örgütsel erdemi, Organ’ın nezaket ve spotmenlik boyutlarını eklemesiyle kavramın son sınıflaması kabul edilen beş boyutlu sınıflama ortaya çıkmıştır (Kamer, 2001). Bu boyutlar: Yardımseverlik, vicdanlılık, sportmenlik, nezaket, örgütsel erdem ya da sivil erdemdir.
Örgütsel Adalet Algısı ve Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Arasındaki İlişki
Örgütsel adalet pek çok araştırmaya konu olmuş ve örgütsel adaletin çok sayıda olumlu iş sonucuyla ilişkili olabilecek örgütsel bir değişken olduğu ileri sürülmüştür. Çalışma ortamı ve çalışma koşulları işgörenlerin kendilerine karşı adil ya da adil olmayan şekilde davranıldığını algılamalarına yol açmaktadır. Adalet algısı çalışanlar için önemli bir güdüleyicidir. Çalışma ortamında, örgütte kişiler adaletin olmadığını algıladıklarında moralleri bozulur, işlerini terk etme olasılıkları artar ve örgüte karşı bir öç alma davranışına bile yönelebilirler. Adil uygulamalar, davranışlar örgüte bağlılığı ve işte kalma niyetini artırır, güçlendirir. Kısaca adalet, insanları bir arada tutar; adaletsizlik ise, insanların birbirlerinden ayrılmalarına neden olabilir (Eker, 2006).
Örgütsel vatandaşlık davranışını etkileyen unsurların incelendiği çalışmalarda en çok vurgulanan faktör, işgörenlerin adalete ilişkin algılamalarıdır (Moorman, 1991; Organ, 1988). Yapılan araştırma sonuçlarına göre, çalışanlar ve yöneticileri arasında oluşan ve örgütsel adaletin varlığına duyulan inançla pekişen güvene dayalı değişim ilişkisi vatandaşlık davranışı gösterilme eğilimlerini artırmaktadır (Konovsky ve Pugh, 1994; Akt. İplik, 2009). Buna karşılık işgörenin örgütteki adalete ilişkin algısının düşük olması durumunda, işin sadece kontratsal düzeydeki gereksinimlerini yerine getirmesi ve bu tür olumlu davranışları sergilemekten kaçınması söz konusu olmaktadır. Bu nedenle örgütsel vatandaşlık davranışı adaletsizliğin yer aldığı ortamlarda işgörenler açısından bir savunma mekanizması olarak görülmektedir. Bu bağlamda adaletsizliğe ilişkin algısına dayalı olarak biçimsel iş tanımında yer alan görevleri tam olarak yerine getirmeyen işgören, bu davranışı nedeniyle biçimsel ödüllerden mahrum kalma olasılığına karşın, örgütsel vatandaşlık davranışı sergilemekten vazgeçmenin daha kolay, güvenli, daha az zararlı ve kontrolü kişiye bırakılan bir durum olması doğrultusunda genellikle bu yolu tercih etmektedir (İplik, 2009). Atalay (2005), Örgütsel Vatandaşlık ve Örgütsel Adalet konulu tez çalışmasında; örgütsel adalet faktörünün, örgütsel vatandaşlık davranışının ortaya çıkmasında dolaylı etkiye sahip olduğunu tespit etmiştir. Örgütsel vatandaşlık davranışını güçlendirmek için örgütsel vatandaşlık davranışlarını etkileyen diğer faktörlere önem verilmesini önermektedir.
