

173

vurarak, bir Fransız savaş uçağını düşürmüşlerdir.⁷⁰⁴ Bu olay uluslararası ilişkileri açısından değerlendirildiğinde, hasmı tarafından gerilla harbi yapan devlet dışı silahlı aktör olarak tanımlanan direniş kuvvetinin dönemin büyük devletine ait savaş uçağını düşürmesi uluslararası ve yerel politikada yaratacağı etki açısından değerlendirilmesi gereken bir saldırıdır.

Kozan’daki Fransız kuvvetleri silah ve teçhizat bakımından Kozan Kuva-yı Milliye kuvvetlerine göre daha teknolojik silahlara sahiptirler. İlçeyi korumak amacıyla Kozan Kalesi’ne topları ve tüfekleri yerleştirmiş, ilçedeki hâkim tepelere yerleşmişlerdir.⁷⁰⁵ Kozan Kuva-yı Milliye kuvvetleri ise arazide gizlenme ve saklanma taktikleri ile Fransızlara kayıp verdirerek, yıpratmaya çalışmışlardır. Bu taktikle belki Fransızların ağır kayıplar vermelerini sağlayamamışlardır. Fakat Fransızların uzayan kuşatmadan dolayı yiyecek ve yakacak sıkıntısı çekmelerini sağlayarak, hedeflerinden geri adım atmak için zorlamışlardır.

Kozan’da kuşatma altına alınarak, zor dönemler geçiren Fransız kuvvetleri yirmi günlük Geçici Ateşkes Anlaşması’na kadar ablukada kalmıştır. Geçici Ateşkes Anlaşması gereği Fransızlar zor durumda kaldıkları Kozan’ı tahliye etme kararı aldılar. Kozan’ı tahliye edecek olan Fransız kuvvetlerine yardım amacıyla gönderilen Albay Gracy, Anadolu coğrafyasındaki savaşlarda görünürlüğü az olan tank gibi teknolojik silahı kullanarak, toplar ile kuşatmayı yarmış ve zorlu bir süreçten sonra Kozan’a girebilmiştir. Tankların kullanıldığı bu olay Fransız kuvvetleri ile Kuva-yı Milliye kuvvetleri arasındaki silah ve teçhizat bakımından asimetrik ilişkiyi göstermesi ve direniş kuvvetlerinin mücadele başarısının anlaşılabilirliği açısından dikkate değer bir vakadır. Fransızlar, yerel Ermeniler ile birlikte ilçeyi tahliye ederek, işgali sonlandırmışlardır. 02 Haziran 1920 tarihinde Kuva-yı Milliye kuvvetleri ilçeye girerek, karargâhı daha stratejik konumda olan Kozan’a taşımışlardır. Kozan’da yerel hükümet kurularak, idari, adli ve ekonomik hususlar disiplin altına alınarak, görevlendirmeler ile bürokratik kamu teşkilatı oluşturularak, hayata geçirilmiştir.⁷⁰⁶

704 Çelik, age, 204.

705 age, 205.

706 Tufan, Kilikya Doğu Bölgesi, 92; Tevfik Coşkun, age, 38.

174