olarak aşağıda başlıklar halinde sunulmuştur:
Amacı Gerçekleştirme
Herhangi bir toplum, üyelerinin hedefleri ve bu hedeflerin öncelik sırası hakkında genel bir yargıya sahiptir. Toplum ortak amaçlarını ve bu amaçlara ulaşacak yolları belirlemek zorundadır (Kızılçelik 1994). Örgüt kuramcıları amaçlar terimini, geleceğe ilişkin istenilen bir durum olarak kullanmaktadır (Toprakçı 2002). Aydın (2010) amaçların bazı önemli işlevleri şu şekilde sıralamaktadır;
• Amaçlar, örgüt üyeleri tarafından bilinmeleri durumunda birey ve grupların çaba ve etkinliklerinde yol göstericidir.
• Amaçlar, yasallığın kaynağıdır. İşgörenlerin eylemlerine kararlarına gerekçe oluşturarak onlara yasallık kazandırır.
• Amaçlar örgüt hakkında bilgi sağlar. • Amaçlar örgütün yapısını şekillendirir.
• Örgütün başarısının belirlenmesinde ölçüt rolü görür.
Amacı gerçekleştirme, örgütsel amaçların belirlenmesi ve bunlara ulaşılması ile ilgilidir. Bu amaçlara ulaşmak, kaynakların işe koşulması ile mümkündür. Bu boyut, etkili bir organizasyon, yönetsel bilgi, yönetimde alternatif yapılar ve iletişim yoğun olduğu ilişkiler bütününü gerektirmektedir (Shell 2002). Karslı (2004) bu boyutun, başarı, verimlilik, kaynak edinimi, değer sisteminin kurulması ve sürdürülmesi, etkenlik ve kalite gibi göstergeleri olduğunu vurgulamaktadır.
Uyum
Toplumun varlığını sürdürebilmesi, üyelerinin ihtiyaçlarının karşılanması bağlıdır. Fiziksel gereksinimleri karşılanması ise, toplumun fiziksel çevresi ile gerekli düzenlemeleri yapmasını ve sürekli bir uyum içinde olmasını gerektirir (Kızılçelik 1994). Uyum boyutu, sistemin çevresini, kontrol etme ihtiyacı ile ilgilidir. Örgüt kendini üyelerinin temel gereksinimlerine göre uyarlar. Bu boyutun en önemli göstergeleri, uyabilme, esneklik, yenileşme, büyüme, gelişme donanım kontrolüdür (Karslı 2004).
Entegrasyon
Toplumun varlığını sürdürebilmesi, toplumsal alt sistemlerin birbirleriyle olan ilişkilerini sürdürebilmesi ile mümkündür. Entegrasyon boyutu sosyal dayanışmayı ifade eder. Sistem öğeleri arasında dayanışma kurma, örgütlenme, eşgüdümleme ve sosyal ilişkilerin düzenli bir şekilde birleştirilmesi anlamına gelir. Bu boyutun en önemli göstergeleri, doyum, işten ayrılma, çatışma-binişiklik, iklim ve açık iletişimdir (Karslı 2004).
132
Değer Sisteminin Kurulması ve Sürdürülmesi
İnsanlar ussal olarak hareket eden bir varlık olmaktan çok, değerlerle hareket eden bir varlık olarak görülmektedir (Çelik 2000). Bu doğrultuda toplum, üyelerinin üstlendikleri sosyal rolleri yerine getirmeleri ve üyelerin topluma gerekli uyumu sağlamaları için yeterli güdüye sahip olmalarını sağlamalıdır. Toplumun tüm üyelerince paylaşılan değerler, sistemin hedeflerini gerçekleştirmek için zorunludur (Kızılçelik 1994).
Alanyazına Karslı (2004)’nın çalışmaları sonucu dâhil olan, değer sisteminin kurulması ve sürdürülmesi boyutu, örgütün kendi değer sistemini kurmak, sürdürmek esasına dayanmaktadır. Bunu yapabilmek için örgüt normlarını ve değerlerini güçlendirmek gerekmektedir. Karslı (2004) bu boyutun göstergelerini, örgüte bağlılık, merkezi yaşam ilgisi, kimlik ve ait olma duygusu, bireysel çalışma motivasyonu, rol-norm bağdaşımı şeklinde sıralamaktadır.