Alanyazında örgütsel adalet ile ilgili (Özdevecioğlu, 2003; Çakmak, 2005; Atalay, 2005; Tan, 2006; Taşdan, Oğuz ve Ertan-Kantos, 2006; Polat, 2007; Aykut, 2007; Poole, 2007; Aydın ve Karaman-Kepenekçi, 2008; Taşdan ve Yılmaz, 2008; Polat ve Celep, 2008; Piralli, 2007; Cömert ve diğerleri, 2008; Titrek, 2009; Çapraz, 2009; Karaköse, Altınkurt ve Yılmaz, 2009; Yılmaz ve Taşdan, 2009; Yazıcıoğlu ve Topaloğlu, 2009; Altınkurt ve Yılmaz, 2010; Yılmaz, 2010; Tan ve Töremen, 2010; Taş, 2010; Kılıçlar, 2011; Yavuz, 2012) çalışmalar bulunmaktadır. Alanyazında örgütsel vatandaşlıkile ilgili yapılmış birçok çalışma (Özen, 2000; Kamer, 2001; Altunkese, 2002; Erdem ve Özen, 2003; Bingöl, Naktiyok ve İşcan, 2003; Erdem, 2003; Koç ve Torlak, 2003; Köse, Kartal ve Kayalı, 2003; Özdevecioğlu, 2003; Elçi ve Alpkan, 2006; Katrınlı, Atabay ve Günay, 2006; Çelik, 2007) vardır. Ancak bu çalışmalar daha çok eğitim dışı örgütlerde yapılmıştır. Örgütsel vatandaşlık davranışı ile ilgili eğitim örgütlerinde yapılan çalışmalar da bulunmaktadır. Bu araştırmalardan bir
116
kısmı örgütsel vatandaşlık davranışları ile diğer değişkenlerin ilişkisini araştırmaya dönük (Çetin, Yeşilbağ ve Akdağ, 2003; Ünal, 2003; Yaylacı, 2004; Atalay, 2005; Celep, Sarıdede ve Beytekin, 2005; Keskin, 2005; Dönder, 2006; Mercan, 2006; Yücel, 2006; Ay, 2007; Kaynak-Taşçı, 2007; Polat, 2007; Samancı-Kalaycı, 2007; Karaman, Yücel ve Dönder, 2008; Taşdan ve Yılmaz, 2008; Yılmaz ve Taşdan, 2009; Buluç, 2008; Polat, 2007; Polat ve Celep, 2008; Baş ve Şentürk, 2012) çalışmalardır. Ancak, örgütsel adalet ve örgütsel vatandaşlık davranışının bir arada inceleme konusu yapıldığı araştırma sayısı (Farh, Earley ve Lin 1997; Polat, 2007; Polat ve Celep, 2008; Atalay, 2005; Yılmaz ve Taşdan, 2009; Yılmaz, 2010; Kılıçlar, 2011; Baş ve Şentürk, 2011) oldukça azdır.
Eğitim örgütlerinde öğrencilerin kalitesini arttırmak için, öğrencilerin yetiştirilme sürecinde rol oynayan eğitimcilerin verimliliğinin üst seviyede olması bir ön şart gibi kabul edilebilir. Bu nedenle örgütsel amaçlar kadar, bireysel amaçlara da hitap etmek öğretmenlerin performansı için iyi bir zemin hazırlayabilir. Diğer bir deyişle, öğretmenlerin örgütten ve yöneticilerinden beklentilerinin mümkün olduğunca yerine getirilmesi, örgütün örgütsel amaçları kadar önemli görünmektedir (Selekler, 2007). Okullardaki formel ve informel iletişim kanallarının sağlıklı ve etkili işlemesi de çalışanların adalet algısını etkilemektedir. Yapılan araştırmalar işgörene ulaşan bilgi miktarındaki artışın işgören tatmini ve adalet algılaması üzerinde olumlu etkiler yaptığını göstermektedir (Doğan, 2002). Okullarda birçok örgütsel değişken gibi örgütsel adalet de çalışanlar ve örgüt üzerinde etkili sonuçlar doğurmaktadır. Okullarda öğretmenlerin örgütsel adalet ve örgütsel vatandaşlık davranış düzeyinin araştırma ile ortaya konması, okullardaki adalet ve vatandaşlık algısına ilişkin durumun anlaşılması açısından önemli görülmektedir.
1.2. Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın amacı; İlkokullarda görev yapan öğretmenlerin örgütsel adalet ile örgütsel vatandaşlık davranışları arasındaki ilişkiyi saptamaktır.
Bu amacı gerçekleştirmek için aşağıdaki sorulara cevap aranacaktır.
1. İlkokullarda görev yapan öğretmenlerin örgütsel adalet algıları nedir?
2. İlkokullarda görev yapan öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışlarına ilişkin algıları nedir? 3. İlkokullarda görev yapan öğretmenlerin örgütsel güven ile örgütsel vatandaşlık davranışları
arasında ilişki var mıdır?
