Halk Hikâyelerinin Sınıflandırılması

Halk hikâyelerinin; aşk, kahramanlık ve aşk-kahramanlık olmak üzere üç ana konu etrafında oluşturulduğu görülmektedir. Konusunu aşktan alan halk hikâyeleri daha romantikken, kahramanlık konusunu ele alan halk hikâyeleri ise romantiklikten biraz uzaktır. Birbirlerinden oldukça farklı bir söylemle oluşturulan bu halk hikâyeleri, kahramanlıkların aşk uğruna gösterildiği halk hikâyelerinde birleşmektedirler. Konuları bakımından üç ana gruba ayrılan bu halk hikâyelerine bütüncül bir bakış açısıyla bakabilmek için halk hikâyelerinin sınıflandırılması gerekmektedir.

İşledikleri konu bakımından üç ana gruba ayrılan halk hikâyelerinin kaynaklarına bakıldığında ise ortaya pek çok kaynak çıkmaktadır. Halk hikâyelerinin halkın öz benliğinden süzülerek gelmeleri onların halkın ortaya koyduğu her türlü üründen yola çıkılarak oluşturulmasını sağlamıştır. Destan, masal, efsane, bilmece ve atasözü gibi halk şiirinin bütün türlerine kısmen de olsa halk hikâyelerinde rastlayabilmekteyiz (Albayrak, 2005: 41).

Halk hikâyelerini sınıflandırma konusunda yapılan pek çok araştırma bulunmaktadır. Biz bu bölümde sınıflandırma konusunda yapılan birkaç araştırmaya yer vererek bir tasnif yapmaya çalışacağız.

Halk hikâyelerinin sınıflandırılması konusunda çalışmalarda bulunan ilk isim Macar Türkolog Ignác Kúnos’tur. Halk hikâyelerini roman olarak değerlendiren Kúnos, tasnifinde özellikle halk hikâyelerinin kahramanlık konulu olanlarını dikkate almış gözükmektedir. Kúnos’un “Kahramanlık romanı, Saz şairlerinin romanı, Saz şairlerinin kahramanlık romanı” (Boratav, 2014: 53) isimlerini verdiği gruplandırma daha sonraki araştırmacılara da ön ayak olmuştur. Kúnos’tan sonra Otto Spies, yapılan tasnifi beğenmediğini söyler, fakat Kúnos’un yaptığı tasnife göre de halk hikâyelerini gruplandırmaktan geri durmaz (Alptekin, 2005: 53).

Ali Berat Alptekin, Nihat Sami Banarlı’nın da tasnifi bulunduğunu ifade ettikten sonra hikâyelerin konusunu, çıkış yerini ve yayılma sahasını göz önünde bulundurarak Banarlı’nın halk hikâyelerini sınıflandırdığını dile getirmektedir. Banarlı, menkabevî kahramanlık hikâyeleri, aşk hikâyeleri, klasik edebiyattan doğan hikâyeler ve çok yayılmamış küçük yerli hikâyeler olmak üzere halk hikâyelerinin dört grupta toplanabileceğini ifade etmektedir (Alptekin, 2005: 53). Yapılan bu tasnifte dikkat çeken husus, çok yayılmayan küçük yerli hikâyelerdir. Bu halk hikâyelerinin fıkra ve efsanelere benzediği de görülmektedir.

Halk hikâyesi denilince ilk akla gelen araştırmacılardan birisi de Pertev Naili Boratav’dır. Boratav’ın bu konudaki tasnifine baktığımızda ise yapılan tasniflerin, hikâyelerin konusu göz önünde tutularak yapıldığı dikkatlerden kaçmamaktadır. Edebiyat tarihimiz içerisinde oldukça geniş ve tutarlı bir sınıflandırmanın Boratav tarafından yapıldığı görülür:

1. Kahramanlık hikâyeleri a. Köroğlu kolları

b. Diğer kahramanlık hikâyeleri

- Köroğlu dairesine bağlı olanlar - Diğer hikâyeler

2. Âşk hikâyeleri

a. Kahramanları muhayyel olanlar b. Âşık şairlerin romanlaşmış hayatları

- Yaşadıkları rivayet olunan âşıklar - Yaşadıkları muhakkak olan âşıklar 3. Bu kategorilere tamamıyla girmeyen hikâyeler

a. Âşk maceraları

b. Meşhur kaçak ve kabadayılara ait hikâyeler (Boratav, 2014: 17-18).

