SÖZEL SUNUMLAR
OKUL ÖNCESİ ÇOCUĞA SAHİP ANNELERİN TUVALET EĞİTİMİ SÜRECİNE İLİŞKİN DENEYİMLERİNİN İNCELENMESİ
Özlem GÖZÜN KAHRAMAN1, Şehnaz CEYLAN2, Mücahit YUVACI3
1-2-3Karabük Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Çocuk Gelişimi Bölümü, Karabük / Türkiye
Öz: Bu çalışmanın amacı okul öncesi çocuğa sahip annelerin çocuklarına verdikleri tuvalet eğitimi sürecine
ilişkin deneyimlerinin belirlenmesidir. Çalışma nitel bir çalışma olup yarı yapılandırılmış görüşme tekniği kullanılmıştır. Bu araştırmanın çalışma grubunu 2019 yılı içerisinde Karabük yaşamakta olan 3-5 yaş grubu çocuğa sahip 60 anne oluşturmaktadır. Verilen cevaplar sistematik olarak kodlanmış ve annelerin verdikleri cevaplar doğrultusunda tablolar oluşturulmuştur. Araştırma verilerine göre tuvalet eğitimi verilen çocukların çoğunluğu kolay uyum sağlayan, mutlu ve sosyal çocuklar olarak tanımlanmıştır. Tuvalet eğitimi verilen ço- cukların çoğunlukla 2-3 yaş civarında bu eğitimi aldıkları görülmüştür. Annelerin büyük çoğunluğu çocukla- rına bir haftada tuvalet eğitimi vermişler ve bu süreci kolay geçirdiklerini ifade etmişlerdir. Ayrıca anneler tu- valet eğitimi vermek isteyen ailelere öneri olarak çocuğun hazırbulunuşluğuna dikkat etmelerinin gerekliliğini belirtmişlerdir. Bu çalışma sonucunda, çocukların tuvalet eğitimi sürecinde fiziksel ve bilişsel olgunluklarının dikkate alınmasının gerekliliği ortaya çıkmakla birlikte ayrıca sürecin sağlıklı geçirilmesi için anne-babaların sabırlı ve kararlı yaklaşımlarının da çok önemli olduğu belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Okul Öncesi, Tuvalet Eğitimi, Nitel Araştırma
GİRİŞ ve KURAMSAL ÇERÇEVE
Tuvalet ve temizlik alışkanlıkları sağlık açısından oldukça önemlidir ve çocukların ilk temizlik ihtiyaçlarının kazanılmasında edindikleri izlenimler sonraki hayatlarında bu alışkanlıkların kazanılmasında etkilidir (Oktay, 2004). Tuvalet alışkanlığı genellikle iki üç yaş civarında kazanılan ve ebeveynlerin kazandırmakta güçlük çek- tikleri bir alışkanlıktır. Tuvalet eğitimine başlamak için çocuğun belirli bir olgunluğa erişmesi gerekmektedir. Tuvalet kontrolü kazandırılmasında çocuğun yaşının yanı sıra mesane kontrolü, bedensel ve fiziksel gelişim de göz önünde bulundurulmalıdır. Çocuğun tuvaletinin geldiğini sözleri ya da davranışlarıyla ifade etmesi mesane kontrolünün gelişmeye başladığının önemli bir göstergesidir (Baltaş, 2004).
Çocuklara tuvalet alışkanlığı kazandırmadaki uygulamalar çok çeşitlidir. Ancak tüm dünyada çocuklar bu alışkanlıkları hemen hemen aynı zamanlarda kazanırlar. İster azarlama ve cezalandırma ister ödül verme ve modelleme teknikleri kullanılsın hatta hiçbir metot uygulanmasın çocuklar tuvalet kontrolünü üç yaş civarında kazanırlar. Ailelerin çocuklara tuvalet alışkanlıkları kazandırmada kullandıkları teknikler daha çok ailenin kültürel tercihlerine dayanıp pratikte diğer kültürlerin uyguladıkları tekniklere göre hiçbir avantaj sağlamaz (Trawick Swith, 2013).
Son on yılda, tuvalet eğitimi için iki ana yöntem tanımlanmıştır: aşamalı Brazelton çocuk odaklı eğitim ve yapılandırılmış bitiş noktası odaklı eğitim. İlk yöntemde ebeveynler, çocuğun tuvaletle ilgili “hazır olma” işa- retlerine cevap verir, sonraki yöntem ise birkaç bağımsız tuvalet davranışının aktif olarak öğretilmesini içerir. Brazelton çocuk odaklı yaklaşım pediatrik literatürde güçlü bir şekilde desteklenmektedir (AAP, 1998; CPS, 2000). 1962’de tanıtılan, sadece belirli fiziksel ve psikolojik kilometre taşlarına ulaşıldıktan sonra başlayan kademeli tuvalet eğitimini vurgulamaktadır. Hem ebeveyn hem de çocuğun katılımını gerektirir. Bu yaklaşım çocukların davranışsal, duygusal ve gelişimsel olarak hazır olana kadar tuvalet eğitime başlanmamasını şid- detle tavsiye etmektedir. Eğitimin 18 aylıktan sonra bir lazımlık sandalyesiyle başlamasını ve ebeveynlerin tuvalet eğitimine ilgi gösteren işaretler arayarak hazırlıklı olmalarını değerlendirmelerini önerir (Gözün Kah- raman, 2019).