2. YÖNTEM 2.1. Araştırmanın Modeli
Bu araştırmada, İlkokullarda görev yapan öğretmenlerin örgütsel adalet ve örgütsel vatandaşlık algıları arasındaki ilişki saptanmaya çalışılmıştır. Araştırmada ilişkisel tarama modeli kullanılmıştır. İlişkisel tarama modelleri, iki veya daha çok sayıdaki değişken arasında birlikte değişim varlığını ve/veya derecesini belirlemeyi amaçlayan araştırma modelleridir. İlişkisel çözümleme iki türlü yapılabilir. Bunlar; korelasyon ve karşılaştırma yolu ile elde edilen ilişkilerdir (Karasar, 2005).
117
2.2. Çalışma Grubu
Araştırmanın çalışma evrenini, 2012-2013 öğretim yılında Bolu ili merkez ilçe sınırlarında bulunan 22 ilkokulda görev yapan sınıf öğretmenleri oluşturmaktadır. Bolu merkez ilçe sınırlarında yer alan 22 ilkokulda 483 sınıf öğretmeni görev yapmaktadır.
Araştırmada evrenin tamamına ulaşılamayacağından dolayı evrenden örneklem alma yoluna gidilmiştir. Araştırmanın örneklemini ise, çalışma evreninden seçkisiz olarak seçilen 171 sınıf öğretmeni oluşturmaktadır.
İlkokullarda görev yapan öğretmenlerin demografik özelliklerine göre dağılımı Tablo 1’de verilmiştir.
Tablo 1. Öğretmenlerin Demografik Özelliklerine Göre Dağılımı
f % Cinsiyet Kadın 140 61,4 Erkek 91 38,6 Yaş 25-30 yaş 32 12,7 31-35 yaş 36 15,2 36-40 yaş 30 11,7 41-45 yaş 57 26,9 46-50 yaş 52 24,0 51 yaş ve üstü 24 9,4 Mesleki Kıdem 1-5 yıl 19 5,8 6-10 Yıl 38 11,7 11-15 Yıl 34 17,0 16-20 Yıl 58 26,9 21-25 Yıl 61 29,8 26 Yıl ve üstü 21 8,8 TOPLAM 171 100,0
Tablo 1 incelendiğinde ilkokullarda görev yapan öğretmenlerin demografik özellikleri; Araştırmanın çalışma grubunda yer alan öğretmenlerin %61,4’ü Kadın ve % 38,6’sı Erkektir. Öğretmenlerin yaşlarına göre dağılımında en fazla yığılma %26,9 ile ”41-45 yaş” grubunda olmuştur. Öğretmenlerin yaş değişkeninde en az yığılma ise %9,4 ile “51 yaş ve üstü” grubundadır. Öğretmenlerin mesleki kıdemlerine göre yığılma %29,8 ile “21-25 yıl” mesleki kıdeme sahip öğretmenlerden olmuştur. En az yığılma ise %8,8 ile “26 yıl ve üstü” mesleki kıdeme sahip olan öğretmenlerdir.
2.3.Verilerin Toplanması
Araştırma verileri, ölçeklerle toplanmıştır. Araştırma verileri öğretmenlerden Niehoff ve Moorman (1993) tarafından geliştirilen “örgütsel adalet ölçeği”, ve Podsakoff, MacKenzie, Moorman ve Fetter (1990) ve Moorman (1991) tarafından geliştirilerek kullanılan “örgütsel vatandaşlık davranışı ölçeği” ile toplanmıştır. Araştırmada veri toplama aracı olarak kullanılan ölçekler daha önceden geliştiren kişiler tarafından geçerliliği ve güvenirliği sağlanmış ölçeklerdir. Bu ölçeklerin bu çalışmaya göre uyarlanmasından dolayı alan uzmanlarının görüşleri alınarak ölçeğin kapsam geçerliği sağlanmıştır.
118
Ölçekler araştırmacı tarafından uygulanmıştır. Ölçekler uygulanmadan önce, öğretmenlerle görüşülerek ölçekler hakkında bilgi verilerek ölçeklerin kullanım alanı ile ilgili bilgiler detaylarıyla anlatılmıştır. Ölçekler uygulandıktan sonra araştırmacı tarafından elden toplanmıştır.
2.4. Veri Toplama Aracı
Araştırmada veri toplamak için kullanılan ölçeklere ilişkin bilgiler aşağıda verilmiştir.