Uyum boyutu, ekonomik alt sistem, amacı gerçekleştirme politika, entegrasyon sosyal dayanışma ve değer sisteminin kurulması ve sürdürülmesi ise kültür ile ilişkilidir (Kızılçelik 1994). Bu dört boyut fonksiyonel yapılarda gözlenen davranışları doğurur. Bu nedenle örgütün ihtiyaçları daha kolay anlaşılmaktadır. Bu boyutların temel özellikleri örgütün alt sistemler arasındaki yerini belirlemek ve özel amaçların gerçekleştirilmesinde örgüt yöneliminin önceliklerini belirlemektir (Yuchtman ve Seashore 1976).
Amaçların gereken düzeyde gerçekleştirilmesi örgütü etkili kılmaktadır. Etkisizleşen bir örgüt ise hem toplumsal hem de örgütsel işlevini yerine getirmeyecek düzeyde güçsüzleşmiş ve eskimiştir. Diğer yandan etkili örgüt kendi örgütsel sorunlarını çözme yeteneğine sahiptir. Örgütün sorun çözme yeteneği onun etkililik düzeyini göstermektedir (Başaran, 1982). Buna göre bir örgütün amaçlarına ulaşmasının, örgütsel etkililiği sağlamasının büyük ölçüde yönetsel etkililiğe bağlı olduğu, hatta örgütsel etkililiğin yönetsel etkililiğin bir sonucu olduğu söylenebilir (Yılmaz & Taşdan 2006).
Yönetsel etkililik, karmaşık iç içe ilişiler dizisinin ve etkileşim örüntüsünün bir ürünü olarak tanımlanmıştır (Cammock, Nilkant ve Dakin, 1995). Örgütün etkili olabilmesi için, tüm alt sistemlerin örgütün amaçlarından kendi paylarına düşen bölümü gerçekleştirmeleri gerekmektedir (Başaran 1982). Eğitsel kurumların da başarısı, etkili ve verimli ilkelere bağlıdır (Faranbakhsh, 2007). Eğitimde etkililik, başarı üzerine özel bir takım kaynakların etkisi olup olmadığını; etkisi varsa bu kaynakların etkisinin ne kadar olduğu ile ilgilidir (Lockhead ve Hanushek 1994). Eğitimde etkililik çalışmaları, etkili sınıf ve etkili okul faktörlerinin öğrenci çıktılarına göre düzenlenmesi ile oluşmaktadır (Creemers ve Reezigh 1995). Sınıf etkililiği, öğretmenin; kendi öğrenci başarılarının sonucunu göz önüne alarak, gerekli hazırlıkları ve bu doğrultuda öneri geliştirebilmesidir. Öğrencilerin sınıf içindeki geçmiş performanslarına dayanmaktadır (Harris 2008). Lezotte (1991) ise sınıf etkililiğini, her bir öğrencinin ihtiyacı olduğu akademik başarının, sosyo-ekonomik durumu, statüsü ve geldiği çevre bakılmaksızın sağlanması olarak tanımlamaktadır (akt; Smith 2005).
Bir okul sistemi içinde nasıl ki sınıf bir alt sistem ise okul yönetimi ele alındığında sınıf yönetimi de aynı durumdadır. Sınıf yönetimi, bir bakıma eğitim ve okul yönetiminin sınıfta uygulanmasıdır (Toprakçı 2004). Günümüzde sınıf yönetimi, öğretmenlik rolünden beklentilerin değişmesi, sınıf disiplininde gelinen farklı noktalar ve etkinlik temelli eğitim gibi bir takım uygulamalar nedeni ile değiş göstermiştir. Bu değişim sınıf yönetimini eğitimsel olmaktan çok yönetsel bir yapıya bürümüştür (Demirtaş, 2005).