Tuvalet eğitimi çocuk gelişiminde önemli bir süreçtir ve bir kilometre taşı olarak nitelendirilerek bağımsız bir yaşam için gerekli olan öz bakım becerileri arasında yer almaktadır. Tuvalet eğitimi almış olan çocukların daha özgüvenli olması ve topluma uyum sağlamalarının kolaylaşması dolayısıyla bu becerinin kazandırılması büyük önem taşımaktadır (Cicero ve Pfadt, 2002). Bu nedenle bu çalışmada annelerin bu sürece ilişkin dene- yimlerinin belirlenmesinin önemli olduğu düşünülmüştür.
AMAÇ
Bu çalışmanın amacı okul öncesi çocuğa sahip annelerin çocuklarına verdikleri tuvalet eğitimi sürecine ilişkin deneyimlerinin belirlenmesidir.
YÖNTEM
Araştırma modeli: Bu araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden insanların çevrelerinde olup biten olayları
nasıl değerlendirdiklerini ve algılarını ortaya koyan fenomenolojik desen kullanılmıştır (Creswell, 2007; Öz- demir, 2010).
Çalışma grubu: Araştırmanın çalışma grubunu amaçsal örnekleme yöntemlerinden ölçüt örnekleme yönte-
miyle belirlenmiştir. Araştırmaya 3-5 yaş arası çocuğa sahip, tuvalet eğitim sürecini tamamlamış ve çalışmaya kendisi ve çocuğunun katılmasını gönüllü olarak kabul eden toplam 60 anne dahil edilmiştir. Araştırmaya katılan annelerin %50’si kız %50’si erkek çocuğa sahiptir. Annelerin büyük çoğunluğu üniversite mezunudur. Anneye ait bilgiler Tablo 1’de sunulmuştur.
Tablo 1. Anneye Ait Bilgiler
Anneye Ait Bilgiler n %
Anne öğrenim durumu ilkokul lise üniversite 3 24 33 5,0 40,0 55,0 Anne yaşı 18-23 yaş
24-29 yaş 30-35 yaş 2 41 17 3,3 68,3 28,3 Anne çalışma durumu Çalışıyor
Çalışmıyor 24 36 40,0 60,0 Çocuk sayısı 1 2 3 25 30 5 41,7 50,0 8,3 Aile tipi Çekirdek
Geniş Parçalanmış 46 11 3 76,7 18,3 5,0 Toplam 60 100
Veri Toplama Araçları: Bu çalışmada Genel Bilgi Formu ve Tuvalet Eğitimine İlişkin Görüşme Formu kul-
lanılmıştır.
Genel Bilgi Formu: Bu formda, annelerin yaşı, eğitim düzeyi, çalışma durumu, aile yapısı, çocuk sayısı gibi
sorulara yer verilmiştir.
Tuvalet Eğitimine İlişkin Görüşme Formu: Araştırmada veri toplama işlemi için yarı yapılandırılmış görüşme
formu kullanılmıştır. Görüşme formunda bulunan sorular literatür taraması yapılarak oluşturulmuştur. Ardın- dan alanda çalışan 3 uzmanın görüşüne başvurularak formdaki soruları incelemeleri istenmiş alınan dönütler sonunda görüşme formunda gerekli düzenlemeler yapılmıştır. Ardından görüşme formları üç anneyle pilot uygulama yapılarak görüşmeler gerçekleştirilmiş ve soruların anlaşılırlığı test edilmiştir. Görüşme formundaki sorular ise; çocuklarını genel olarak nasıl tanımladıkları, tuvalet eğitimi yaşı, kim tarafından verildiği, nasıl karar verildiği, hangi zamanda verdikleri, ne tür hazırlıklar yapıldığı, büyük/küçük tuvalet eğitimi ve gece- gündüz eğitimini birlikte mi ayrı ayrı mı verdikleri, ne tür zorluklar yaşadıkları, tuvalet eğitim sürecinde hangi noktalara dikkat edildiği, eğitimi ne kadar sürede tamamladıkları, çocukta bu süreçte gözlemledikleri davra- nışlar, tuvalet eğitimi sürecinin başına döndüğünde nelere dikkat edeceği ve bu süreci yürüten ebeveynlere yönelik önerilerini belirlemeye yönelik sorulardan oluşmaktadır.