Halk hikâyelerini sınıflandırma konusunda geniş kapsamlı bir tasnif yapan Boratav, aynı eserinde sınıflandırdığı her bir gruptaki halk hikâyesi için örnek hikâyelerin isimlerine de yer vermektedir.

Halk hikâyelerini aşk ve kahramanlık hikâyeleri olmak üzere iki başlık altında değerlendiren Behçet Necatigil, bu konuya oldukça sade bir gözle bakmaktadır (Alptekin, 2005: 57). Necatigil’den sonra bir diğer sade tasnif de Ali Berat Alptekin’e aittir.

Ali Berat Alptekin, halk hikâyelerine bambaşka bir bakış açısıyla bakarak onları ait oldukları veya ortaya çıktıkları coğrafyalara göre sınıflandırmaktadır. Üç grupta topladığı halk hikâyelerini; sadece Türkiye’de tanınan âşıkların hayatlarını ele alanlar, sadece Azerbaycan’da tanınan âşıkların hayatlarını ele alanlar ve Türkiye, Azerbaycan ve diğer Türk boyları arasında tanınan âşıkların hayatlarını ele alanlar şeklinde ayırmaktadır (Alptekin, 2005: 58).

Saim Sakaoğlu’nun kahramanlık hikâyeleri, sevda hikâyeleri ve gerçekçi hikâyeler başlıklarıyla yaptığı sade tasnife göre de aşkın ve kahramanlığın önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır (Alptekin, 2005: 60). Sakaoğlu’nun gerçekçi hikâyeler olarak verdiği Cevri Çelebi, Hançerli Hanım ve Tayyarzade gibi halk hikâyelerinin matbu olması ve meddahlar aracılığıyla anlatılan hikâyeler olması da ayrıca dikkat edilmesi gereken diğer bir konudur.

Halk hikâyeleri üzerine önemli araştırmaları bulunan Ali Duymaz’ın da Nevruz Bey Hikâyesi isimli çalışmasında halk hikâyelerinin sınıflandırmasına yer verdiği görülmektedir:

1. Konuları bakımından halk hikâyeleri a. Aşk hikâyeleri

b. Kahramanlık hikâyeleri c. Aşk ve kahramanlık hikâyeleri

2. Coğrafi yayılışları bakımından halk hikâyeleri a. Anadolu’da bilinenler

b. Türk dünyasının bir bölümünde bilinenler

Hem konu hem de yayılış olarak sınıflandırılan halk hikâyelerinin örneklendirildiği Duymaz’ın eserinde Türk dünyasında bilinen halk hikâyeleri olarak Kozı Körpeş ile Bayan Sulu, Çora Batır ve Köroğlu gibi destan olarak da isimlendirilen edebî ürünlere yer verilmesi, sınıflandırmanın bazı türlerin başka coğrafyalarda değişik isimler aldığını da göstermesi açısından önemlidir.

Yapılan bütün sınıflandırmaları göz önünde bulundurduğumuzda sınıflandırmaların hikâyelerin içeriği, şekli ve hacmi olmak üzere üç açıdan ele alınarak yapıldığını görmekteyiz. Bu durum, halk hikâyelerine sadece tek bir yönden bakmanın onları eksik değerlendirmeye neden olacağını göstermektedir.

Halk hikâyelerinin çeşitli konuları ele alması, farklı biçimlerde oluşturulması ve uzunlu-kısalı anlatılar olması üç ana başlık altında halk hikâyelerinin tasnifini mümkün kılmaktadır. Bu açıdan bakıldığında karşımıza aşağıdaki gibi bir sınıflandırma çıkmaktadır:

1. Hacimleri Bakımından Halk Hikâyeleri a. Uzun hikâyeler

b. Kısa hikâyeler

2. Şekilleri Bakımından Halk Hikâyeleri a. Nazım ve nesir birlikte oluşturulanlar b. Sadece nesirle oluşturulanlar

3. İçerdikleri Konu Bakımından Halk Hikâyeleri a. Aşk hikâyeleri

b. Kahramanlık hikâyeleri

c. Aşk uğrunda verilen kahramanlık mücadelelerin yer aldığı hikâyeler d. Gerçekçi-realist hikâyeler

e. Didaktik halk hikâyeleri

f. Masal, efsane ve destan gibi türlerden yararlanarak oluşturulan halk hikâyeleri