133
Sınıf Yönetimi Yönetsel Düzeyleri
Örgütlerin bileşiminin çözümlenmesinde karşılaşılan sorunlardan biri, örgütleri oluşturan birimlerin belirlenmesidir. Örgütlerin karmaşık yapılarından kaynaklanan bu durum örgütlerin hiyerarşik olarak güçlük düzeylerine ayırmıştır. Örgütlerde bu düzeyler; birey, grup, gruplarası ve örgütsel düzeyler olarak belirtilmiştir. Bu yapı zamanla geliştirilerek örgütlerin katılımın düzeylerine yönelmiş ve örgütlerde katılımın dört düzeyi; birey, yüz yüze gruplar (takım), gruplar-bölümler (çalışma grupları), politikalar ve stratejiler olarak ifade edilmeye başlanmıştır (Karslı 2004). Rashford ve Coglan (1992; akt: Karslı 2004) her bir düzeyi iki açıdan tanımlamaktadır. Bu tanımlardan ilki düzeyin kendi içi ile ilişkili iken diğer tanım düzeyin dışı ile ilişkilidir. Birey düzeyi, birey ve örgütün bakış açısı yansıtmakta ve etki etme ve etkileme açısından önem taşımaktadır. İkinci düzey olan yüz yüze gruplar düzeyi, bir takıma katılmak ve önemli olmaktır. Gruplar-bölümler düzeyi, bir takımın daha geniş bir şebekeye katılmasını ve etkili olmayı, dördüncü düzey olan politikalar ve stratejiler düzeyi ise bir bütün olmak ve dış çevreyle ilişkili olmaktır.
Örgüt olarak bu yapı sınıfa indirgendiğinde, sınıf yönetiminde örgütsel düzeylerden sadece birey ve yüz
yüze gruplar düzeylerinin olduğunu söylenebilir. Bunun nedeni sınıf dediğimiz yapının öğretmen, öğrenci ve
yüz yüze gruplardan meydana gelmesidir. Buradan yola çıkılarak bu araştırmanın amacı, sınıf yönetiminin etkililiğini sağlamada yönetsel etkililik boyutlarının nasıl işlediğini belirlemektir. Bu genel amaca bağlı olarak, “Sınıftaki yönetsel düzeylerin her biri için öngörülen etkililik ölçütlerine ilişkin öğretmen algıları nelerdir?” sorusuna yanıt aranmıştır.
YÖNTEM
Sınıf yönetiminin etkililiğini sağlamada yönetsel ve örgütsel etkililik boyutlarının nasıl işlediğini belirlemeyi amaçlayan bu çalışma betimsel nitelikte olup tarama modelinde desenlenmiştir.
Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini 2011-2012 öğretim yılında Çanakkale İlinde merkezde bulunan İlköğretim okullarında görev yapan tüm sınıf öğretmenleri ve okul müdürleri oluşturmaktadır. Araştırmada örneklem alma yoluna gidilmemiş, “kendini örnekleyen evren” (Çilenti, 1984) çalışma evreni olarak kabul edilmiştir. Araştırmada evren olarak seçilen öğretmen sayısının 575, dönen anket sayısı ise 303 olmuştur.
Veri Toplama Araçlarının Hazırlanması
Araştırmada, sınıftaki yönetsel düzeylerin her biri için öngörülen etkililik ölçütlerine ilişkin öğretmen algılarını belirleyebilmek için araştırmacı tarafından oluşturulan İlköğretimde Sınıf Yönetiminin Etkililiğini
Belirleme Anketi kullanılmıştır. Araştırmacı tarafından hazırlanan taslak anket formu iki bölümden oluşmaktadır.
Anketin ilk bölümünde öğretmenlerin cinsiyeti, mesleki kıdemi, öğrenim durumu ve kaç yıldır aynı okulda görev yaptıklarını belirlemeye yönelik sorulardan oluşan kişisel bilgilere yer verilmiştir. Anketin ikinci bölümünde sınıf yönetiminin etkililiğini belirlemek amacıyla hazırlanmış 95 maddeye yer verilmiştir. Çanakkale İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nden gerekli izinlerin alınmasından sonra pilot uygulama yönelik anket 191 kişiye uygulanmıştır.