Verilerin Analizi: Araştırmanın verileri betimsel analiz yöntemi ile analiz edilmiştir. Betimsel analiz,
çeşitli veri toplama teknikleri ile elde edilmiş verilerin daha önceden belirlenmiş temalara göre özetlen- mesi ve yorumlanmasını içeren bir nitel veri analiz türüdür (Şimşek ve Yıldırım, 2003 ).
BULGULAR
Tablo 2. Annelerin Tuvalet Eğitimi Sürecine Yönelik Görüşleri
Tuvalet Eğitimi Süreci f
Çocuğun mizacı a.Çoğunlukla kolay uyum sağlayan ve neşeli b.Çoğunlukla zor uyum sağlayan, hırçın c.Çoğunlukla utangaç, çekingen ve korkulu d.Diğer
25 9 12 14 Tuvalet eğitimin verildiği
yaş a.1 yaş b.2 yaş c.3 yaş 2 31 27 Tuvalet eğitimini veren
kişi a.Anne b.Baba c.Anneanne d.Babaanne 53 1 3 3 Tuvalet eğitimine karar
verme nedeni a. Çevre yönlendirmesib. Hazırbulunuşluk evresini geçirmemek
c. Çocuğun temizliğini yapmanın zor gelmeye başlaması d. Ekonomik yetersizlik
16 47 7 5 Tuvalet eğitimi için ne
tür hazırlık yapıldığı
a. Çocuğa uygun lazımlık veya aparat aldım b. Ailede iş paylaşımı yaptık
c. Hazırlık yapmadım
48 6 11 Gece-gündüz tuvalet
eğitiminin nasıl verildiği
a.Birlikte b.Ayrı ayrı
55 5 Büyük/küçük Tuvalet
Tuvalet eğitimi sürecinde
nasıl yürütüldüğü a.Sık sık hatırlatarak ve olumlu yaklaşarakb.Çocuğun çişini söylemesini bekleyerek ve rahat bir tavırla c.Lazımlık gibi araçlarla oyun oynatarak ve kızmadan d.Gergin geçen bir süreç oldu
31 21 16 5 Tuvalet eğitiminde yaşanılan zorluklar a.Kabızlık problemi
b. İnat etme (altını ıslatma veya tam tersi tuvaletini tutma davranışı, Klozete veya lazımlığa oturmak istemedi)
c.sorun yaşanmadı
1 15 44 Çocukta görülen problem
davranışlar a.İnatçılık, karşı gelmeb.Kaygı ve korku c.Anksiyete ve hırçınlık
d.Problem davranış gözlemlemedim
5 16 11 33 Tuvalet eğitiminde mevsimsel durumu dikkate alma
a.Evet dikkate aldım b.Hayır dikkate almadım
32 28 Sürecin anne için zorluğu a.Çok zor
b.Zor c.Biraz zor d.Kolay 4 4 19 33 Tuvalet eğitimin
tamamlanma süresi a.Bir hafta içerisindeb.İki hafta içerisinde c.Bir ay ve üzeri
36 10 14 Süreci yeniden verse
nelere dikkat edeceği a.Çocuğumu rahat bırakırdım çok uğraşmazdımb.Ona hiç kızmaz ve sinirlenmezdim. Daha şefkatli olurdum. c.İnat ettiği zamanlarda ona daha fazla süre tanırdım.
d.Hayır yine aynı şeyleri yapardım.
17 7 6 39 Tuvalet eğitimi vermek
isteyen ailelere öneriler
a.Hazırbulunuşluk düzeyini mutlaka takip etmeliler.
b.Tuvalet eğitimine başlamak için kesin karar vermiş olmalılar. c.Çocukla çatışmaya girmemeli daha yumuşak olmalılar
d.Uzmanlardan ve kaynaklardan veya sosyal medyadan destek almış olmalılar
e.Hayır tavsiyem yok.