“Örgütsel Adalet Algısı Ölçeği”:Öğretmenlerin okullarına ilişkin adalet algıları ilk defa Niehoff ve
Moorman (1993) tarafından geliştirilen “örgütsel adalet ölçeği” ile ölçülmüştür. Ölçeğin uygulama sonrasında yapılan faktör analizinde, ölçeğin maddeler üç boyutlu olarak sınıflanmıştır. Ölçeğin 6 maddesi dağıtımsal adaleti (1, 2, 3, 4, 5, 6. maddeler), 9’ u işlemsel adaleti (7, 8, 9,10, 11, 16, 17, 18, 19. maddeler) ve 4’ü de etkileşimsel adaleti (12, 13, 14, 15.maddeler) ölçmektedir. Bu araştırmada da ölçeğin tamamı için güvenirlik Cronbach’s Alpha katsayısı .90 çıkmıştır. Örgütsel adaletin alt boyutları için güvenirlik katsayıları ise dağıtımsal adalet .95, işlemsel adalet .90 ve etkileşimsel adalete boyutunda. 89 olarak hesaplanmıştır.
“Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Algısı Ölçeği”:Öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışları,
Podsakoff ve MacKenzie (1989) tarafından Organ’ın (1988) örgütsel vatandaşlık davranışın beş boyutuna dayalı olarak hazırladıkları ve daha sonra Podsakoff, MacKenzie, Moorman ve Fetter (1990) ve Moorman (1991) tarafından geliştirilerek kullanılan “örgütsel vatandaşlık davranışı ölçeği” ile ölçülmüştür. Polat (2007) tarafından ölçeğin faktör analizinde, aslı 5 boyutlu olan ölçek, 4 boyutta toplanmıştır. Ölçeğin aslındaki yardımlaşma ve nezaket boyutunda yer alan maddeler bir boyutta toplanmıştır. Alanyazında yardımlaşma ve nezaket boyutlarının birbiri ile oldukça ilgili olduğuna vurgu yapılarak, her iki davranışın da diğerlerine yardımı içerdiği ifade edilmektedir (Organ, 1988). Bu nedenle iki boyutun tek boyutta toplanması kabul edilebilir bir sonuçtur. Bu bağlamda, bu araştırmada yardımlaşma ve nezaket boyutlarındaki maddeler daha çok başkalarına yardımcı olmayı içerdiğinden “yardımlaşma” olarak isimlendirilmiştir. Bu araştırmada da Polat (2007) tarafından yapılan analiz sonuçlarına yakın sonuçlar elde edilmiş ve ölçek dört boyutta değerlendirilmiştir. Bu araştırmada da yapılan faktör analizinde örgütsel vatandaşlık ölçeğindeki 20 maddenin faktör yükleri .45’ten yüksek olduğundan tüm maddeler dört boyutta toplanmıştır. Yardımlaşma boyutu 8 madde (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8. maddeler), Centilmenlik boyutu 4 madde (9, 10, 11 12. maddeler), Vicdanlılık boyutu 4 madde (13, 14, 15, 16. maddeler) ve Sivil Erdem boyutu 4 madde (17, 18, 19, 20. maddeler) dir. Polat (2010) tarafından yapılan güvenirlik analizinde tüm ölçeğin Cronbach’s Alpha katsayısı .89 olarak hesaplanmıştır. Yapılan faktör analizine dayalı boyutlar için yapılan güvenirlik hesabında ise yardımlaşma boyutunda .86; centilmenlik boyutunda .81; vicdanlılık boyutunda .88 ve sivil erdem boyutunda ise .82 çıkmıştır. Bu araştırmada da yapılan güvenirlik analizinde tüm ölçeğin Cronbach’s Alpha katsayısı .91 olarak hesaplanmıştır. Boyutlara göre güvenirlik Cronbach’s Alpha katsayısı ise yardımlaşma boyutunda .89; centilmenlik boyutunda .94; vicdanlılık boyutunda .92 ve sivil erdem boyutunda ise .90 bulunmuştur. 19 maddeden oluşan Örgütsel Vatandaşlık davranışı ölçeğine ait güvenirlik katsayısı oldukça yüksektir.
2.5. Verilerin Analizi ve Çözümlenmesi
Çalışmaya katılan öğretmenlerin demografik özelliklerine ilişkin frekans ve yüzde dağılımlarına bakılmıştır. Araştırmada öğretmenlerin okullarına ilişkin örgütsel adalet, örgütsel güven ve örgütsel vatandaşlık