134
Anketin geliştirilmesinde öncelikle alan yazın taraması yapılmıştır. Alan yazın taramasının yanı sıra benzer ölçeklerdeki (“Yönetsel Etkililik Ölçeği”, Karslı, 2004) maddeler de incelenerek, İlköğretimde Sınıf
Yönetiminin Etkililiğini Belirleme Anketi için kullanılması düşünülen bilgiler, ölçek maddesi olabilecek şekilde
düzenlenmiştir. Bu aşamada etkililik ölçütlerinin geniş biçimde ölçülebilmesini sağlamak amacıyla deneme maddelerinin mümkün olduğunca fazla sayıda olmasına özen gösterilmiş ve sonuçta 95 maddelik bir madde havuzu oluşturulmuştur. Maddelerde beş basamaklı likert (“1” Hiç, “2” Az, “3” Orta, “4” Çok, “5” oldukça çok) dereceleme ölçeği kullanılmış ve bu maddeler üzerinde geçerlik ve güvenirlik analizleri yapılmıştır. Geçerlik, kullanılan ölçüm aracının ölçülmek istenen özelliğe uygun olması, verilerin ölçülmek istenen özelliğinin niteliğini tam olarak yansıtması ve aynı zamanda verilerin amaca yönelik olarak yararlı olmasıdır (Şencan 2005: 723). Anketlerde en sık rastlanan geçerlik yöntemi kapsam geçerliğidir. Kapsam geçerliği, testi oluşturan maddelerin, ölçülmek istenen davranışı (özelliği) ölçmede nicelik ve nitelik olarak yeterli olup olmadığının göstergesidir. Kapsam geçerliğini test etmede kullanılan mantıksal yollardan biri uzman görüşüne başvurmaktır (Büyüköztürk 2011). Bu 95 madde biçim, anlaşılabilirlik ve yazma kaygısı göstergesi olup olmadığı açısından 1’i Türkçe eğitimi, 3’ü ölçme ve değerlendirme alanında uzman ve 3’ü eğitim yönetimi ve denetimi alanında uzman olan yedi öğretim üyesince incelenmiştir. Anketin kapsam geçerliğinde alan uzmanı olarak, Prof. Dr. Ahmet AYPAY, Prof. Dr. Erdal TOPRAKÇI, Prof. Dr. Ahmet DUMAN, Doç. Dr. Hasan ARSLAN, Doç. Dr. Çavuş ŞAHİN, Yrd. Doç. Dr. Hülya GÜVENÇ ve Türkçe ifadeler açısından dil uzmanı olarak Yrd. Doç. Dr. Zeynep ÇETİNKAYA’ dan uzman görüşü alınmıştır.
İlköğretimde Sınıf Yönetiminin Etkililiğini Belirleme Ölçeğinin geçerlik çalışmaları olarak yapı geçerliği
incelenmiştir. Yapı geçerliği için ölçeğin faktör yapısını ve alt ölçeklerini belirlemek amacıyla açımlayıcı faktör analizi ve doğrulayıcı faktör analizi yapılmıştır. Kuramsal bir temele dayanarak hazırlanan “İlköğretimde Sınıf Yönetiminin Etkililiği” ölçeği 3 alt bölümden oluşmaktadır. Her bir alt bölüm kendi içinde sınıftaki örgütsel düzeyler olan birey ve çalışma grubu, Örgütsel Boyutlar olan amacı gerçekleştirme, değer sisteminin kurulması ve sürdürülmesi, uyum ve entegrasyon boyutlarını içerecek şekilde düzenlenmiştir. Örgütsel düzeylerden “ birey” düzeyi öğretmen olarak birey ve öğrenci olarak birey düzeyi olarak ele alınmıştır. Böylece ölçekte birey olarak öğretmen, birey olarak öğrenci ve çalışma gruplarını içeren toplam 95 madde yer almıştır. Ölçeğin her bir alt bölümü için dört boyuta sahip olması gerektiği belirlenmiştir. Bu boyutlar, amacı gerçekleştirme, uyum, değer sisteminin korunması ve yaşatılması ve entegrasyon olarak isimlendirilmiştir. Cronbach Alpha “Sınıfınızın Bir Üyesi Olarak…” bölümü için .92, “Sınıfınızın Bir Üyesi Olarak Öğrencinizin/öğrencilerinizin …”adlı bölüm için .90, “Sınıfınızdaki Çalışma Gruplarının…”adlı bölüm için .72 ve anketin tümü için ise .95 olarak hesaplanmıştır.
İlköğretimde Sınıf Yönetiminin Etkililiğini Belirleme Anketinin Uygulanması
Anket 2011-2012 öğretim yılı güz dönemi Ekim, Kasım ve Mayıs aylarında araştırma kapsamındaki okullarda görev yapmakta olan öğretmenlere araştırmacı tarafından elden dağıtılmıştır. Anket hakkında gerekli açıklamalar yapılarak öğretmenlere teslim edilmiştir. Anketlerin uygulanmasında okul yöneticilerinden yardım alınmış, gerektiğinde öğretmenlerle görüşülerek araştırmanın amacı hakkında bilgilendirmeler yapılmıştır. Ayrıca, araştırma izin belgesinin bir fotokopisi okullara bırakılmıştır. Her bir okul için bir haftalık süre ayrılmış, anketler dağıtım tarihinden bir hafta sonrasında toplanmıştır. Araştırmada anket uygulamasına katılan okulların