17 25 16 6 5
Tablo 2’ye göre çalışmaya katılan anneler çocuklarını genellikle kolay uyum sağlayan ve neşeli çocuk ola- rak tanımlamaktadır. Annelerin çoğunluğu tuvalet eğitimini 2-3 yaş civarında verdiklerini ifade etmişlerdir. 1 yaşında tuvalet eğitimi veren aile sayısının az olduğu saptanmıştır. Tuvalet eğitimini genellikle annelerin verdikleri tespit edilmiştir. Anneler tuvalet eğitimine karar verme sebeplerinde en çok çocuğun hazırbulunuş- luk seviyesi vurgulamakla birlikte ikinci olarak da çevrenin etkisi ifade etmişlerdir. Tuvalet eğitimine başla- yan annelerin bu eğitimi gece ve gündüz birlikte verdikleri saptanmıştır. Bu eğitimi ayrı ayrı veren annelerin oranının düşük olduğu görülmektedir. Ayrıca büyük tuvalet ve küçük tuvalet eğitiminde de annelerin büyük çoğunluğunun aynı anda eğitim vermeyi tercih ettikleri tespit edilmiştir. Tuvalet eğitimi sürecinde ise sık sık hatırlatmayı ve olumlu yaklaşmayı benimsediklerini ifade etmişlerdir. Bu sürecin gergin olarak geçirildiğini ifade eden anne sayısı düşüktür. Tuvalet eğitimi sırasında çocuklarda herhangi bir zorluk yaşanmadığını ifade eden anne sayısı çoğunlukta olmakla birlikte çocuklarında inat etme, tuvaletini tutma gibi problem yaşayan an- nelerin olduğu da saptanmıştır. Tuvalet eğitiminde annelerin yarısının mevsimi dikkate alarak eğitim verdikleri tespit edilmiştir. Çocukların tuvalet eğitimini bir hafta içerisinde kazandıkları görülmüştür. İki hafta veya daha fazla sürede kazananların sayısının az olduğu saptanmıştır. Tuvalet eğitimi sürecini yeniden yaşasam yine aynı şeyleri yapardım diyen annelerin oranı, çocuğumu daha rahat bırakırdım diyenlere oranla daha yüksek olarak belirlenmiştir. Annelerin tavsiyelerine bakıldığında ise çocukların hazırbulunuşluk evresinin geçirilmemesi ve tuvalet eğitimine başladıktan sonra bırakılmaması tavsiyelerinin ilk sırada yer aldığı saptanmıştır.
SONUÇ
Araştırma bulguları incelendiğinde annelerin çoğunluğunun çocuklarının tuvalet eğitimine iki yaş civarında başladıkları, çocuklarının yaşlarına ve gelişim düzeyleri ile hazır bulunuşluklarını dikkate aldıkları, tuvalet eğitiminin genellikle anneler tarafından verildiği, eğitime yaz aylarında başladıkları, bu süreçte ortamı ço- cukların ilgisini çekebilecek şekilde düzenledikleri saptanmıştır. Çetin ve Bıçakçı (2019) tarafından yapılan ve tuvalet eğitimine yönelik annelerin görüşlerinin incelendiği çalışmada annelerin tuvalet eğitimi verirken çocuklarının yaşını ve hazırbulunuşluğunu takip ettikleri tespit edilmiştir. Annelerin tuvalet eğitimi sırasında genelde zorlanmadıkları, çocuklarını da genel olarak uyumlu ve kolay çocuklar olarak adlandırdıklarını ayrıca tuvalet eğitimi sürecinde çocukta genel olarak problem davranış gözlemlemediklerini ifade etmişlerdir. Anne- babalar çocuklarının fiziksel ve bilişsel olgunluklarını dikkate alarak ılımlı, sabırlı ve kararlı bir yaklaşımla çocuklarının bu süreci sağlıklı geçirmesini sağlamalıdır.
KAYNAKÇA
American Academy of Pediatrics: Toilet Training. Guidelines for parents 1998. Elk Grove Village, III, 1998 Baltaş, A. (2004). Ana-Baba Okulu. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Cicero, F. R., Pfadt, A. (2002). Investigation of a reinforcement-based toilet training procedure for children with autism. Research in Developmental Disabilities, 23(5), 319-331.
Community Paediatrics Committee CPS. Toilet learning: Anticipatory guidance with a child-oriented appro- ach. J Paediatr Child Health 2000;5: 333–5
Creswell, J.W., (2007). Qualitative Inquiry & Research Design. Thousand Oaks: Sage Publications
Çetin Sultanoğlu ve Yıldız Bıçakçı, (2019). Tuvalet Eğitimine Yönelik Annelerin Görüşlerinin İncelenmesi,
International Journal of Family, Child and Education.
Gözün Kahraman, Ö (2019). 0-3 Yaş Çocuklarda Özbakım Becerilerinin Gelişimi. (Ed. Serdal SEVEN Bebek- lik Döneminde Gelişim ve Eğitim Kitabı içinde ), Pegem Akademi
Oktay, A. (2004). Yaşamın Sihirli Yılları. İstanbul: Epsilon Yayıncılık.
Özdemir, M., (2010). Nitel Veri Analizi: Sosyal Bilimlerde Yöntembilim Sorunsalı Üzerine Bir Çalışma. Eski- şehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11: 323-343
Şimşek, H., Yıldırım, A. (2003). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri.Ankara: Seçkin Yayıncılık. Trawick-Swith, J. (2013). Erken Çocukluk Döneminde Gelişim Çok Kültürlü Bir Bakış Açısı. (B. Akman, Çev.